Mikołaj Mucha

Temat: Jak kształtowali obywatelską świadomość Piotr Skarga i Andrzej Frycz Modrzewski? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do wybranych tekstów.

I Literatura podmiotu

1. Frycz Modrzewski Andrzej, Łaski albo o karze za mężobójstwo, [online] [dostęp 30 stycznia 2013], dostępny w Internecie: http://www.agaludka.republika.pl/frycz_modrzewski/o-karze-za-mężobójstwo/ 2. Frycz Modrzewski Andrzej, O poprawie Rzeczypospolitej, Wrocław: Wydawnictwo Siedmiogród, 2005, ISBN 83-7254-157-4 3. Skarga Piotr, Kazania sejmowe, [online] [ dostęp 31 stycznia 2013], dostępny w Internecie: http://pl.wikisource.org/wiki/kazania_sejmowe

II Literatura przedmiotu

1.Balbus Stanisław, Frycz Modrzewski moralista i reformator, w: Lektury obowiązkowe, red. Stanisław Balbus, Włodzimierz Maciag, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976, s. 57-60 2.Chrzanowski Maciej, Tarkowski Stanisław, Szkolny słownik terminów literackich, Warszawa: Wydawnictwo Świat Książki, 2003, Piotr Skarga „Kazania sejmowe”, s. 127, 153-154, 241, 252, 277, 317, 413 3. Nowacka Teresa, Od Starożytności do oświecenia, Warszawa: Wydawnictwo Verbum, 1996, Piotr Skarga-Kazania sejmowe, s. 108-115 4.Piechota Wojciech, Andrzeja Frycza Modrzewskiego nadzieja rozstrzygania sporów przed trybunałem rozumu, w: Glosariusz od starożytności do pozytywizmu, red. Tadeusz Patrzałek, Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 83-88

III Ramowy plan wypowiedzi

Wstęp 1. Szesnastowieczna Polska jako potęga polityczna i gospodarcza. 2. Obywatelska troska o przyszłość kraju w literaturze. 3. Różne sposoby kreowania obywatelskiej świadomości w utworach Andrzeja Frycza Modrzewskiego i kazaniach Piotra Skargi.

Rozwinięcie 1. Odwaga i radykalizm poglądów w broszurze „ Łaski albo o karze za mężobójstwo” 2. Krytyka państwa i program jego naprawy w dziele „ O poprawie Rzeczypospolitej” – zestawienie obrazu ówczesnej Polski z wizją doskonałego państwa. 3. Próba nauki trudnej sztuki myślenia kategoriami dobra państwa w „Kazaniach Sejmowych” .

Zakończenie 1.Ponadczasowość tematu troski o przyszłość ojczyzny. 2. Dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego i kazania Piotra Skargi jako próby kształtowania postaw obywatelskich (od uświadamiania wad ówczesnej Rzeczypospolitej, ich źródeł, poprzez ich krytykę, wskazówki, jak postępować, wizje rozwiązań) i chlubne karty w tradycjach narodu polskiego (Nie do końca rozumiane i docenione przez sobie współczesnych, w kolejnych stuleciach niejednokrotnie współtworzyły narodową świadomość, kształtując patriotyczne postawy Polaków).

Wiek XVI był dla Polski okresem rozkwitu w wielu dziedzinach życia. Ojczyzna nasza przeżywała swój „ złoty wiek”, stojąc u szczytu potęgi politycznej i gospodarczej. Wielkie dochody z handlu zbożem powodowały, że feudałowie bardzo szybko się bogacili. Pomnażając majątki, zdobywali coraz większe wpływy i władzę. Elekcja stwarzała im doskonałe warunki do zdobywania dla siebie przywilejów i immunitetów. Wśród szlachty panowała prywata, dbałość o własne interesy i wygody, chęć zdobywania bogactw i majątków, przy jednoczesnej obojętności wobec spraw państwa. Sytuacja taka powodowała powstawanie niedociągnięć w strukturze Rzeczypospolitej.
Pisarze, poeci, publicyści zaczęli dostrzegać powagę sytuacji, wykazując się odwagą wyrażania swych poglądów, głębokim patriotyzmem i poczuciem obywatelskiej współodpowiedzialności za ówczesną polską rzeczywistość. Wiedzieli, że przywary szlachty mogą doprowadzić do głębokiego kryzysu państwa. Dlatego w literaturze, między innymi politycznej, bardzo wyraźnie pojawiła się obywatelska troska, a nawet lęk o przyszłość Rzeczypospolitej. Stąd wołanie o poprawę, wysuwanie projektów reform, krytyka ówczesnego ustroju społecznego, nierzadko też przewidywanie klęski i upadku państwa, jeśli nie nastąpi żadna zmiana na lepsze. Troska o losy ojczyzny była widoczne w twórczości tak wielkich osobistości renesansu jak wielki publicysta, myśliciel, pionier idei demokratycznej Andrzej Frycz Modrzewski czy też wybitny kaznodzieja - ksiądz Piotr Skarga.
Wykorzystując swe wykształcenie, pozycję i poglądy postępowych humanistów tworzyli dzieła, poprzez które mogli oddziaływać na obywateli i w ten sposób kształtować ich świadomość i postawę obywatelską.

