Okupacja niemiecka
W wyniku przegranej przez Polskę wojny Niemcy zajęły terytorium o powierzchni 188 000 km. kw. (ok. 48,5% obszaru II RP) oraz ok. 22 mln ludności. 1 września, zaraz po rozpoczęciu wojny, na mocy ustawy Reichstagu do Rzeszy włączono Wolne Miasto Gdańsk.
8 października 1939, dekretem kanclerza Rzeszy, Adolfa Hitlera, do Niemiec zostały włączone: Pomorze, Poznańskie, część województwa łódzkiego z Łodzią, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, zachodnie powiaty województwa krakowskiego, północną część województwa warszawskiego oraz Suwalszczyznę. Anektowano około 93 tys. km2 zamieszkane przez około 10 mln. osób, w tym ok. 600 tys. Niemców.
12 października 1939 na mocy dekretu kanclerza Rzeszy o administracji okupowanych ziem polskich niewcielonych do Rzeszy, utworzono Generalne Gubernatorstwo z Hansem Frankiem jako generalnym gubernatorem. W skład GG weszły: część województwa warszawskiego z Warszawą, część województwa łódzkiego, województwo kieleckie, lubelskie, reszta województwa krakowskiego oraz część województwa lwowskiego. Na mocy umowy niemiecko-słowackiej z 21 listopada 1939 do Słowacji wcielono 52 gminy o powierzchni 700 km2. Obszar GG liczył 96 tys. km2 z 12 mln. ludności.
Na mocy układu o przyjaźni i granicy zawartego między Niemcami i ZSRR 28 września 1939, 200 tys. km2 wschodnich terenów Rzeczypospolitej Polskiej wraz z 13 mln. ludności znalazło się pod okupacją sowiecką.
1 sierpnia 1941, po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej, do Rzeszy włączono Okręg Białystok obejmujący ok. 31 tys. km2 z 1 mln. 600 tys. ludności. Do GG włączono tereny województwa lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, tworząc Dystrykt Galicja. Tym samym obszar GG powiększył się do 145 tys. km2 zamieszkanych przez blisko 17 mln. osób. W 1941, po zajęciu całego terytorium przedwojennej II Rzeczypospolitej, pozostałe jej tereny włączono do Komisariatu Rzeszy Ukraina i Komisariatu Rzeszy Wschód.
Polityka niemiecka na ziemiach włączonych do Rzeszy ukierunkowana była na ich zupełną germanizację. Cel ten zamierzano uzyskać poprzez zniemczenie części ludności, którą uznano za odpowiednią pod względem rasowym, oraz zmuszaniem części obywateli polskich do podpisywania niemieckiej listy narodowościowej, tzw. Volkslisty. Pozostałą ludność polską zamierzano wytępić lub wysiedlić do Generalnego Gubernatorstwa. W latach 1939-1940, wysiedlono do GG ok. 750 000 Polaków z terenów Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Celom eksterminacyjnym służyły obozy. W końcu sierpnia 1939 utworzono dla obóz policyjny w Stutthofie (przeznaczonych początkowo dla mieszkańców Gdańska i Pomorza narodowości polskiej). Pod koniec 1939 dla Polaków utworzono także obozy w Skalmierzycach, Potulicach, Poznaniu, Łodzi, Działdowie, Toruniu i Inowrocławiu. W miejsce Polaków zmuszonych do opuszczenia tych terenów osiedlano kolonistów niemieckich. Stosowano także konfiskatę majątku, oraz wywózki do pracy przymusowej w głąb Rzeszy.
20 listopada 1939 zagarnięte ziemie polskie zostały włączone w niemiecki system walutowy. Z wyjątkiem Gdańska i ziemi cieszyńskiej utrzymano granicę policyjną między Rzeszą a ziemiami wcielonymi. W celu realizacji niemieckiej polityki narodowościowej wprowadzono specjalną organizację administracji i sądownictwa. Polskie organy sądownicze administracyjne i samorządowe zostały zlikwidowane.
Tereny wcielone do Rzeszy zostały podzielone pod względem administracyjnym na okręgi: Gdańsk - Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty.
