Boguslaw Wlodawiec

Przemoc w rodzinach alkoholowych

Wprowadzenie

Instytut Psychologii Zdrowia prowadzi m.in. badania nad przebiegiem i efektami terapii wspoluzaleznienia prowadzonej w wiodacych placowkach odwykowych w Polsce. Przed wdrozeniem programu badawczego Analiza Przebiegu i Efektow Terapii Osob Wspoluzaleznionych (APETOW) przeprowadzono w listopadzie 1996 roku badania pilotazowe.

Badania te objely 122 kobiety bedace w roznych fazach terapii wspoluzaleznienia i pozwolily zorientowac sie w skali i zlozonosci problemow w rodzinach alkoholowych. Szczegolnie zwracalo uwage zjawisko przemocy w rodzinach alkoholowych i zjawisko alkoholizmu w rodzinach generacyjnych wspoluzaleznionych kobiet. Oznaczalo to, ze praca z osobami wspoluzaleznionymi niejednokrotnie jest zarazem praca ze sprawcami i ofiarami przemocy w rodzinie oraz doroslymi dziecmi alkoholikow, zas w przypadku kobiet wspoluzaleznionych niekiedy jeszcze dochodzi problem naduzywania seksualnego w dziecinstwie. Ponadto badane grupa przejawia stosunkowo wysokie nasilenie objawow psychopatologicznych (takich jak somatyzacje, natrectwa, lek, nadwrazliwosc interpersonalna, depresja, wrogosc, myslenie paranoidalne i psychotycznosc) i stosunkowo niskie poczucie koherencji (tj. tendecje do zachowan prozdrowotnych). Az 1/3 badanych kobiet podejmowala wczesniej leczenie psychiatryczne, z czego wiekszosci postawiono diagnoze nerwicy lub depresji. Podobnie jak wsrod osob uzaleznionych, tak i wsrod wspoluzaleznionych wysoki odsetek (17%) badanych mialo za soba proby samobojcze. Obrazuje to zlozonosc problemu i wysoki stopien trudnosci pracy psychoterapeutycznej.

Trzeba jednak pamietac, ze uzyskane dane charakteryzuja grupe wspoluzaleznionych kobiet podejmujacych terapie w placowkach odwykowych, ale nie sa reprezenatywne dla ogolu zon alkoholikow w Polsce. Mozna przypuszczac, ze na terapie trafiaja bardziej zdeterminowane kobiety, bardziej niz inne potrzebujace pomocy, a ponadto bardziej aktywne w jej poszukiwaniu.

Charakterystyka badanej grupy

Badane kobiety byly w wieku od 21 do 63 lat. Srednia wieku badanych kobiet wyniosla 41 lat. Jak mozna bylo sie tego spodziewac, wiekszosc badanych kobiet byla zamezna. Jednak az 19% bylo rozwiedzionych lub w separacji. Prawie 70% kobiet pracowalo na etacie lub prowadzilo dzialalnosc gospodarcza. 11% ogolu badanych kobiet bylo bezrobotnych. Pozostale kobiety byly na rencie, emeryturze lub na urlopie wychowawczym. Uwzgledniajac jedynie kobiety czynne zawodowo (po wylaczeniu uczennic, rencistek i emerytek), wskaznik bezrobocia wsrod badanych wspoluzaleznionych kobiet wyniosl 14,9%.

Badane wspoluzaleznione kobiety byly bardzo dobrze wyksztalcone - az 22% z nich posiada wyzsze wyksztalcenie, a ponad 80% - wyksztalcenie co najmniej srednie. Byc moze oferta placowek odwykowych, skierowana dla osob wspoluzaleznionych, trafia przede wszystkim do osob dobrze wyksztalconych. Zdecydowana wiekszosc badanych kobiet mieszkala w miescie, a ponad polowa w duzym miescie. Nie ma jednak podstaw do przypuszczen, ze wspoluzaleznienie jest bardziej rozpowszechnione wsrod kobiet w miescie niz na wsi. Nalezy raczej sadzic, ze oferta placowek odwykowych skierowana do wspoluzaleznionych kobiet nie dociera na wies.

Przemoc wobec osob badanych

Wiekszosc pacjentek pozostawala w kontakcie z placowka dostatecznie dlugo, by terapeuta mial szanse zebrac wywiad odnosnie uwiklania osoby badanej w przemoc, takze o charakterze seksualnym. Mimo to nalezy oczekiwac, ze zebrane przez nas dane sa zanizone - z pewnoscia byly wsrod badanych kobiet takie osoby, ktore nie byly jeszcze gotowe rozmawiac o osobistych, bolesnych i wstydliwych doswiadczeniach zwiazanych z przemoca w ich rodzinach.

Doznawanie przemocy przez pacjentki w ciagu ostatniego miesiaca

3 osoby doznaly w ciagu ostatniego miesiaca ciezkiej przemocy fizycznej (bicia, kopania, szarpania za wlosy, rzucania w nie przedmiotami), w tym jedna z nich az trzy razy.

15 osob (co dziesiata pacjentka) doznalo lzejszej przemocy fizycznej w ciagu ostatniego miesiaca (popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotow); 7 - jeden raz, 3 - dwa razy, 2 - trzy razy, 2 - cztery razy. 1 osoba doznala lzejszej przemocy fizycznej az pietnascie razy w ciagu ostatniego miesiaca.

