Publicystyka jako sztuka wymowy
Jeżeli „publicystykę” rozumiemy jako wszelką działalność piśmienniczą rozważającą aktualne problemy społeczne, polityczne, obyczajowe, religijne, to znacza część literatury polskiego renesansu albo jest publicystyką, albo pełni funkcje publicystyczne. Wiąże się to ze stosunkami wewnątrzustrojowymi Polski wieku XVI, przede wszystkim - z rozwojem parlamentaryzmu.
Gatunkiem właściwym publicystyce w epokach poprzedzających narodziny dziennikarstwa (a zatem - także w renesansie) jest mowa.
Podstawą retoryki były: Retoryka Arystotelesa, Rhetorica ad Herrenium z I w. p. n. e., De oratore Cycerona, Institutio oratoria Kwintyliana. Znane w średniowieczu, na nowo odczytane i wydane w epoce odrodzenia, stały się podstawą teorii i praktyki literackiej w ogóle, a także - podstawą humanistycznego ideału człowieka-mówcy.
De oratoriae facultatis laudibus oratio, Jan z Ludziska, 1440 r., powstała jako kompilacja kilku mów włosko-łacińskich - Jan z Ludziska, będąc we Włoszech, spisał pół setki takich mów (na podobnej zasadzie tworzone były np. wszelkie artes epistolandi).
Debiut Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Frycz urodził się w 1503 r. w Wolborzu, gdzie jego ojciec, Jakub herbu Jastrzębiec, trzymał dziedzictwem wójtostwo. Studiował na Akademii Krakowskiej, przyjął niższe święcenia duchowne, pracował w kancelarii abp-a Jana Łaskiego, był notariuszem bp-a Jana Latalskiego.
Debiutował późno - w 1543 r. (Ad Sigismundum…Augustum…Lascius, sive de poena homicidii czyli Łaski, czyli o karze za mężobójstwo)
Od 1531 roku służył u Jana Łaskiego (synowca apb-a Jana - tego od statutów), człowieka, który odegrał ważną rolę dla polskiej reformacji (zgoda sandomierska była właściwie jego dziełem, nadto - za granicą przyjął wiarę kalwińską, pomagał aż do wstąpienia Marii Tudor na tron w organizacji kościoła anglikańskiego). Na zlecenie przyjaciela Frycz udał się do Wittenbergi, podróżował po Niemczech, poznał Lutra, wyekspediował do Kraju zakupioną przez Łaskiego bibliotekę Erazma. Nawiązywał liczne kontakty z uczonymi.
W 1541 r. jest już w kraju. Jego wspomniany debiutancki utwór określa się też mianem Oratio prima, dla odróżnienia od innych mów poświęconych temu samemu tematowi.
Nierówność wobec prawa pojawiająca się w wypadku zabójstwa szlachcica przez nieszlachcica (od 1496 r.) nie została zniesiona ani w 1538 r., ani w 1542 r. W 1543 Hozjusz rozesłał pismo straszące sprzeciwiających się gniewem Bożym - i wtedy właśnie ukazała się mowa Modrzejewskiego
Oratio prima naśladuje okresy cyceroniańskie, obraca się wokół retorycznego podziału my-wy, sprawiedliwi-niesprawiedliwi.
Oratio philatetis podejmuje z kolei problematykę własności ziemskiej. Użyty w niej termin senatulus odnosi się do zgromadzenia myśli, ale nie do organu prawa!
W 1543 r. Frycz przenosi się do Brzezin, gdzie otrzymuje probostwo. W tym czasie powstają kolejne mowy (druga, trzecia i czwarta).
De republica emendanda
Z racji problemów z wysłaniem posłów na sobór (brak zainteresowania części hierarchów, prymas Gamrat zmarł przed rozpoczęciem soboru, nowy arcybiskup gnieźnieński - dopiero oczekiwał na zaproszenie) Frycz wystąpił w 1546 r. z Oratio…de legatis ad concilium christianum mittendis, w którym nie zajmował się jednak problemami dogmatycznymi, a organizacyjnymi. M.in. postulował wysyłanie także świeckich posłów na sobór. Niektóre z jego tez okazały się zbyt kontrowersyjne np. dla Hozjusza.
W 1547 r. Frycz zostaje sekretarzem królewskim, jeździ z poselstwami (m.in. do Pragi, gdzie z zainteresowaniem przygląda się działalności Jednoty Braci Czeskich)
Lata 1550-1553 po powrocie z misji poselskich to najpłodniejszy okres w życiu Frycza. Wtedy (1550) powstają m.in. dialogi De utraque specie Coenae Domini (Trzy dialogi o obydwu postaciach Wieczerzy Pańskiej), w których Frycz przychylnie odnosi się do pomyslu podawania kielicha świeckim.
