Ruch oporu na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej
Ruch oporu w II wojnie światowej rozwinął się do rozmiarów niespotykanych dotychczas w historii wojen. W okupowanych krajach Europy powstał front walki podziemnej i partyzanckiej, na którym Niemcy hitlerowskie i ich sojusznicy ponosili dotkliwe straty. Działania ruchu oporu stanowiły wazki wkład w ostateczne zwycięstwo narodów sprzymierzonych nad faszyzmem. Na rozmiary, kierunki rozwoju oraz oblicze wojskowe i polityczne ruchu oporu w poszczególnych krajach miało wpływ wiele różnych czynników, takich jak, Np.: postawa okupowanego narodu, układ sil klasowych i politycznych oraz wynikające z niego koncepcje kierowniczych ośrodków ruchu oporu, metody i cele polityki okupanta, potencjał ludnościowy i ekonomiczny danego kraju, jego położenie strategiczne i warunki geograficzne, tradycje walk wyzwoleńczych, stopień integracji ruchu oporu, możliwość pomocy finansowej, medycznej, w uzbrojeniu oraz współdziałania z frontem regularnym.
Na ziemiach polskich, mimo nie sprzyjających okoliczności i znacznie trudniejszych warunków okupacyjnych niż w innych krajach, ruch oporu stal Sie zjawiskiem masowym (ogólna liczbie członków określa sie na nie mniej niż 800 tys. osób) i przybierał najróżnorodniejsze formy. Należy pamiętać, ze teren polski stanowił pomost miedzy armia hitlerowska na froncie wschodnim a terytorium III Rzeszy. Aparat administracyjny i policyjny okupanta był wiec wspierany przez stale obecne, duże siły wojskowe, które wiosna 1941 roku osiągnęły liczbę 3 milionów żołnierzy. W latach 1943-44 jednostki Wehrmachtu stały się głównym narzędziem w akcjach pacyfikacyjnych i przeciw partyzanckich.
Na uwagę zasługuje fakt, ze w społeczeństwie polskim faszyzm niemiecki nie zyskał najmniejszego grona sympatyków. Nie było wiec ani rządów w stylu Vidkuna Quislinga, ani nawet żadnego przedstawicielstwa polityczno-administracyjnego przy faszystowskich władzach okupacyjnych, w przeciwieństwie do innych krajów Europy. Okupantowi nie udało się także utworzyć, mimo czynionych prób, polskiej jednostki wojskowej czy paramilitarnej pod auspicjami Wehrmachtu.
Polski ruch oporu skierowany przeciwko okupantom hitlerowskim ukształtował sie bardzo szybko, na co niemały wpływ miały bogate tradycje narodu na polu organizacji wszelkiego rodzaju spisków i konspiracji w okresie XIX i na początku XX wieku. Został on zapoczątkowany przez jednostki Wojska Polskiego, które po kapitulacji nie złożyły broni, lecz wycofały sie do lasu by podjąć walkę partyzancka. Najdłużej, bo do wiosny 1940 roku przetrwał oddział majora Henryka Dobrzańskiego 'Hubala'.
Specyficzna cecha polskiego ruchu oporu w pierwszych latach okupacji było jego rozdrobnienie na liczne organizacje. Nadrzędnym ich celem było wyzwolenie narodowe, ale występowały miedzy nimi istotne różnice, dotyczące stosunku do Związku Radzieckiego i aliantów zachodnich, metod walki z okupantem, ustroju społecznego, politycznego i kształtu terytorialnego przyszłej Polski. Z tych różnic wywodzą sie nurty: narodowy, centrowo-prawicowy, lewicowy i ludowy.
Ruch narodowy skupiony wokół Stronnictwa Narodowego tworzy własną siatkę wojskowa, pod nazwa Narodowa Organizacja Wojskowa, która rozłamuje sie pod wpływem akcji scaleniowej. Z części nie podporządkowanej Armii Krajowej i nacjonalistycznego Związku Jaszczurczego powstają Narodowe Siły Zbrojne, o zdecydowanie anty-lewicowej orientacji.
Obóz lewicowy był inicjatorem walki partyzanckiej z okupantem, mimo iz nie posiadał własnej partii az do poczatku 1942 roku, kiedy to utworzono Polska Partie Robotnicza. Ta powołuje jeszcze w miesiącu własnego powstania lewicowa organizacje zbrojna - Gwardie Ludowa (która przekształcono w 1944 roku w Armia Ludowa). Lewicowcy dążyli do rozwijania przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim i przeprowadzenia demokratycznych reform społeczno - ustrojowych w przyszłej Polsce.
Ruchem ludowym w kraju kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Roch" stworzone przez Stronnictwo Ludowe. Ludowcy od sierpnia 1940 roku dysponują własna masowa organizacja, zwana początkowo Strażą Chłopską ("Chlostra"), a potem Batalionami Chłopskimi. Bataliony te zaczynają tworzyć na przełomie 1942/43 roku stale oddziały partyzanckie.