Co trzecia pacjentka doznala przemocy werbalnej (wyklinanie, uzywanie wulgarnych okreslen). 30 osob spotkalo to jeden raz w ciagu ostatniego miesiaca, 1 osobe dwa razy, 1 - trzy razy, 2 - cztery razy, 2 - piec razy, 1 - szesc razy, 1 - pietnascie razy i 1- az dwadziescia razy.

Co piata pacjentka byla straszona przemoca (grozby). 15 pacjentek slyszalo je raz w ciagu ostatniego miesiaca, 4 osoby - dwa razy, 2 - trzy razy, 1 - cztery razy, 1 - piec razy, 1 - szesc razy oraz 1 - dwadziescia razy.

Co dwunasta pacjentka doznala przemocy seksualnej (proby odbycia stosunku wbrew jej woli, przy uzyciu sily). 7 kobiet doznalo przemocy seksualnej 1 raz w ciagu ostatniego miesiaca, 1 - dwa razy, 1 - cztery razy, 1 - szesc razy.

78 kobiet (64%) nie doznalo (lub nie przyznalo sie do doznawania) w ostatnim miesiacu zadnego typu przemocy.

Doznawanie przemocy w ciagu calego zycia

Znaczna czesc pacjentek doznawala przemocy o roznym nasileniu zarowno w rodzinie generacyjnej, jak i prokreacyjnej. Ponizsza tabela ilustruje wystepowanie i nasilenie tego zjawiska.

 

Przemoc wobec wspoluzaleznionych kobiet N=122
Rodzaj przemocy	doznana w zwiazku z uzaleznionym			w rodzinie pochodzenia
		w ciagu ostatniego miesiaca	w ciagu poprzedniego polrocza	w ogole w tym zwiazku z uzaleznionym	doznana osobiscie	widziana (swiadek przemocy)
ciezka przemoc fizyczna (bicie)	2%	14%	35%	22%	35%
lzejsza przemoc fiz. (szarpanie)	12%	27%	55%	30%	40%
przemoc werbalna	32%	49%	70%	37%	48%
straszenie prze-moca (grozby)	20%	36%	56%	35%	38%
przemoc seksualna	8%	16%	32%	7%	6%

Wyjasnien wymaga, co oznaczaja sformulowania w lewej kolumnie tabeli:

•          Przez ciezka przemoc fizyczna rozumiemy bicie, kopanie, szarpanie za wlosy, rzucanie przedmiotami w osobe.

•          Przez lzejsza przemoc fizyczna rozumiemy popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotow.

•          Przez przemoc werbalna rozumiemy wyklinanie, uzywanie wulgarnych okreslen.

•          Przez przemoc seksualna rozumiemy proby odbycia stosunku przy uzyciu sily, wbrew woli osoby badanej.

Wiekszosc badanych wspoluzaleznionych kobiet (az 80%) doznala w zwiazku z uzaleznionym jakiegos typu przemocy. Ponad polowa doznala lzejszej przemocy fizycznej (popychania, szarpania, niszczenia przedmiotow), a co trzecia kobieta doznala ciezkiej przemocy fizycznej (bicia, kopania, szarpania za wlosy). Rowniez co trzecia sposrod badanych kobiet doznala przemocy seksualnej (proby odbycia stosunku wbrew jej woli, przy uzyciu sily). W najwiekszym stopniu badane kobiety doznawaly przemocy werbalnej (wyklinania, uzywania wulgarnych okreslen) - az 70% kobiet bylo ofiarami tego typu przemocy. Co trzecia kobieta doznala jej w ostatnim miesiacu, a co druga w poprzednim polroczu.

Niemniej pewna czesc badanych kobiet w ogole nie doznala przemocy w malzenstwie lub doznawala jej stosunkowo rzadziej. 43% kobiet nie doznalo zadnego typu przemocy w ciagu ostatniego polrocza, a 20% (co piata badana kobieta) nigdy nie doznalo zadnego typu przemocy w zwiazku z uzaleznionym.

Podobnie 46% badanych kobiet nigdy nie doznalo zadnego typu przemocy w dziecinstwie, 43% nie bylo jej swiadkami, a 34% zarazem nie doznalo zadnej przemocy, ani nie bylo jej swiadkami. Nie bylo natomiast ani jednej kobiety, ktora w dziecinstwie bylaby swiadkiem przemocy, sama jej nigdy nie doznajac. Oznacza to, ze jesli wspoluzalezniona pacjentka poradni odwykowej przyznaje, ze w dziecinstwie byla swiadkiem jakiegos typu przemocy, to niemal na pewno sama doznala jakiegos typu przemocy.

Obliczono wszystkie korelacje pomiedzy wszystkimi typami przemocy, doznawanymi w roznych momentach zycia osoby badanej. Wszystkie podawane ponizej wspolczynniki korelacji porzadku rang Spearmana sa statystycznie istotne na poziomie istotnosci p<0,05.