Okręgi dzieliły się na rejencje, które z kolei podzielone były na powiaty miejskie i wiejskie. Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych był minister spraw wewnętrznych. Na czele administracji okręgu Rzeszy stał, mianowany przez kanclerza Rzeszy, namiestnik, który jednocześnie był kierownikiem NSDAP. Namiestnicy byli równolegle komisarzami obrony Rzeszy i pełnomocnikami Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny. Namiestnikiem okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie został Albert Forster, a Kraju Warty Artur Greiser.
Na szczeblu rejencji administracją kierował prezes rejencji, który sprawował również kierownictwo NSDAP na swoim terenie. Administracją powiatu wiejskiego kierował starosta, a powiatu miejskiego burmistrz. Byli oni również kierownikami partii.
Władza policyjna w okręgach i prowincjach ziem wcielonych spoczywała w rękach dowódców SS i policji. Funkcje policji były znacznie rozszerzone w porównaniu do terenów "starej" Rzeszy. Było to wynikiem celów niemieckiej polityki dążącej do ujarzmienia i wyniszczenia Polaków. SS i policja realizowały niemieckie założenia wytępienia Żydów oraz sprawowały doraźne sądownictwo wobec wrogów III Rzeszy. Obok policji istniała, składająca się z zamieszkałych w Polsce Niemców, samoobrona niemiecka.
Na terenach wcielonych działały sądy powszechne, sądy specjalne i sądy tajne sprawowane przez SS i policję. Na mocy dekretu ministra sprawiedliwości z 26 listopada 1940 powołano Wyższy Sąd Krajowy, który był najwyższą instancją sądową. Instancją niższą był Sąd Krajowy, a najniższą Sąd Powiatowy. W pierwszych dniach okupacji wojskowej powołano sądy specjalne. Utworzono wojenne sądy polowe i wojskowe sądy doraźne. Sądy polowe rozpatrywały sprawy o szpiegostwo i działania partyzanckie. Taki sąd skazał na karę śmierci obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku. Wojskowe sądy doraźne rozpatrywały sprawy wystąpień przeciwko armii niemieckiej i o posiadanie broni. Po zakończeniu działań zbrojnych ich funkcje przejęły, powołane jeszcze w trakcie wojny, cywilne sądy specjalne.
Okupacja radziecka
Agresja ZSRR na ziemie polskie 17 IX 1939 zapoczątkowała okres okupacji radzieckiej wschodnich obszarów Rzeczpospolitej. Granica niemiecko-radziecka przebiegała wzdłuż Pisy i Narwi do Ostrołęki, następnie Bugiem w górę rzeki do Małkini i od Leżajska w górę Sanu. Zajęte w wyniku działań wojsk niemieckich miasta, m.in.: Brześć, Augustów, Białystok, Przemyśl, hitlerowcy przekazali ZSRR. Wilno wraz z okręgiem, zajęte we wrześniu 1939 przez Armię Czerwoną, zostało przekazane Litwie.
11 października na terenach zachodniej Ukrainy, a 12 X 1939 na terenach białoruskich ogłoszono proklamacje wzywające do wyborów do Zgromadzeń Ludowych. Przeprowadzone pod terrorem, sfałszowane wybory stały się podstawą formalnego wcielenia okupowanych ziem Rzeczpospolitej do republik radzieckich: białoruskiej i ukraińskiej. 21 VII 1940 Litwa, w skład której wchodził przedwojenny polski okręg wileński, została przyłączona do ZSRR.
Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczpospolitej okupant prowadził politykę eksterminacji w stosunku do ludności. Już w październiku 1939 dokonano na szeroką skalę aresztowań pozostających jeszcze na wolności oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy policji, Straży Granicznej i Więziennej, osób pracujących w polskim aparacie sprawiedliwości, działaczy politycznych i społecznych, przemysłowców, handlowców, ziemian oraz osób podejrzanych o postawę antyradziecką.
Aresztowanych osadzano w obozach jenieckich i w więzieniach. Część oficerów, funkcjonariuszy policji i Straży Granicznej zamordowano w Katyniu, Miednoje i Charkowie. Dekretem Rady Najwyższej ZSRR z dnia 29 XI 1939 nadano obywatelstwo radzieckie wszystkim mieszkańcom terenów włączonych do republik radzieckich.