Modrzewski swą działalność pisarską rozpoczął od broszury pt. „Łaski albo o karze za mężobójstwo” i od razu wykazał się dużą odwagą i radykalizmem poglądów. Tekst wywodów włożył w usta wojewody Hieronima Łaskiego, atakując niesprawiedliwą, a pochodzącą jeszcze ze średniowiecza ustawę, wedle której szlachcic zabijający nieszlachcica podlegał jedynie niewysokiej karze administracyjnej, podczas gdy nieszlachcic pozbawiający życia szlachcica karany był bardzo wysoką grzywną, dożywotnim więzieniem, a nawet śmiercią. W warunkach ciągle wzrastającego ucisku chłopów ustawa ta prowadziła do rozprężenia stosunków międzyludzkich i była synonimem praktycznej bezkarności szlachty wobec chłopów. Dwa kolejno obradujące sejmy nie zniosły, a nawet nie ograniczyły, niesprawiedliwego prawa, dlatego wybitny publicysta i myśliciel jeszcze kilkakrotnie zabierał głos na ten temat, atakując warstwę szlachecką, oceniając, że taka niesprawiedliwość jest niegodziwa i nieludzka. Kierował też słowa bezpośrednio do najbardziej pokrzywdzonych, by w ten sposób skutecznie oddziaływać na ich świadomość. Żądanie, by za zabójstwo karano śmiercią bez względu na osobę zabójcy i zabitego było, według Andrzeja Frycza Modrzewskiego, jedynym słusznym rozwiązaniem. Odwołując się tak do praw natury, jak i boskich, chciał przekonać posłów do swoich racji. Niestety, nie przyniosło to oczekiwanego rezultatu w postaci zmian w prawie karnym.

Najwybitniejszym jednak dziełem, które wpływało na kształtowanie się postaw Polaków był utwór „O poprawie Rzeczypospolitej”, obejmujący całość najważniejszych reform ustrojowych koniecznych do wprowadzenia, jeśli miałyby być wykonane historyczne zadania tego pokolenia, które po raz pierwszy w dziejach miało dane stworzenie nowożytnego już państwa.

W pięciu księgach przedstawił Modrzewski zasady życia społecznego, politycznego, religijnego i obyczajowego, wedle jakich powinno być zorganizowane doskonałe państwo. Jego poglądy, należąc do wybitnych osiągnięć ludzkiej myśli w dobie renesansu, otwierały oczy obywatelom na wszelkie wady i niedociągnięcia ważnych dziedzin życia. Na pierwszym miejscu swego dzieła umieścił rozważania o obyczajach, gdyż był głęboko przeświadczony o ścisłej zależności między zachowaniami etycznymi grup społecznych i jednostek a losami państwa, jego pomyślnością. Poprawa moralności społeczeństwa warunkuje, według Frycza, poprawę stanu prawa, obronności kraju, Kościoła i szkolnictwa.

