Zdolność do czynności prawnych oraz organizowania
zdolności prawnej
Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, co oznacza, że może być podmiotem praw i obowiązków. Zatem każdy człowiek, niezależnie od swojego wieku czy stanu psychicznego może być np. właścicielem mieszkania (prawo) i być zobowiązanym do ponoszenia kosztów z nim związanych (obowiązek). Ograniczoną zdolność prawną posiada dziecko poczęte, które może być spadkobiercą pod warunkiem, że urodzi się żywe. Inną kategorią jest natomiast zdolność do czynności prawnych - tj. zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez dokonywanie czynności prawnych (przede wszystkim przez zawieranie umów). Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie, tj. te które ukończyły osiemnasty rok życia i nie są ubezwłasnowolnione. Warto wspomnieć, że przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność, przy czym nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Istotą pełnej zdolności do czynności prawnych jest możliwość dokonywania wszelkich dopuszczanych przez prawo czynności zmierzających do nabycia lub rozporządzenia prawem oraz zaciągnięcia zobowiązania (np. sprzedaż nieruchomości, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy najmu).
Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna tzn. nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. Nie ma zatem żadnych przeszkód aby osoba nie mająca zdolności do czynności prawnych robiła samodzielne zakupy żywnościowe, poruszała się środkami komunikacji lokalnej (pamiętać trzeba, że wejście do autobusu czy tramwaju jest równoznaczne z zawarciem umowy) czy korzystała z pomocy prywatnego lekarza. Jeśliby jednak umowa prowadziła do rażącego pokrzywdzenia takiej osoby (np. gdyby nieuczciwy sprzedawca zastosował wygórowaną cenę), umowa ta nie wywoła żadnych skutków prawnych i będzie można dochodzić zwrotu świadczenia spełnionego przez osobę niezdolną do czynności prawnych (oczywiście za zwrotem świadczenia uzyskanego, np. oddanie pieniędzy w zamian za zwrot towaru).
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Do czasu takiego potwierdzenia umowa dotknięta jest tzw. bezskutecznością zawieszoną. Jeśli więc np. osoba ubezwłasnowolniona częściowo sprzeda swoja nieruchomość, umowa nie wywoła żadnych skutków, jeśli kurator odmówi jej potwierdzenia, albo też będzie w pełni skuteczna, gdy kurator stosowne potwierdzenie wyrazi. Wspomnieć wypada, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (np. umowa zawarta przez osobę 17-letnią może zostać potwierdzona po uzyskaniu przez nią pełnoletności). Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy i przestaje być związana umową po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. Oznacza to, iż np. sprzedawca, który zorientował się, że mógł uzyskać wyższą cenę, nie może wykorzystać ograniczenia nabywcy w zdolności do czynności prawnych jako pretekstu do odstąpienia od umowy.
Może jednak zwrócić się do przedstawiciela ustawowego o potwierdzenie umowy w wyznaczonym terminie, a gdyby to nie nastąpiło, umowa nie wywołuje skutków prawnych.
Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność ta jest nieważna. Tak więc np. nieważny będzie testament sporządzony przez 15-latka bez zgody jego rodziców. Podobnie jak osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych, tak i osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, mogą bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Nadto osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej. Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.
2