TYPOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE DZIEŁA LITERACKIEGO
ŚRODKI SŁOWOTWÓRCZE
NEOLOGIZMY - wyrazy, które powstały w celu określania bądź to nowych przedmiotów, (jakości itp., np. śrubokręt, prostokąt) bądź to w celach czysto estetycznych (np. w poezji Leśmiana: „pośmieszyć”, „zjesieniałość”, „niedobłysk”). Powstają albo na skutek zlepienia dwóch lub czasem większej ilości słów (np. sokowirówka, patrz: złożenia), albo poprzez dodawanie do rdzenia wyrażenia różnych prefiksów (np. po-gadać, prze-myśleć), sufiksów (ziel-eń, poduszko-wiec), bądź infiksów (rzadko - nie warto pamiętać). Funkcja: ubranie myśli w ciekawe, zaskakujące słowo; gra ze skojarzeniami; niejednoznaczność.
ZDROBNIENIA (deminutiva) - powstają na skutek dodania odpowiedniego sufiksu po rdzeniu wyrazu, np.. - ek, -ątko, -eczek, -ąteczko, -eńko itp. Mają zabarwienie emocjonalne - pozytywne, podkreślają delikatność, filigranowość, pomniejszają wagę przedmiotu.
ZGRUBIENIA (augmentativa) - powstają na skutek dodania odpowiedniego sufiksu po rdzeniu wyrazowym, np. - idło, -udło, -uchna, -isko. Mają zabarwienie pejoratywne, podkreślają brzydotę, ciężar, wielkość, często służą do tworzenia wulgaryzmów, np. końcówka -sko, -iszcze.
ZŁOŻENIA (composita) - wyrazy powstałe na skutek połączenia dwu słów (np. śmiercionośny, różanopalca). Funkcje przeróżne, zależy jak daleko są położone od siebie semantycznie złożone słowa i jakie mają nacechowanie emocjonalne.
PRZEKSZTAŁCENIA SEMANTYCZNE (TROPY)
EPITET - wpływa na znaczenie, do którego się odnosi: poszerza je bądź zacieśnia, czasami nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska. Epitety występują najczęściej w postaci przymiotników, rzadziej zaś imiesłowów
i rzeczowników. Np. „małe stopy”, „złotołuskie wężyce”, „głębia wód”, „dziecko było wątłe, blade, chore”, „zmierzchów pora”. Szczególną odmianą jest epitet metaforyczny, np. „szaławiła - księżyc”, „szklanna równina” (jezioro).
PORÓWNIANIE - zestawia ze sobą dwa zjawiska, z których jedno służy określeniu drugiego. Łącznikami są zazwyczaj spójniki: jak, niby, niż, jakby, jakoby (charakterystyczne dla Mickiewicza). Funkcja: „porównanie pozwala abstrakcję sprowadzić do konkretu, rzecz niewyobrażalną - do wyobrażalnej”. Np. str. 111 (Mickiewicz i Słowacki, z tym, że w drugim przypadku porównania mają budowę anaforyczną). Szczególna odmiana to porównania homeryckie, bardzo rozbudowane; w których drugi człon tworzy osobny, wielopoziomowy obraz (najczęściej przyrody, lub obyczajów), np. str.112, lub opis tarczy Achillesa w Iliadzie.
METAFORA (przenośnia) - „jest zespołem słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych”, „w metaforze wyrazy zespalają się z sobą w nową całość”, „metafora jest nową wartością semantyczną”, np. „uroda życia”, str. 113 (Pawlikowska), 114 (Przyboś). Cechy charakterystyczne i problemy związane z metaforą: a) jaka zarysowuje się odległość semantyczna między słowami; b) jaka jest jej funkcja interpretacyjna; c) jaka jest jej funkcja kompozycyjna. „W metaforze zostaje przede wszytskim utrwalony stosunek wypowiadającego do rzeczy lub zjawiska, które przy jej pomocy określa, stosunek emocjonalny, intelektualny itp.” Szczególna odmiana to tzw. metafora językowa, raczej nie posiada już funkcji estetycznej (zbyt popularna), np. las rąk, „słoneczko - żółte oko” (Sz. Szymonowic).
METONIMIA - szczególna postać metafory, w której oznaczono przedmiot za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednikiem stosunkiem przyczyny do skutku, itp. np. „wypić kielich do dna”, „strumień skrzył się na zieleni” (na łące).