Modrzewski doskonale orientował się, że wprowadzenie jakichkolwiek reform w szesnastowiecznej Polsce było możliwe jedynie poprzez króla i szlachtę, dlatego właśnie im zadedykował dzieło. Pragnął im uzmysłowić konieczność reform, ale i sposób ich przeprowadzenia. Za niezwykle ważne uważał wpajanie obywatelom Rzeczypospolitej dobrych obyczajów i właściwych modeli postępowania już od najmłodszych lat. Nie urodzenie, według niego, lecz zdolności, umiejętności i walory moralne stanowią o wartości człowieka. I ludzie zasłużeni dla Rzeczypospolitej, choćby pochodzili z nieszlacheckich rodziców, powinni być traktowani jak szlachta. Za nieodzowny fundament państwowości uważał praworządność i prawo kierujące się dobrem powszechnym. Modrzewski zdawał sobie sprawę, że nierealne jest zrównanie różnych stanów w prawach publicznych, czyli dopuszczenie do rządów przedstawicieli wszystkich klas społecznych. Natomiast bardzo gwałtownie, podobnie jak w broszurze „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”, występował przeciwko nierówności prawa karnego. Zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa i jednakowe kary za to samo przewinienie dla każdego stanu wydawały się Modrzewskiemu podstawą wszelkich dalszych reform. Przedmiotem jego szczególnej troski pozostawała dola chłopa. Starał się uświadomić inne warstwy, że życie ciężko pracującego chłopa nie różni się od życia niewolnika. Potępiał wojny, przekonując, że żadne korzyści z nich płynące nie są tak wielkie, żeby mogły dorównać stratom – śmierci wielu istnień ludzkich, nieszczęściom i dramatom rodzinnym, szerzącemu się nierządowi, upadkowi zasad, zniszczeniom.Dlatego proponował powołanie międzynarodowego organu do rozstrzygania spornych spraw na drodze pokojowej. Wiele uwagi poświęcił także reformie szkolnictwa. Wychodząc z założenia, że kraj jest tym potężniejszy, im więcej w nim wykształconych obywateli, Frycz podkreślał wagę zawodu nauczyciela. Jest on nie tylko osobą przekazującą wiedzę, ale, co najważniejsze, wychowawcą, od którego zależy przyszłe życie człowieka i wartości, jakim będzie hołdował. Z niewiedzy bowiem wypływa złe postępowanie. Zwiększenie wydatków na oświatę, podniesienie rangi nauczycieli i profesorów wynikało z troski o przyszłość narodu.

Według Modrzewskiego sprawiedliwe prawa, mądre wychowanie i zachowywanie dobrych obyczajów wśród obywateli gwarantują potęgę państwa. Dzieło „O poprawie Rzeczypospolitej” świadczy więc o wysokim poczuciu świadomości narodowej i obywatelskiej autora i chęci oddziaływania na postawy obywateli. I choć poglądy Frycza należały do wybitnych osiągnięć myśli ludzkiej doby renesansu, niestety okazały się za bardzo nowatorskie, radykalne, prawie utopijne idee i nie znalazły uznania wśród jemu współczesnych. Wręcz spotkały go szykany ze strony władz kościelnych: utracił odziedziczony po ojcu urząd wójta, pozbawiono go majątku oraz niższych święceń kapłańskich.

Na kształtowanie postaw i świadomości obywatelskiej pragnął także wpływać wielki polski kaznodzieja, patriota - Piotr Skarga. Zatroskany sytuacją Rzeczpospolitej za panowania Zygmunta III Wazy stworzył osiem kazań skierowanych bezpośrednio do posłów sejmowych, a więc do osób, które decydują o losach ojczyzny. Pragnął poruszyć opinię społeczną. I nie chodziło mu tylko o przekazanie konkretnych informacji, ale także o ich skomentowanie i objaśnienie. Używając formy kazań, posługując się stylem emocjonalnym, chciał dogłębnie trafić do odbiorcy, oddziaływać na jego uczucia. Zwrócił uwagę na bardzo ważną kwestię. W porównaniu Polski do żywego organizmu dręczonego przez sześć różnych chorób: nieżyczliwość wobec ojczyzny i chciwość, niezgodę, utratę wiary, osłabienie władzy i dostojności królewskiej, złe, bo niesprawiedliwe prawodawstwo i brak chrześcijańskiej miłości, zawarł patriotyczne ostrzeżenie przed grożącymi krajowi niebezpieczeństwami.

Według duchownego tylko ten naród, który posiada moralność, nie jest dręczony przez nic i rośnie w siłę. Nawołuje, aby senatorowie odwoływali się do pomocy, a wtedy on udzieli im tak potrzebnej mądrości, która pozwoli ochronić państwo przez upadkiem.