Fakt ten w niczym nie przeszkodził władzom komunistycznym w przeprowadzeniu na ogromną skalę deportacji ludności z terenów okupowanych w głąb ZSRR. Deportacje przeprowadzone w lutym 1940 objęły 220 tys. osób, w kwietniu 320 tys., na przełomie czerwca i lipca wywieziono kolejnych 240 tys. osób. Czwartą, ostatnią deportację przeprowadzono tuż przed atakiem niemieckim w czerwcu 1941 - objęła ona 300 tys. ludzi.
Wywożono nie tylko Polaków, na ogólną liczbę ok. 1,2 mln osób 40% stanowili Żydzi, Ukraińcy i Białorusini. Wśród deportowanych znalazło się także wielu polskich komunistów. Warunki wywózki, pobyt w łagrach i nowo organizowanych osiedlach, m.in. w Kirgizji, powodowały bardzo wysoką śmiertelność.
Znamienny był los więźniów politycznych przetrzymywanych w więzieniach NKWD. W pierwszych dniach po niemieckiej napaści na ZSRR zostali oni rozstrzelani. W 2 więzieniach lwowskich: Brygidkach i Zamarstynowie, rozstrzelano ok. 8 tys. więźniów. Podobny los spotkał osoby przetrzymywane w więzieniach na Wileńszczyźnie.
Obligatoryjne przyznanie obywatelstwa radzieckiego byłym obywatelom państwa polskiego na terenach okupowanych dało podstawę do powołania w latach 1939-1941 ok. 150 tys. Polaków do Armii Czerwonej. Od momentu wkroczenia na wschodnie tereny Polski okupanci zlikwidowali polską administrację, wprowadzili język białoruski i ukraiński w szkolnictwie, dokonali masowych aresztowań księży. Zamykane kościoły najczęściej przeznaczano na magazyny towarów masowych. Utrzymywaniu terroru w stosunku do ludności służyła policja tworzona wyłącznie z Ukraińców lub Białorusinów.
Znacznemu pogorszeniu uległo materialne położenie ludności. Likwidowano zakłady produkcyjne, maszyny i urządzenia wywożono w głąb ZSRR. Ze skonfiskowanych majątków ziemskich wywożono bydło, trzodę chlewną, zapasy żywności i paszy. Wiele osób znalazło się bez pracy. Zawieszono wypłatę emerytur i rent. Zrównano polskiego złotego z radzieckim rublem, co oznaczało czterokrotne zmniejszenie jego siły nabywczej. Zablokowano konta o wkładach przekraczających 300 zł. Z dniem 1 I 1940 ostatecznie wycofano polskie złote z obiegu.
Brak pracy i pozbawienie ludności wszelkich oszczędności spowodowały masową migrację ludności w poszukiwaniu źródła utrzymania w głąb ZSRR. Ok. 200 tys. osób opuściło w okresie okupacji radzieckiej z przyczyn ekonomicznych swe dotychczasowe miejsca zamieszkania, co wraz z 1,2 mln przesiedlonych przymusowo doprowadziło do znacznego wyludnienia terenów okupowanych.
Wywózki ludności, terror, szeroko rozbudowana siatka NKWD nie pozwalały praktycznie na prowadzenie pracy konspiracyjnej. Przewidywany na komendanta Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na obszarze okupacji radzieckiej generał M. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany w momencie przekraczania granicy radziecko-niemieckiej. Nie rozpoznany, uniknął niechybnej śmierci. Konfidentem NKWD okazał się, wyznaczony na stanowisko komendanta lwowskiego okręgu ZWZ, pułkownik E. Macieliński.
Niechlubną rolę odegrali niektórzy polscy komuniści, pracując w charakterze informatorów dla potrzeb radzieckich służb specjalnych. Działalność konspiracyjna na tych terenach, w praktyce kierowana i koordynowana przez Komendę Główną ZWZ w Warszawie, nie nabrała takiego rozmachu, jak pod okupacją niemiecką.