W czasie okupacji wykształtowały się różne formy walki podziemnej: cywilna, gospodarcza, oraz zbrojna. Przez walkę cywilna, zwana również rozumiemy wszystkie te działania, które prowadzone były w zasadzie bez użycia broni, czyli: konspiracyjna prasa i propaganda, tajne nauczanie, podziemne życie kulturalne, pomoc jeńcom wojennym i Żydom oraz wywiad wojskowy.
Walka propagandowa polegała zarówno na akcjach ośmieszających okupanta, zrywaniu flag hitlerowskich, malowaniu na murach narodowowyzwoleńczych haseł i symboli itp. akcji (tzw. "mały sabotaż"), jak i na działalności wydawniczej. W początkowym okresie przeważały różnego rodzaju powielane biuletyny, przekazujące informacje zdobyte droga nasłuchu alianckich stacji radiowych.
Wkrótce zaczęły ukazywać się gazetki drukowane. Prasa konspiracyjna doczekała się ok. 1400 tytułów, z których cześć ukazywała się periodycznie. Ta droga przekazywano głównie informacje o sytuacji na frontach, wskazywano jakie zając postawy wobec zarządzeń okupanta, demaskowano zbrodnie masowe, ostrzegano przed zdrajcami i kolaborantami, publikując ich nazwiska oraz ogłaszano komunikaty o walce podziemnej.
Prasa dowodziła sprawności organizacyjnej ruchu oporu, umacniając anty okupacyjną postawę społeczeństwa i wiarę w nieuchronna klęskę III Rzeszy.
Tajne nauczanie prowadzone w tak wielkich rozmiarach na ziemiach polskich, było jedyna tego rodzaju forma oporu w okupowanej Europie. Częścią składowa planu biologicznej zagłady narodu polskiego było maksymalne ograniczenie możliwości rozwoju umysłowego młodzieży. Heinrich Himmler wypowiedział sie w tej sprawie następująco: Dla nie niemieckiej ludności Wschodu nie mogą istnieć szkoły wyższe niż 4-klasowa szkoła ludowa. Celem takiej szkoły ma być wyłącznie: proste liczenie, najwyżej do pięciuset, napisanie nazwiska, nauka, ze nakazem bożym jest posłuszeństwo wobec Niemców, uczciwość, pilność, grzeczność. Czytania nie uważam za konieczne.
W miejscu likwidowanych szkól podstawowych i gimnazjów powstawały ich podziemne odpowiedniki, tzw. tajne komplety. Na szczeblu szkolnictwa średniego organizowanie kompletów było zwykle nie możliwe, dlatego naukę kontynuowano w domach nauczycieli bądź uczniów. Również studenci kontaktowali się z wykładowcami w celu kontynuacji edukacji. Wskutek masowych aresztowań i wysiedlenia profesorów i wykładowców KUL i UJ powstał w listopadzie 1940 roku na terenie Generalnego Gubernatorstwa Uniwersytet Ziem Zachodnich. Po roku 1941 wszystkie wyższe uczelnie w Warszawie i Krakowie podjęły działalność. Głównym organizatorem tych działań był Związek Nauczycielstwa Polskiego, przekształcony w październiku 1939 roku w Tajna Organizacje Nauczycielska.
Podziemne kręgi tworzyło również środowisko kulturalne. Tematy zarówno prozy jak i poezji zdeterminowała obecna sytuacja narodu, stad wszechobecna wrogość do faszyzmu. Literaci pisali utwory do prasy konspiracyjnej, bądź tez "do szuflady". Na okres wojny przypadają debiuty Borowskiego, Gajcego, Baczyńskiego, Bojarskiego i in. Sztuki można było wystawiać tylko z repertuaru określonego przez okupanta, dlatego zaczęto tworzyć sceny konspiracyjne.
Występy takie odbywały się w domach prywatnych, bądź w specjalnie przystosowanych lokalach. W historii polskiej sceny zapisał się dorobek krakowskiego Teatru Rapsodycznego. Rozwijało sie także podziemie muzyczne, Niemcy bowiem zakazali wykonywania utworów kompozytorom żydowskim i tzw. utworów antypaństwowych (m.in. Chopina). Nielegalne wystawy urządzali plastycy. Nie mogąc wypowiadać sie w swych dotychczasowych dziedzinach tworzyli rysunki satyryczne, projekty winiet i okładek, znaczki i plakietki o treści patriotycznej lub religijnej, oraz znaczki pocztowe powstańczej Warszawy.
Władze niemieckie wydawały szereg oświadczeń, takich jak np. Hansa Franka, które brzmiało następująco: Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczona im dzielnice, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę. Mimo to ludność polska, sama zagrodzona wyniszczającym terrorem, ratowała Żydów. Przede wszystkim ukrywano zbiegów z gett i dostarczano im fałszywe dokumenty, żywność, odzież i leki. Najwięcej i najczęściej ukrywali Żydów chłopi we wsiach i leśnych kryjówkach oraz inteligencja i robotnicy w większych miastach. Oprócz samorzutnej pomocy ze strony społeczeństwa dużych rozmiarów nabrała pomoc prowadzona przez organizacje konspiracyjne, które w grudniu 1942 roku utworzyły Rade Pomocy Żydom (kryptonim "Żegota"). Zdarzały sie również przypadki wydawania Żydów w ręce gestapo.