W kazaniu „O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie" porównuje Polskę do matki, a jej mieszkańców do dzieci. Wskazuje na liczne zasługi, jakie „matka" wyświadczyła swoim „dzieciom". Wymienia on urodzenie, wychowanie, przekazanie wiary i wolności, obronę przed wpływem niewierzących, obdarowanie dobrami materialnymi. Ojczyzna przedstawiona jest również jako okręt, który zatonie, jeśli nikt nie będzie się o niego troszczył i walczył.
w sytuacji zagrożenia wszyscy powinni rzucić się do pomocy, aby nie pozwolić na jego zatopienie: wylewać wodę, zalepiać dziury, aby go ratować. Gdy okręt tonie, tylko głupcy rzucają się do ratowania swojego majątku.
Przyczyną zagrożenia Rzeczypospolitej Polskiej, według Skargi, jest zepsuta moralnie szlachta polska, przekładająca własne korzyści nad interes kraju, zdradzając w ten sposób ojczyznę. Przedstawiciele tej warstwy społecznej nie starają się też o dobry stan państwa, nie interesują się tym, czym ono żyje. Jeśli tak dalej będzie, Skarga przestrzega, że państwo całkowicie upadnie. O ile szlachta nie okaże skruchy i chęci zmiany, Polska stanie się nową Sodomą, biblijnym miastem srogo ukaranym przez Boga za grzechy. Jeśli Rzeczpospolita będzie słaba, z powodu wyniszczającego ją działania szlachty, z pewnością również utraci swą wolność. Kazanie III „O niezgodzie domowej" - poświęca niesnaskom wewnętrznym, które niszczą państwo polskie od środka. Skarga nawołuje więc do zgody między Polakami, gdyż tak naprawdę wiele ich łączy, jak np. wiara w jednego Boga, podleganie temu samemu władcy i prawom. Uświadamia, że kłótnie mogą tylko doprowadzić do wojen domowych, które z kolei wykorzystają nieprzyjaciele naszego kraju. Według Frycza w Polsce za bardzo toleruje się swobodę wyznaniową, która niechybnie przyczyni się do upadku kraju. To właśnie religia katolicka jest jedyną prawdziwą i słuszną, stanowiącą fundamenty mocnego wewnętrznie państwa. Jeśli jakiś kraj ma więcej niż jednego Boga, nie może ono długo trwać, bo nie ma w nim spójności ani jedności. O ile w przypadku katolików łatwo jest doprowadzić do zgody, o tyle u różnowierców jest to niemożliwe, bo nie ma u nich wspólnej podstawy, do której można by się odwołać. Kaznodzieja wzywa władcę do obrony wiary katolickiej oraz do przywrócenia jednej religii w narodzie. Sam król powinien być katolikiem, zależnym od władz kościelnych. Wszyscy Polacy powinni szanować swojego władcę i być wobec niego posłusznymi. Potępia wszelkie przywileje szlacheckie. Z nich wynika niesprawiedliwość praw osłabiających Rzeczpospolitą, uniemożliwiających ratowanie kraju przed ostatecznym upadkiem. Brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości, ucisk chłopów, mężobójstwo, panowanie lichwy i kradzieże mienia społecznego. Wszystko to prowadzi do całkowitego upadku moralności i obyczajowości.

Piotr Skarga nawołuje swoich rodaków do opamiętania się i ratowania ojczyzny przed całkowitym upadkiem.
Ten znakomity mówca i żarliwy propagator reform, przez wielu sobie współczesnych uważany jako niebezpieczny wichrzyciel

I choć Kazania sejmowe nie zmieniły w definitywny sposób szlachty i jej postępowania czy poglądów, ich autor przez Adama Mickiewicza w wieku XIX został uznany za prawdziwego proroka, który potrafił przewidzieć wiszącą nad ojczyzną klęskę.
ten znakomity mówca i żarliwy propagator reform, przez wielu sobie współczesnych uważany jako niebezpieczny wichrzyciel

W utworach Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Piotra Skargi odnaleźć można niejedną myśl, która do dziś nie utraciła nic ze swej wartości, tym bardziej, że zagadnienie poprawy Rzeczypospolitej to nie tylko problem czasów odrodzenia, ale zadanie ciągle żywe i aktualne. Owo zaś szesnastowieczne wołanie o naprawę podyktowane było jednym wspólnym motywem – miłością do ojczyzny, pojętą jako najświętszą powinność człowieka i obywatela. Tworzenie idealnych wzorców szczęśliwego państwa łączyli z ograniczeniem wpływu szlachty, wzmocnieniem monarchy i prawami sprawiedliwymi dla wszystkich stanów. Poruszając w swych utworach aktualne problemy kraju, pomagali wyraźniej dostrzec problemy, zrozumieć ich istotę i źródła, krytykowali wady, przywary osłabiające pozycję Rzeczypospolitej i wskazywali rozwiązania oraz wizje przyszłej ojczyzny. Zarówno dzieła Frycza, jak i „Kazania sejmowe”, przepojone miłością do ojczyzny i obywatelską troską o dalsze losy państwa, stanowią chlubną kartę w tradycjach polskiego narodu. Nie do końca rozumiane i docenione przez sobie współczesnych, w kolejnych stuleciach niejednokrotnie współtworzyły narodową świadomość, kształtując postawy obywateli.