Przede wszystkim oczekiwano wystapienia korelacji miedzy tymi samymi typami przemocy, doznawanymi w dziecinstwie i doznawanymi w zwiazku z uzaleznionym. Okazalo sie jednak, ze nie ma prostego zwiazku miedzy typem przemocy doznawanej w dziecinstwie, a przemoca doznawana w malzenstwie. Osoby badane nie sa traktowane w malzenstwie dokladnie tak samo jak w dziecinstwie. Wbrew oczekiwaniom, nie wystapila korelacja miedzy doznawaniem ciezkiej przemocy fizycznej w dziecinstwie a doznawaniem ciezkiej czy lzejszej przemocy fizycznej w zwiazku z osoba uzalezniona. Rowniez nie wystapila oczekiwana korelacja miedzy byciem ofiara przemocy seksualnej w dziecinstwie, albo jej swiadkiem, a byciem ofiara przemocy seksualnej w malzenstwie z alkoholikiem.

Stwierdzenia powyzsze potwierdza dokladna analiza wyodrebnionej z ogolu osob badanych podgrupy 15 osob, ktore doznaly przemocy seksualnej w dziecinstwie (8 osob) lub ktore byly swiadkami takiej przemocy (7 osob). Osoby te byly brutalnie traktowane w dziecinstwie. Wiekszosc z nich doznala wiekszosci typow przemocy i zarazem byla swiadkami wiekszosci typow przemocy skierowanej wobec kogos innego. Wydaje sie, ze dziecinstwo tych osob nalezalo do najgorszych w porownaniu do calej badanej grupy Jednak ich malzenstwa nie roznia sie specjalnie od innych malzenstw kobiet wspoluzaleznionych. Wprawdzie w aktualnym zwiazku z uzaleznionym prawie wszystkie doznaly jakiegos typu przemocy, lecz, jak sie wydaje, w podobnym stopniu jak ogol wspoluzaleznionych kobiet. Wydaje sie natomiast, ze ich obecna rodzina jest nawet nieco mniej patologiczna, niz rodzina, w jakiej sie wychowaly.

Zeby zbadac przyczyne braku korelacji miedzy doznawaniem ciezkiej przemocy fizycznej w dziecinstwie, a doznawaniem takiej przemocy w malzenstwie, wyodrebniono rowniez podgrupe ofiar ciezkiej przemocy fizycznej w dziecinstwie (27 osob) i porownano do calej badanej grupy pod wzgledem doznawania przemocy w doroslym zyciu, w malzenstwie. Wprawdzie kobiety z podgrupy ofiar ciezkiej przemocy fizycznej w dziecinstwie zazwyczaj sa rowniez zle traktowane w malzenstwie z alkoholikiem, ale tylko nieznacznie gorzej, jak sie wydaje, niz ogol badanych kobiet wspoluzaleznionych. Odsetek ofiar ciezkiej przemocy fizycznej w malzenstwie jest w tej podgrupie nieco wyzszy niz w calej badanej grupie i wynosi 44%. Jednak ich malzenstwa nie naleza do najgorszych w calej badanej grupie, a takze wydaja sie mniej patologiczne, niz ich rodziny pochodzenia. Byc moze, to, co utrudnia im rozstanie z alkoholikiem, to fakt, ze ich malzenstwo wypada nawet lepiej w porownaniu z ich rodzina pochodzenia.

Najwyzszy odsetek ofiar ciezkiej przemocy fizycznej w malzenstwie (az 51%) zanotowano w podgrupie 45 osob, ktore w dziecinstwie byly swiadkami straszenia przemoca, (grozb skierowanych do innej osoby). Jednakze porownywanie odsetkow osob doznajacych przemocy w tak wyodrebnionych podgrupach moze byc mylace ze wzgledu na male liczebnosci podgrup.

Wystapily korelacje pomiedzy poszczegolnymi typami przemocy doznawanej aktualnie, w zwiazku z uzaleznionym. Rozne typy przemocy doznane w ostatnim miesiacu koreluja ze soba (korelacje od 0,14 do 0,65). Oznacza to, ze osoby badane, ktore doznaly w ostatnim miesiacu jednego z typow przemocy, niejednokrotnie doznawaly takze pozostalych. Podobnie, koreluja ze soba wszystkie typy przemocy doznane w ogole przez osoby badane w tym zwiazku z uzaleznionym (korelacje od 0,26 do 0,67). Korelacje miedzy ciezka i lzejsza przemoca fizyczna a przemoca seksualna wyniosly odpowiednio 0,41 i 0,44. Oznacza to, ze jesli wspoluzalezniona pacjentka poradni odwykowej skarzy sie, ze byla bita przez meza, to mozna z umiarkowanym prawdopodobienstwem zalozyc, ze doznala rowniez przemocy seksualnej (proby odbycia stosunku wbrew jej woli, przy uzyciu sily).

Podobnie wystapily korelacje pomiedzy roznymi typami przemocy doznanymi w dziecinstwie. Np. doznawanie ciezkiej przemocy fizycznej w dziecinstwie koreluje z doznawaniem wszystkich innych typow przemocy i byciem ich swiadkiem: z byciem ofiara lzejszej przemocy fizycznej w dziecinstwie (0,47), przemocy werbalnej (0,37), grozb (0,38) i przemocy seksualnej (0,19) oraz byciem swiadkiem wszystkich form przemocy (korelacje od 0,24 do 0,52). Wydaje sie to zrozumiale - jesli ojciec bije, kopie i szarpie dziecko za wlosy, to zapewne takze je popycha, niszczy przedmioty, ubliza mu i grozi oraz prawdopodobnie zachowuje sie w podobny sposob wobec innych czlonkow rodziny.