Wywiad wojskowy prowadzony przez polski ruch oporu obejmował wszystkie ważniejsze dziedziny wojskowe i życia gospodarczego okupanta. Główny jednak wysiłek służby informacyjno-wywiadowczej skierowany był na: rozpoznanie poligonów, lotnisk i innych obiektów wojskowych; ustalenie rejonów koncentracji i przegrupowań jednostek wojskowych oraz liczby i rodzajów transportów kolejowych; rozpracowanie zakładów przemysłu zbrojeniowego i dotarcie do biur konstrukcyjnych. Jednym z największych osiągnięć wywiadowczych polskiego ruchu oporu było rozpoznanie ośrodka budowy broni rakietowej "V-1" i "V-2" w Peenmunde, bazy rakietowej "V-2" w obozie Blizna - Pustków oraz zdobycie pocisku rakietowego "V-2". Z bronia ta kierownictwo III Rzeszy wiązało nadzieje na dokonanie przełomu w wojnie.
Walka gospodarcza była także forma walki cywilnej. Pierwszym rodzajem oporu w tej dziedzinie były akcje strajkowe, lecz to wskutek narastającego terroru okupanta strąciło racje bytu. Praca chroniła przecież przed wywozem na roboty przymusowe. W tej sytuacji znaczenia nabrała niska wydajność pracy oraz sabotaż. Jego najczęstszymi przejawami było psucie narzędzi, maszyn i urządzeń, niszczenie surowców i produkcja wyrobów niepełnowartościowych. Doszło do tego, ze Niemcy zaczęli wykonywać w miejscu pracy egzekucje na robotnikach podejrzanych o spowodowanie strat. Pierwszymi organizacjami Polski Podziemnej uczestniczącymi w wojnie gospodarczej były: Tajna Organizacja Wojskowa, Organizacja Orla Białego, Komenda Obrońców Polski i Polska Niepodległa. Również przez ich działalność wydajność pracy spadla o 30%, a dochodziła nawet do 50, pomimo wydłużenia dnia pracy do 10-12 godzin.
Chłopi i ziemianie ukrywali przed okupantem właściwe rozmiary produkcji. Wśród ziemian funkcjonowała własna organizacja konspiracyjna "Uprawa". W ramach przymusowych bezpłatnych dostaw dla Niemców, tzw. kontyngentów, dostarczano towary niepełnowartościowe i w zmniejszonych ilościach. Uzyskane w tez sposób nadwyżki trafiały bądź do głodującej ludności w miastach, bądź do organizacji podziemnych. Patriotyczna postawa wsi polskiej była jedna z przyczyn pacyfikacji i represji policyjnych ze strony władz okupacyjnych.
Walka zbrojna oparta była na działaniach partyzanckich, których wyrzekała sie jedynie Armia Krajowa.
"Wojna leśna" rozpoczęła sie jeszcze przed oficjalna kapitulacja. Wycofane do borów i puszcz oddziały wojskowe kontynuowały walkę na własną rękę. Trwało to do wiosny 1940 roku. W roku 1941 organizacje konspiracyjne zaczęły przechodzić od działań informacyjno-propagandowych do czynnej walki z okupantem. Sławną w Polsce stała się organizacja "Odwet", kierowana przez Władysława Jasińskiego atakującą posterunki niemieckie i likwidująca konfidentów gestapo.
Własne komórki partyzanckie tworzyły kolejno wszystkie obozy poglądowe. Wszystkie oddziały wałczące czynnie z okupantem nie przekraczamy 150 tysięcy osób. Ich działania skupiały sie na atakowaniu ośrodków policji, żandarmerii i straży granicznej, rozbijaniu obław niemieckich, bronieniu ludności przed pacyfikacjami, wysiedleniami i grabieżą mienia.
Działające na terenie getta żydowskiego Żydowska Organizacja Bojowa, oraz Żydowski Związek Wojskowy, w obliczu jego likwidacji zorganizowały zbrojne powstanie trwające od 19 kwietnia do polowy lipca 1943 roku. W pierwszym okresie (do 24 kwietnia) toczyły sie walki uliczne z wkraczającymi oddziałami niemieckimi, które wzniecały pożary. W drugim (24 IV - 10 V) powstańcy stawiali opór w domach i budynkach, dokonując licznych wypadów. W ostatnim, trzecim wałczyły juz tylko niewielkie, izolowane grupki Żydów. Ogólnie siły powstańców wynosiły ok. 600 osób, wyposażonych w bron i materiały wybuchowe własnej produkcji oraz dostarczane przez polskie organizacje podziemne (głównie przez Armie Krajowa i Gwardie Ludowa). Dowodzili nimi Mordechaj Anielewicz "Aniołek". Dzięki pomocy AK, GL, Milicji Ludowej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów i innych, ewakuowano z getta w końcowej fazie powstania kilka grup powstańców, które włączyły sie do działań partyzanckich.