W 1551 r. ukazuje się Commentariorum de Republica emendanda libri quinque…Liber primus de Moribus, secundus de Legibus, tertius de Bello, quartus de Ecclesia, quintus de Schola, jednakże pod kartą tytułową znajdujemy tylko trzy księgi: O obyczajach, o prawach, o wojnie. Pierwotnie dzieło miało faktycznie obejmować tylko te księgi - jednakże już w trakcie druku Frycz zmienił zdanie. Kościół wstrzymał druk, a Frycz zgłosił się do synodu w Piotrkowie z prośbą o dyskusję. Konfiskata została utrzymana - jednakże dzięki znajomościom Frycza w 1554 r. w Bazylei ukazała się kompletna wersja dzieła (wraz z dialogami wspomnianymi w punkcie 3.). Tamże, w 1559 r. - wydano wersję poprawioną.
1577 - O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore, przekład autorstwa Cypriana Bazylika, a zatem - ariański. Do 1953 r. - jedyna polska wersja opi magni Frycza.
Frycz wbrew reformacji, głoszącej wyższość Łaski nad Zakonem, głosił (podobnie jak Erazm) wrodzoną dobroć człowieka, którego natura doskonali się przez akt Wiary wspomożony aktem Łaski. Próby pogodzenia natury i Zakonu widać w księdze drugiej, gdzie przywołany zostaje przykład z Pięcioksięgu Mojżesza, jako ilustracja idealnej równowagi między monarchią, oligarchią i politeją. Były to trzy podstawowe typu ustroju wyróżniane przez Frycza, które w wersjach „wypaczonych” występowały pod mianem tyranii, arystokracji i demokracji (funny, isn't it?).
Księga pierwsza jest propozycją projektu państwa rządzonego sprawnie i surowo, z nutami purytańskimi (niechęć do strojenia się, tańców, zabaw), druga - roztrząsa raz jeszcze problem mężobójstwa, a także szuka źródła prawa w Słowie Bożym, jego użyteczności zaś -w praktyce. W księdze trzeciej pojawia się rozróżnienie na wojny sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (łupieżcze), nadto - częściej niż argumenty z Pisma św. pojawiają się nawiązania do tradycji Okcydentalnej. W księdze czwartej uznaje możliwość ustępstw w sporach teoretyczno-teologicznych pod warunkiem, że rozstrzygnięcia zapadną na soborze (będącym polem dyskusji między elektami całej społeczności chrześcijańskiej)
Początki konfliktu
Bazylejskie wydanie O rzeczypospolitej w 1555 r. spotkało się w Polsce z dużym zainteresowaniem - w efekcie w 1556 r. na skutek działań nuncjusza apostolskiego Aloysio Lippomano, sytuacja Frycza zdecydowanie się pogorszyła.
Punktem wyjścia księgi O kościele był koncyliaryzm, wiążący się z podważeniem autorytetu papieża jako osoby nieomylnej w kwestiach wiary. Nadto, postulował on demokratyczno-elekcyjną (czy raczej - politeiczną) koncepcję kościoła, w którym istotne stałyby się cnota i nauka, a nie bogactwo i urodzenie (choć ten ostatni punkt w sytuacji, gdy kontrreformacja zwalczała nepotyzm i symonię nie był akurat kontrowersyjny)
W księdze O szkole nie proponował Frycz włąsnych rozwiązań organizacji systemu szkolnictwa (komentował jedynie z uznaniem dzieło Szymona Mariciusa z Pilzna na ten temat, wydane w 1551 r. w Krakowie), ale postulował finansowanie szkół przez bogate klasztory i prebendy.
W 1556/7 posłowie na sejmie poparli wniosek Frycza do króla o udzielenie mu ochrony. Wyłączono go spod jurysdykcji duchownej, ale odebrano probostwo. W 1560 r. ożenił się z Jadwigą Kamieńską.
1561 - Narratio simplex rei novae et eiusdem pessimi exempli (Prosta opowieść o niezwykłej sprawie stanowiącej zgubny przykład, a zarazem użalenie się na krzywdy i skarga przeciw Stanisławowi Orzechowskiemu z Rusi). W 1561 r. Jakub Uchański przywiózł do Wolborza Stanisława Orzechowskiego. Trzej panowie zasiedli do dysputy, ale Frycz (obrażony przez Orzechowskiego, którego werbalizm skrytykował) wstał od stołu i wyszedł. Orzechowski przybił do drzwi wolborskiej katedry tezy w obronie papiestwa i począł szantażować Frycza, że jeżeli ten ich nie podpisze, to zostanie uznany heretykiem. Nadto, w 1562 r. napisał Ad Iacobium Uchanicium…Fricius sive de maiestate Sedis Apostolicae (Do Jakuba Uchańskiego…Frycz czyli o majestacie Stolicy Apostolskiej), na który to tekst Modrzewski odpowiedział (w znacznie spokojniejszym i bardziej zrównoważonym tonie) w Orichovius sive depulsio calumniarum Stanislai Orichlovi Roxolani (Orzechowski, czyli odparcie oszczerstw Stanisława Orzechowskiego z Rusi).