Bycie ofiara przemocy seksualnej w dziecinstwie koreluje z doznawaniem ciezkiej (0,19) i lekkiej (0,19) przemocy fizycznej w tym czasie, przemocy werbalnej (0,21), a takze byciem w dziecinstwie swiadkiem ciezkiej przemocy fizycznej (0,22), swiadkiem grozb (0,20) i swiadkiem przemocy seksualnej (0,36). Oznacza to, ze jesli wiemy tylko tyle, ze ojciec wspoluzaleznionej pacjentki poradni odwykowej dopuscil sie wobec niej przemocy seksualnej, to sa podstawy by przypuszczac, ze ponadto bil ja, kopal, szarpal za wlosy, popychal, niszczyl przedmioty, wyklinal, uzywal wobec niej wulgarnych okreslen, a takze, ze w jej obecnosci bil inne osoby, grozil im (straszyl przemoca) i dopuszczal sie przemocy seksualnej wobec matki (czy innej osoby). Sposrod 8 pacjentek, ktore doznaly w dziecinstwie przemocy seksualnej, tylko jedna nie doznala w dziecinstwie zadnego innego typu przemocy, ani nie byla swiadkiem zadnego typu przemocy, skierowanej wobec innej osoby. Zapewne tylko w tym jednym przypadku mozemy mowic raczej o naduzyciu seksualnym (uwiedzeniu) niz o gwalcie.

Bycie w dziecinstwie swiadkiem przemocy seksualnej koreluje z doznawaniem w dziecinstwie wszystkich rodzajow przemocy i byciem swiadkiem wszelkich jej przejawow (korelacje od 0,24 do 0,36). Oznacza to, ze jesli wspoluzalezniona pacjentka poradni odwykowej przyznaje, iz byla w dziecinstwie swiadkiem przemocy seksualnej, to mozna z umiarkowanym prawdopodobienstwem przyjac, ze nalezy do podgrupy osob stosunkowo najgorzej traktowanych w dziecinstwie. Mozna bowiem spodziewac sie, ze byla w dziecinstwie swiadkiem takze wszystkich innych typow przemocy oraz sama doznala wszystkich typow przemocy.

Jak wychowuje sie dziecko na ofiare przemocy seksualnej w doroslym zyciu?

Warto probowac odtworzyc, chocby tylko przy pomocy fragmentarycznych danych, ktorymi dysponujemy i korelacji miedzy nimi, w jaki sposob byly wychowywane osoby, ktore w doroslym zyciu, w malzenstwie, staly sie ofiarami przemocy seksualnej. Dotyczy to, jak sie wydaje, przede wszystkim tych osob, ktore niekiedy przez dlugie lata znosza cierpienie i upokorzenia, nie rozwodzac sie ani nie opuszczajac sprawcy przemocy. Ustalenie, co sprawia, ze pozostaja tak dlugo ze sprawca przemocy moze ulatwic udzielenie im skutecznej pomocy w obronie badz ucieczce przed przemoca.

Wydaje sie, ze badane kobiety wspoluzaleznione - ofiary przemocy seksualnej w malzenstwie - raczej nie byly w dziecinstwie ofiarami przemocy seksualnej, ani jej swiadkami, czesciej niz ogol kobiet wspoluzaleznionych. Jesli zas byly ofiarami lub swiadkami tego typu przemocy, to, wbrew oczekiwaniom, czynniki te zdaja sie nie miec znaczenia dla uksztaltowania przyszlej ofiary - ani jej nie popychaja w tym kierunku, ani jej przed tym nie chronia. Mozna natomiast przypuszczac, ze decydujacym czynnikiem w wychowaniu dziecka na ofiare przemocy seksualnej w doroslym zyciu jest przemoc werbalna (wyklinanie, uzywanie wulgarnych okreslen). Korelacje miedzy przemoca werbalna doznawana w dziecinstwie a doznawaniem przemocy seksualnej w ostatnim miesiacu, w poprzednim polroczu i w ogole w zwiazku z uzaleznionym wyniosly odpowiednio: 0,21; 0,33 i 0,39 (w tym porzadku podawane beda korelacje w nawiasach ponizej). Na podstawie powyzszych korelacji wydaje sie, ze ten czynnik - przemoc werbalna - jest najistotniejszy.

Drugi istotny czynnik w procesie wychowania, ktory ulatwia uksztaltowanie dziecka na ofiare przemocy seksualnej w doroslym zyciu, to, jak sie wydaje, bycie przez nie swiadkiem przemocy werbalnej skierowanej wobec innej osoby (w/w korelacje wyniosly odpowiednio: -; 0,22; 0,23) oraz swiadkiem straszenia przemoca - grozb (-; 0,18; 0,23). Nieco mniejszy wplyw ma bycie przez dziecko swiadkiem ciezkiej przemocy fizycznej (-; -; 0,23) oraz swiadkiem lzejszej przemocy fizycznej (-; -; 0,19).

Pewien niewielki wplyw na uksztaltowanie dziewczynki na ofiare przemocy seksualnej w doroslym zyciu ma takze, jak sie wydaje, straszenie jej przemoca - grozby (-; 0,20; -) i stosowanie wobec niej ciezkiej przemocy fizycznej (bicie, kopanie, szarpanie za wlosy, rzucanie w nia przedmiotami) (-;-;0,19).