SYNEKDOCHA - to również odmiana metafory. Szczególna postać metafory, w której oznaczono przedmiot za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany
z poprzednikiem stosunkiem części do całości (pars pro toto), całości do części, zawartości do zawierającego. „Zastępowanie dokonuje się w ramach jednego przedmiotu”, np. „bieleje włos” (jeden włos zamiast wszystkich włosów).
OKSYMORON - jest to zestawienie dwóch wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, wzajem wykluczających się, np. „milczeć gderliwie”, „rozgorzały lód”. Jest odmianą bądź metafory, bądź epitetu. Funkcje: ukazać przez paradoks nowe jakościowe wyrażenie.
SYNESTEZJA - jest to zestawienie dwóch przedmiotów (zjawisk), które są ze sobą sprzeczne sensualnie, zmysłowo. Np. odczuwanie zimna przez zapach, widzenie smaku. Przykłady w poezji młodopolskiej, albo u Słowackiego: „zapach błękitu”, „melodia dotyku kamieni”. To też jest odmiana metafory. Nie wspomina o niej ani Chrząstowska, ani „Trojaczki”.
PERYFRAZA (omówienie) - polega na zastąpieniu danego wyrazu przez szeregu innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym, np. „pije z chińskich ziół ciągnione treści” (pije herbatę, Mickiewicz), „srogi ciemności hetman” (szatan, Sęp-Szarzyński).
EUFEMIZM - odmiana oksymoronu, której celem jest złagodzenie dosadności pewnych wyrazów, np. „mijanie się z prawdą” (kłamstwo), „kobieta lekkich obyczajów” (...).
HIPERBOLA (przesadnia) - „polega na powiększaniu zjawisk, ich potęgowaniu. Służyć ona może nadaniu uroczystego tonu, wytworzeniu nastroju grozy lub zaostrzeniu zabarwienia emocjonalnego. Wykorzystywana w eposach, poematach heroikomicznych, poezji tyrtejskiej, apelach itp., np. str. 121.
ANIMIZACJA - przypisanie przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych, np. „las śpiewa”, „stół aż podskoczył”, „zwinne, młode zmierzchy czerwca”, „latarnia się na palcach wspina”. Służy m.in. nadaniu nowego sensu opisywanemu zjawisku, lepszym i ciekawszym zobrazowaniu go na zasadzie podobieństwa, skojarzenia.
PERSONIFIKACJA (uosobienie) - odmiana animizacji, w której przedmiotom martwym, stanom, zjawiskom, zwierzętom przypisywane są cechy, zachowania człowieka., np. „dąb bałwochwalczo wierzy”. Służy m.in. nadaniu nowego sensu opisywanemu zjawisku, lepszym i ciekawszym zobrazowaniu go na zasadzie podobieństwa, skojarzenia.
SYMBOL - „o symbolu mówimy wtedy, gdy jakiś znak językowy w utworze nie tylko oznacza swój desygnat ale pośrednio wskazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje”. Funkcje: „może on być głównym czynnikiem konstrukcyjnym w utworze, podstawą jego kompozycji (np. „Statek pijany” Rimbauda) i zasadniczym środkiem wyrazu (np. „Krzak dzikiej róży” Kasprowicza). „Symbol w zasadzie nigdy nie ujawnia w pełni swojego utajonego znaczenia, jedynie je sugeruje [...], nigdy nie chodzi o jego całkowitą konkretyzację”, np. rozdarta sosna w „Ludziach bezdomnych”, róża w „Imię róży”, labirynt w prozie Borgesa, str. 124. Funkcje: przeróżne trzeba je określić „na czuja”, bo to zależy od epoki, twórcy, nas samych...
ALEGORIA - „mówimy o niej wówczas, gdy jakiś znak językowy stale zastępuje jakieś pojęcie (zmaterializowane lub abstrakcyjne). Zachodzi między nimi stosunek ustalonej odpowiedniości (symbol raczej naprowadza, sugeruje przedmiot)”. „Alegoria opiera się na konwencji” (Chrząstowska).Często implikuje budowę postaci, np. bajki, moralitety. Przykłady: lis - chytrość, owca - bezbronność, niewinność.
SYMBOL i ALEGORIA wykraczają poza ramy tropu, nie są tylko konstrukcją językową!
IRONIA - „sformułowania służą innej intencji, niżby się wydawało z pozoru. Istotą ironii jest więc sprzeczność między znaczeniami słów a intencją zawartą w kontekście. [...] Ironia służy często tworzeniu dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi z wypowiedzią samą. Mówiący jakby nie bierze odpowiedzialności za swe słowa”. Np. całe ustępy
w „Beniowskim”, „Balladynie”, „Monachomachii”.