Frycz a arianizm
Narratio simplex ukazała się w Pińczowie, w 1561 r. Tam też skupiły się najlepsze siły polskiego kalwinizmu, dysponującego dobrze przygotowanymi duchownymi (tzw. ministrami). Wraz ze zgodą sandomierską (nieobejmującą arian) rozpoczyna się konflikt.
W Polsce pojawił się w XVI w. myśliciel religijny, Franciszek Stankar. Głosił on, iż pośrednictwo Chrystusa w relacji Bóg-człowiek dokonuje się przez ludzką naturę Syna Bożego - gdyby dokonywało się przez naturę boską, negowałoby to równość Bogu Ojcu.
Frycz częściowo zgodził się ze Stankarem - skuteczność pośrednictwa Chrystusa warunkował jednak jego Boską naturą.
Co prawda teologowie kalwińscy uznali go za heretyka, ale Oporin w 1562 r. wydrukował listy Frycza: Libri tres, quorum primus De peccato originis, secundus De libero hominis arbitrio, tertius De providentia et praedestinatione Dei aeterna (Księgi trzy, pierwsza: O grzechu pierworodnym, druga: O wolnej woli człowieka, trzecia: O Opatrzności i odwiecznej predestynacji przez Boga), do tej publikacji dołączył Frycz narratio simplex oraz De Mediatore libri tres (O pośredniku księgi trzy)
Co prawda kalwinizm uznawał dogmat o Trójcy Świętej (podobnie jak autorytet Ojców Kościoła i wczesnych soborów z nicejskim włącznie), ale stankaryści go odrzucali (powołując się na fakt, że Pismo św. nie zna wyrażenia „Trójca Święta”.
Frycz, poproszony przez Zygmunta Augusta o wystąpienie pojednawcze w kwestii dogmatu o Trójcy, napisał cztery rozprawy: 1. De tribus personis et una essentia Dei (O trzech osobach, a jednej istocie Boga), 2. De necessitate conventus habendi ad sedandas religionis controversias (O konieczności zwołania narady dla zażegnania sporów religijnych) 3. De Iesu Christo…, której fragment poświęcony był sprawie chrztu niemowląt i 4. De Homousio… (O Homouzji i związanych z nią kwestiach) - sam Frycz rozprawy te nazywał Sylwami (Sylvae), drukiem wyszły one dopiero w 1590 r., 18 lat po śmierci Modrzewskiego.
Stanisław Orzechowski
Urodził się na Rusi, prawdopodobnie - w Przemyślu w 1513 r.
Przeciwnik celibatu, w 1551 r. sam przyjął ślub, udzielił go także innemu księdzu - Marcinowi Krowickiemu.
Wyklęty, odwołał się do sejmu - skutecznie, ekskomunikę bowiem zawieszono.
Jego małżeństwo traktowano jako występek, ale talenty oratora-szermierza katolicyzmu uchroniły go przed dalej posuniętą krytyką.
De bello adversus Turcas suscipiendo…ad equites Polonos oratio (Książki o ruszeniu ziemie polskiej przeciw Turkowi), 1543, Ad Sigismundum Poloniae regem Turcica secunda (Turcyka druga do króla Polski Zygmunta), 1544 r.
Annales Polonici ab excessu Divi Sigismundi Primi (Kroniki polskie od zgonu Zygmunta Pierwszego), 1554
Znamienny - egocentryzm, w Kronikach… Orzechowski stawia się na pierwszym planie, w rzędzie z najważniejszymi personami w państwie. Gra jednocześnie na uczuciach religijnych szlachty, w której zapędach reformacyjnych więcej było antyklerykalizmu niż pryncypialnej doktrynalności.
Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego
Rozmowa albo Dyjalog około egzekucyjej Polskiej Korony, 1563,1564, Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony, 1564, Policyja Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych Polityk, 1566. W tym pierwszym (dialog między Gospodarzem, Papieżnikiem i Ewangelikiem) Ewangelik sprowadzony jest do roli ucznia kogoś mądrzejszego i starszego (tj. Papieżnika). Pozostałe dwa utwory uzupełniają Rozmowę, stanowiąc program organizacji państwa szlacheckiego