Uzyskane wyniki mozna interpretowac w jezyku analizy transakcyjnej w ten sposob, ze w procesie wychowania dziewczynka, ktora w doroslym zyciu stanie sie ofiara przemocy seksualnej, otrzymuje tzw. skrypt z "klatwa". Mozna przypuszczac, ze wulgarne traktowanie dziecka, obrzucanie go przeklenstwami, np. o tresci seksualnej (np. "ty kurwo", itp.), do tego stopnia ksztaltuje obraz siebie dziecka, jego poczucie wlasnej wartosci, jego przekonania na temat wlasnej plci i na temat wulgarnego charakteru relacji seksualnej miedzy mezczyzna a kobieta, ze w doroslym zyciu latwiej wchodzi w zwiazek z mezczyzna traktujacym kobiete wulgarnie i przedmiotowo (jak "dziwke") oraz dopuszczajacym sie przemocy seksualnej wobec niej. Ustalenie, jakie slowa wypowiadane przez rodzicow moga stac sie "klatwa rzucona na dziecko", owocujaca doznawaniem przez nie przemocy seksualnej w doroslym zyciu, wymaga jednak dalszych badan.

Wspomniany wyzej rezultat takich "oddzialywan wychowawczych" do pewnego stopnia wzmacnia, jak sie wydaje, model stosunkow panujacych miedzy rodzicami. Dziewczynka, ktora widzi, jak kochany przez nia ojciec wulgarnie odnosi sie do matki, przeklina ja, grozi jej, a niekiedy nawet bije, szarpie za wlosy, kopie ja czy popycha lub niszczy przedmioty, woli wierzyc, ze taki model relacji miedzy malzonkami jest czyms zwyczajnym, powszechnym lub przynajmniej nieuniknionym dla pewnej klasy osob, takich jak matka, czy ona sama. Jesli nawet nie uwaza zachowania ojca za normalne, to jest ono dla niej czyms mozliwym do wytrzymania. Podobnie przyjmuje, jak sie wydaje, grozby i ciezka przemoc fizyczna (bicie, kopanie, szarpanie za wlosy), skierowana wobec niej.

Upraszczajac, ofiara przemocy seksualnej w zwiazku z uzaleznionym zostalaby w pewnej mierze uksztaltowana w dziecinstwie poprzez sluchanie wulgarnych uwag i przeklenstw pod swoim adresem i uwewnetrznienie pogladow rodzica, ze jej plec i seksualnosc jest czyms wulgarnym.

Jesli wychowanie dziecka na ofiare przemocy seksualnej w malzenstwie rzeczywiscie wygladaloby tak, jak to sobie wyobrazamy na podstawie niniejszych badan, to nasuwaja sie praktyczne wnioski do zastosowania w psychoterapii ofiar przemocy seksualnej. Nalezaloby doprowadzic do zakwestionowania zaszczepionych w dziecinstwie podswiadomych przekonan na temat wulgarnosci seksu i wlasnej plciowosci, bedacych uwewnetrznieniem pogladow wulgarnego i brutalnego rodzica. Nastepnie nauczyc je akceptacji wlasnej plci i zdrowego, naturalnego traktowania seksu w sposob pozbawiony wulgarnosci.

Jak wychowuje sie dziecko na ofiare przemocy fizycznej w doroslym zyciu?

Grupa osob doznajacych w doroslym zyciu ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej (bicia, kopania, szarpania za wlosy, rzucania przedmiotami w osobe, popychania, niszczenia przedmiotow) w znacznym stopniu pokrywa sie z grupa ofiar przemocy seksualnej w doroslym zyciu. Jak juz wspomniano wyzej, oba typy przemocy doznawanej w malzenstwie koreluja ze soba. Stad zrozumiale jest, ze dziecinstwo obu tych grup wygladalo podobnie, jak mozna sadzic na podstawie wspolczynnikow korelacji. Pewne niewielkie roznice zdaja sie wskazywac na to, ze dziecinstwo ofiar przemocy fizycznej w doroslym zyciu bylo jednak nieco lepsze, niz dziecinstwo ofiar przemocy seksualnej w doroslym zyciu. Oczywiscie poza badanymi przez nas zmiennymi, takimi jak rozne rodzaje przemocy skierowane wobec osob badanych lub ich bliskich w dziecinstwie osob badanych, wystapily zapewne jakies inne, wazniejsze czynniki, ktore doprowadzily do tego, ze osoby te staly sie ofiarami przemocy w zwiazku z alkoholikiem. Czynnikiem takim na pewno jest chocby osobowosc sprawcy przemocy. Tu jednakze zajmiemy sie wylacznie tymi czynnikami, ktore zostaly uwzglednione w ankietach wypelnianych przez osoby badane.

Najwazniejszym czynnikiem, ktory mogl w dziecinstwie uksztaltowac badane osoby na ofiary ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej w doroslym zyciu byly, jak sie wydaje, grozby slyszane przez nie w domu rodzinnym. Badane kobiety byly w dziecinstwie swiadkami straszenia przemoca (grozb), skierowanych do kogos innego (korelacje z lzejsza i ciezsza przemoca fizyczna doznawana w ostatnim miesiacu, ostatnim polroczu i w ogole w tym zwiazku z uzaleznionym wyniosly od 0,18 do 0,30) oraz, co wydaje sie mniej istotne, same doznawaly straszenia przemoca - grozb (korelacje od 0,19 do 0,21)).