PERSYFLAŻ - podwójna ironia, niezwykle rzadka konstrukcja. Szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości, mające na celu ośmieszenie osoby, która usiłując ironizować, ośmiesza samą siebie. Często wychodzi to nieświadomie niektórym mniej doskonałym twórcom, ośmieszając ich samych . Przykład autentycznego persyflażu to satyra Krasickiego „Do króla”.
ŚRODKI SKŁADNIOWE
INWERSJA - szyk przestawny. Funkcja: „aby ze zdania wydobyć jakiś nowy odcień znaczeniowy, czy szczególnie podkreślić jedno ze znajdujących się w nim słów, [...] nadać wypowiedzi ton uroczysty, daleki od mowy potocznej”. Np. „święta miłości kochanej ojczyzny!”, „z narodzenia Pana dzień dziś wesoły, wyśpiewują Panu chwałę żywioły”, poezja barokowa.
ELIPSA - „o zdaniu eliptycznym mówimy wtedy, gdy brak w nim określonego elementu, który ze względu na całość stosunków składniowych w zdaniu jest spodziewany, jednakże nie zostaje przez autora użyty.” Najczęściej chodzi o brak orzeczeń, albo zamianę podmiotu na zaimki: ten, ta, to, te, itd. (popularne we współczesnym języku). Funkcje: imituje mowę potoczną; podkreśla szybkość wypowiedzi. Wykorzystywana zwłaszcza w poezji Awangardy Krakowskiej i innych futurystów.
POWTÓRZENIE - „określony element (najczęściej słowo, wyrażenie) powraca wielokrotnie, przez co nadaje całemu fragmentowi swoistą tonację stylistyczną”. Np. str. 128 (Gałczyński).
PARALELIZM - powtarzająca się systematycznie określona struktura wersyfikacyjno-składniowa. Pojawia się w utworach stylizowanych na podobieństwo pieśni ludowej, występuje w utworach o charakterze retorycznym. Np. str. 129.
WYLICZENIE - uszeregowanie kilku słów, wyrażeń obok siebie w celu ukazania ich podobieństw, różnic; aby zobrazować pewną myśl, zamierzenie itp. Np. poezje Naborowskiego („Niestatek”), Różewicza (cykl obozowy). Jest odmianą paralelizmu.
ANAFORA - „taka struktura, w której pewien zespół zdań (lub wersów) zaczyna się od tych samych wyrazów. Np. „Jak” Stachury, str. 129. Odmiana paralelizmu.
EPIFORA - „polega na powtarzalności słów lub zwrotów kończących poszczególne zdania lub linijki wierszowe. Np. str. 130 (Ożóg). Odmiana paralelizmu.
APOSTROFA - „bezpośredni i uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska (jak miłość, kraj ojczysty), utrzymany w intonacji wykrzyknikowej. Forma rozbudowana nazywana jest inwokacją i stanowi pierwszy element w budowie eposu.
CHIASM - symetryczny układ krzyżowy dwóch paralelnych zdań zestawionych w ten sposób, że kolejność części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności poszczególnych części zdania drugiego, np. deszcz pada, wieje wiatr; „miłujmy i żartujmy, żartujmy
i miłujmy”.
PYTANIE RETORYCZNE - „jest to pytanie jakby tylko z pozoru, nie wymaga bowiem odpowiedzi. Zawiera stwierdzenie, ujęte w formę pytania dlatego, żeby mu nadać silniejszy ton emocjonalny”. Np. str. 130/1.
ANTYTEZA - kształtowanie wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych, służące wydobyciu silnych tonów emocjonalnych. Np. „Bóg się rodzi” Karpińskiego.
ZDANIE PARENTETYCZNE (zdanie wtrącone w nawias) - wprowadza pewien nowy element, nie mieszczący się w wypowiedzi zasadniczej, ale istotny dla jej ogólnego sensu, np. str. 131 (Tuwim). Czasem pisarz może zawrzeć w nim pewne informacje konieczne dla zrozumienia całej wypowiedzi, ale mimo to jakby marginesowe.
ANAKOLUT - „jest to taka struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą.” Występuje on często w mowie potocznej, często bywa błędem językowym”, np. idąc do domu, padał śnieg. Ma sugerować „niedbałość”.