Drugim waznym czynnikiem, ktory mogl w dziecinstwie w pewnej mierze uksztaltowac badane kobiety, zwiekszajac ich tolerancje na przemoc fizyczna ze strony meza, byla przemoc werbalna obecna w domu rodzinnym - doznawanie przez nie w dziecinstwie przemocy werbalnej (wyklinania, uzywania wulgarnych okreslen) - korelacje od 0,18 do 0,34 - oraz, co sie wydaje mniej istotne, bycie przez nie swiadkami przemocy werbalnej wobec kogos innego ( korelacje od 0,19 do 0,27).

Trzecim czynnikiem w tak rozumianym "procesie wychowawczym" bylo bycie przez nie swiadkami ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej skierowanej wobec kogos innego (korelacje od 0.21 do 0,28).

Nie wystapily zadne korelacje miedzy byciem ofiara ciezkiej czy lzejszej przemocy fizycznej w doroslym zyciu, a byciem w dziecinstwie ofiara ciezkiej lub lzejszej przemocy fizycznej albo ofiara badz swiadkiem przemocy seksualnej, jakby czynniki te nie mialy znaczenia dla uksztaltowania dziecka na ofiare przemocy w przyszlosci, w malzenstwie.

Upraszczajac, ofiara przemocy fizycznej w malzenstwie zostala zapewne uksztaltowana w dziecinstwie poprzez sluchanie grozb pod adresem innych osob. Mozna sobie wyobrazic, ze dziewczynka, sluchajaca jak kochany przez nia ojciec grozi matce (straszy przemoca) woli uznac jego zachowanie za naturalne, a przynajmniej za mozliwe do zaakceptowania, niz zaryzykowac bunt lub emocjonalne odrzucenie go. W tym momencie zycia jest to dla niej bezpieczniejsze. Na zasadzie redukcji dysonansu poznawczego woli uznac przemoc w rodzinie za cos naturalnego, zwlaszcza wtedy, gdy grozby sa czyms powszednim i gdy przemoc fizyczna dotyka innych czlonkow rodziny. Jesli ponadto czesto slyszy przeklenstwa i wulgarne uwagi pod swoim adresem, moze miec bardzo niskie poczucie wlasnej wartosci. To sprawialoby, ze w doroslym zyciu wykazuje wieksza tolerancje wobec spotykajacej ja przemocy. Nie buntuje sie przeciwko niej, lecz pozwala, by byla jeszcze gorzej traktowana, niz byla traktowana w dziecinstwie.

Byc moze takze identyfikuje sie z bierna matka, cierpliwie znoszaca takie traktowanie i na zasadzie modelowania zachowuje sie w doroslym zyciu tak samo, jak jej matka w swoim malzenstwie. Zwlaszcza, gdy bedac swiadkiem przemocy fizycznej wobec matki wielokrotnie doswiadczala bezradnosci - niemoznosci przeciwstawienia sie ojcu i powstrzymania go. W przyszlosci zatem latwej znosi przemoc, w przekonaniu, ze taka jest rola zony i ze nic nie mozna na to poradzic.

Jesli nasze wyobrazenia na temat wplywu grozb skierowanych do innych osob na dziecko odpowiadalyby rzeczywistosci, to moglyby byc teoretycznym uzasadnieniem procedur stosowanych w psychoterapii ofiar przemocy w malzenstwie. Nalezaloby bowiem znalezc i podwazyc ich podswiadoma akceptacje dla przemocy w rodzinie generacyjnej, zwlaszcza dla grozb (straszenia przemoca), wzbudzic bunt wobec slyszanych w przeszlosci grozb pod adresem innych osob, co niejednokrotnie ma miejsce w trakcie psychoterapii.

Zachowania agresywne osob badanych

W ankiecie wypelnianej przez terapeute postawiono rowniez pytania o wystepowanie agresywnych zachowan osob badanych wobec ich bliskich, a takze o to, wobec kogo zachowuja sie agresywnie oraz o formy przemocy stosowanej przez osoby badane.

		ogol badanych wspoluzaleznionych kobiet
......................	57% badanych kobiet przyznaje, ze sa agresywne wobec meza (partnera)
.................................	44% kobiet jest agresywnych wobec dzieci
............................................	17% kobiet jest agresywnych wobec innych bliskich osob
.......................................	32% badanych kobiet twierdzi, ze nie zachowuje sie agresywnie wobec nikogo

Osoby badane przyznaja sie do bycia sprawcami ponizszych form przemocy:

Przemoc stosowana przez wspoluzaleznione kobiety N=122
ciezka przemoc fizyczna (bicie, kopanie, szarpanie za wlosy, rzucanie przedmiotami w osobe, itp.)	13%
lzejsza przemoc fizyczna (np. popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotow)	29%
przemoc werbalna (wyklinanie, uzywanie wulgarnych okreslen)	59%
straszenie przemoca (grozby)	30%
przemoc seksualna (proby odbycia stosunku wbrew woli, przy uzyciu sily)	0%

Wystapily korelacje miedzy trzema formami przemocy stosowanymi przez badane osoby, a mianowicie: miedzy lzejsza przemoca fizyczna, przemoca werbalna i straszeniem przemoca, i wyniosly od 0,23 do 0,42. Oznacza to, ze jesli wspoluzalezniona pacjentka placowki odwykowej przyznaje, ze stosuje jedna z tych trzech wyzej wymienionych form przemocy, to mozna z umiarkowanym prawdopodobienstwem spodziewac sie, ze stosuje takze pozostale dwie formy przemocy.

Typy przemocy stosowanej wobec meza, dzieci i innych osob

Agresywne zachowanie badanych wspoluzaleznionych kobiet wobec partnera (meza) koreluje ze stosowaniem przez osobe badana przemocy werbalnej (wyklinanie, uzywanie wulgarnych okreslen) (korelacja 0,63), grozeniem przemoca (0,38) i stosowaniem lzejszej przemocy fizycznej (0,35). Oznacza to, ze jesli wspoluzalezniona pacjentka placowki odwykowej przyznaje sie do zachowan agresywnych wobec meza, to zazwyczaj nalezy przez to rozumiec wyklinanie i uzywanie wulgarnych okreslen, rzadziej grozenie przemoca i stosowanie lzejszej przemocy fizycznej (popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotow).

Agresywne zachowanie wobec dzieci koreluje z dokladnie tymi samymi formami przemocy (korelacje wyniosly odpowiednio: 0,62; 0,50; 0,47). Wydaje sie zatem, ze dzieci osob badanych slysza srednio tyle samo przeklenstw co ich mezowie, lecz wiecej slysza grozb i czesciej doznaja lzejszej przemocy fizycznej (popychania, szarpania, niszczenia przedmiotow).

Agresywne zachowanie wobec innych bliskich osob koreluje ze stosowaniem przemocy werbalnej (0.40), straszeniem przemoca (0,23) i stosowaniem lzejszej przemocy fizycznej (0,21). Oznacza to, ze inne bliskie osoby najrzadziej doznaja przemocy ze strony wspoluzaleznionych pacjentek placowek odwykowych i przemoc wobec tych osob ogranicza sie raczej do wyklinania i (jeszcze rzadziej) do grozb, stosunkowo najrzadziej zas osoby badane stosuja wobec innych bliskich osob lzejsza przemoc fizyczna.

Zwiazki miedzy typami stosowanej i doznanej przemocy

Warto probowac ustalic, od jakich czynnikow sposrod tych, ktore badalismy, zalezy, wobec kogo osoby badane stosuja przemoc i to, jakie formy przemocy stosuja.

Najsilniejsze korelacje wystapily miedzy stosowaniem przez osoby badane okreslonej formy przemocy, a byciem w dziecinstwie swiadkiem stosowania przemocy wobec innych osob. Osoby badane stosuja lzejsza przemoc fizyczna, gdy byly w dziecinstwie swiadkami ciezkiej przemocy fizycznej (korelacja wyniosla az 0,45), a takze gdy byly swiadkami straszenia przemoca (0,41), swiadkami przemocy werbalnej (0,38) i swiadkami lzejszej przemocy fizycznej (0,30). Stosowanie przez osoby badane lzejszej przemocy fizycznej koreluje ponadto z byciem przez te osoby w dziecinstwie ofiarami straszenia przemoca (0,33), ofiarami ciezkiej przemocy fizycznej (0,28) i lzejszej przemocy fizycznej (0,22) oraz ofiarami przemocy werbalnej (0,20). Pacjentki stosuja lzejsza przemoc fizyczna gdy, jak sie wydaje, ich mezowie (partnerzy) stosowali kiedykolwiek przemoc werbalna (0,22), zwlaszcza, gdy stosowali ja w ostatnim polroczu (0,24).

Badane kobiety stosunkowo rzadziej stosuja ciezka przemoc fizyczna. Wystapily tylko dwie korelacje pozwalajace powiazac stosowanie przez osoby badane ciezkiej przemocy fizycznej (bicia, kopania, szarpania za wlosy) z doznawana przez te osoby przemoca w dziecinstwie. Wydaje sie, ze osoby badane sa sprawcami ciezkiej przemocy fizycznej, gdy w dziecinstwie byly ofiarami ciezkiej przemocy fizycznej (0,20) i przemocy seksualnej (0,19). Ponadto stosuja ciezka przemoc fizyczna, gdy mezowie (partnerzy) stosuja wobec nich lzejsza przemoc fizyczna (korelacje 0,23 i 0,20) oraz przemoc werbalna (0,20). Mozna przez to rozumiec, ze wspoluzalezniona kobieta, ktora nosi w sobie uraz z dziecinstwa spowodowany doznaniem wowczas ciezkiej przemocy fizycznej i przemocy seksualnej, ma tendencje do stosowania w doroslym zyciu ciezkiej przemocy fizycznej (bicia, kopania, szarpania za wlosy), zwlaszcza, gdy doznaje lzejszej przemocy fizycznej ze strony meza.

Osoby badane stosuja grozby (straszenie przemoca), gdy same w dziecinstwie slyszaly grozby (korelacja 0,21), byly swiadkami przemocy werbalnej (0,19) i przemocy seksualnej (0,18), a takze, gdy w ostatnim polroczu slyszaly grozby ze strony meza (0,19) i doznawaly przemocy werbalnej (0,19).

Stosowanie przez osoby badane przemocy werbalnej (wyklinania, uzywania wulgarnych okreslen) koreluje wylacznie z doznawaniem przez te osoby tego typu przemocy w dziecinstwie (0,20), w malzenstwie (0,22) oraz w malzenstwie w ostatnim polroczu (0,18).