ODWOŁANIA DO ZJAWISK SPOZA JĘZYKA LITERACKIEGO DANEJ EPOKI
ARCHAIZMY - wyrazy, które wyszły już z powszechnego użycia, tak w mowie, jak
w piśmie. Mówimy o nich w odniesieniu do słów, które mają swoje nowsze odpowiedniki, jak np. białogłowa. Nie są zaś archaizmami wyrazy, które wyszły dlatego z użycia, że zanikły ich desygnaty (np. kasztelan, kontusz itp.). Czasami mogą nadawać odcień uroczysty wypowiedzi. Np. str. 133 (Wyspiański).
ARCHAIZACJA - odnosi się nie tylko do słów, ale też do składni.
BARBARYZMY - elementy pochodzące z innego systemu językowego, które mogą symbolizować obcojęzyczność całej wypowiedzi, służą również charakterystyce określonego środowiska. Gdy w jakimś utworze często używa się barbaryzmów, mówimy o stylu makaronicznym, np. „Pamiętniki” Paska.
GWARY - zachowały się w środowiskach wiejskich, toteż - z natury rzeczy - pojawiają się w utworach, których bohaterami są chłopi. Wprowadzenie atmosfery wsi. Charakteryzują również postać posługującą się nimi.
ŻARGONY (gwary miejskie) - jw. różnica - imitują charakterystyczny język dowolnej grupy społecznej, klasy, warstwy itp.
PROWINCJONALIZMY - słowa nie należące do gwar, są to cząstki języka ogólnego, występujące tylko w określonej dzielnicy kraju. Dużo prowincjonalizmów znajduje się
w języku Mickiewicza, np. ponika, truna.
PROZAIZMY - pochodzą z każdej odmiany języka literackiego, np. z mowy potocznej czy z któregoś ze społecznych stylów funkcjonalnych. Każda epoka, każdy prąd literacki wytwarza swoją konwencję stylistyczną, ma więc predylekcję do słownictwa określonego typu. Wprowadzają element zaskoczenia, np. str. 136. Prozaizmy stają się tym czym są dopiero w określonym kontekście.
ODWOŁANIA DO STYLÓW LITERCKICH
ALUZJA - konkretne sformułowanie jest w danym kontekście istotne nie tylko samo
w sobie, ale jako przywołanie pewnej znanej wartości poetyckiej (dowolnej, sugerującej inny utwór, styl, autora, konwencję itp.). Czasami cały utwór bywa skonstruowany na zasadzie aluzji i staje się zrozumiały dopiero wtedy, gdy odbiorca domyśli się, że ma do czynienia
z aluzją. Aluzja często występuje w satyrach i utworach parodystycznych.
CYTAT - może służyć zamanifestowaniu związku z cytowanym pisarzem, czasem nawet, rozwijany w nowym utworze, staje się jego głównym motywem, np. „Ballady i romanse” Broniewskiego.
PARAFRAZA - przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych
w nowym kontekście. Tzw. „cytat nie dosłowny”.
STYLIZACJA - „o stylizacji mówimy wtedy, gdy pisarz kształtuje język swojego utworu na wzór stylu określonego dzieła, typu dzieł lub określonego gatunku literackiego. Celem stylizacji nie jest naśladowanie czyjegoś stylu, ale stworzenie poprzez to naśladowanie nowej wartości artystycznej. [...] Wartość stylizacji mierzy się bowiem nie tylko wiernością wobec wzoru, ale przede wszystkim jej funkcją w utworze. [...] Stylizacja obejmuje zazwyczaj nie tylko sferę językową. Pisarz stylizując, może nawiązywać do określonego sposobu ujęcia tematu bądź wyrażanej postawy wobec świata”.
PASTISZ - forma stylizacji, w której jedynym celem jest imitowanie właściwości stylistycznych danego utworu. Pastisz traktowany często jest jako „probierz wniknięcia
w określony styl, zabawę literacką”.
PARODIA - również stanowi naśladowanie, ale karykaturalne. Jest to kondensacja chwytów stylistycznych danego utworu, autora bądź gatunku w takiej ilości i w oderwaniu od ich funkcji na macierzystym terenie, że przez to samo jakby je „demaskuje”. Często ma cel żartobliwy, dobrotliwy.
TRAWESTACJA - znany i poddany przeróbce tekst literacki staje się narzędziem ośmieszającym zjawiska nie związane bezpośrednio z literaturą (społeczne, religijne, kulturowe, reklamowe).