Zwiazki miedzy agresywnym zachowaniem wobec meza, dzieci i innych osob, a doznana przemoca

Agresywne zachowanie osob badanych wobec meza (partnera) koreluje przede wszystkim z byciem przez te osoby w dziecinstwie swiadkami wszelkich (poza seksualna) form przemocy (zwlaszcza swiadkami ciezkiej przemocy fizycznej), skierowanych do innych osob (korelacje od 0,21 do 0,31), a takze z doznawaniem przez osoby badane w dziecinstwie przemocy werbalnej (0,30). Ponadto osoby badane sa agresywne wobec meza, gdy kiedykolwiek doznaly z jego strony przemocy werbalnej (0,29), gdy doznaly jej w ostatnim polroczu (0,28), czy w ostatnim miesiacu (0,30), gdy doznaly z jego strony lzejszej przemocy fizycznej (0,25), takze w ostatnim polroczu (0,24), gdy doznaly z jego strony straszenia przemoca - grozb (0,22) i ciezkiej przemocy fizycznej (0,21).

Agresywne zachowanie osob badanych wobec dzieci koreluje z doznawaniem przez te osoby przemocy werbalnej (wyklinania, uzywania wulgarnych okreslen) ze strony meza (0,27), byciem swiadkiem tej formy przemocy w dziecinstwie (0,25) i jej ofiara (0,18) oraz byciem ofiara straszenia przemoca - grozb (0,21) w dziecinstwie.

Agresywne zachowanie osob badanych wobec innych bliskich osob koreluje z doznawaniem w dziecinstwie przez osoby badane przemocy werbalnej (0,37), lzejszej przemocy fizycznej (0.20) i straszenia przemoca (0,19) oraz byciem przez te osoby w dziecinstwie swiadkami przemocy werbalnej (0,21), ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej (0,20 i 0,18). Ponadto wystapila korelacja z doznawaniem w malzenstwie lzejszej przemocy fizycznej (0,19).

Dlaczego wspoluzaleznione kobiety stosuja przemoc fizyczna?

Na podstawie zebranych przez nas, fragmentarycznych danych i obliczonych wspolczynnikow korelacji miedzy nimi, mozna probowac sformulowac ostrozne przypuszczenia na temat przyczyn stosowania przez czesc wspoluzaleznionych kobiet przemocy fizycznej. Sposrod badanych przez nas zmiennych wylonily sie trzy takie czynniki: bycie swiadkiem przemocy fizycznej w dziecinstwie, doznanie przemocy w dziecinstwie oraz, w doroslym zyciu, slyszenie grozb ze strony meza.

Mozna sadzic, ze wspoluzaleznione kobiety, ktore stosuja przemoc fizyczna, robia to przede wszystkim pod wplywem urazow wyniesionych z dziecinstwa. To, co w najwiekszym stopniu uksztaltowalo w nich gotowosc do stosowania przemocy fizycznej, to, jak sie wydaje, bycie przez nie w dziecinstwie swiadkami ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej, przemocy werbalnej i straszenia przemoca. Zapewne uksztaltowalo to w nich przekonanie o powszechnosci i dopuszczalnosci stosowania przemocy w rodzinie. Interpretacja ta koresponduje z wieloma powszechnie znanymi rezultatami badan nad zwiazkiem miedzy ogladaniem przez dzieci scen przemocy w telewizji a ich agresywnym zachowaniem.

Drugim czynnikiem, ktory, jak sie wydaje, uksztaltowal w dziecinstwie czesc badanych kobiet na sprawczynie przemocy fizycznej, to, jak mozna sadzic, poczucie krzywdy zwiazane z doznana przez nie w dziecinstwie przemoca fizyczna, niekiedy takze seksualna, i slyszanymi wowczas grozbami. Sposobem na poradzenie sobie z poczuciem krzywdy moze byc wejscie w role sprawcy przemocy.

Trzecim czynnikiem, dzialajacym w doroslym zyciu, ktory sklanialby, jak sie wydaje, czesc wspoluzaleznionych kobiet do stosowania przemocy, to poczucie zagrozenia spowodowane lzejsza przemoca fizyczna i przemoca werbalna ze strony meza. Skrzywdzona w dziecinstwie kobieta obawia sie wejsc w role ofiary i reaguje agresja.

Powyzsze rezultaty badan pozwalaja wysnuc pewne wnioski do zastosowania w psychoterapii osob, bedacych sprawcami przemocy w rodzinie. W przypadku wspoluzaleznionych kobiet, stosujacych ciezka przemoc fizyczna (bicie, kopanie, szarpanie za wlosy), mozna ostroznie przypuszczac, iz stosowana przez nie przemoc wiaze sie z urazami psychicznymi doznanymi w dziecinstwie, zwlaszcza z doznaniem ciezkiej przemocy fizycznej i przemocy seksualnej. W przypadku kobiet stosujacych lekka przemoc fizyczna, mozna z duza doza prawdopodobienstwa przypuszczac, ze w dziecinstwie doznaly urazu zwiazanego z byciem przez nie swiadkami roznych typow przemocy, zwlaszcza ciezkiej przemocy fizycznej, a takze doznawaniem grozb oraz ciezkiej i lzejszej przemocy fizycznej. Mozna zatem spodziewac sie ze z rodziny generacyjnej wyniosly zarowno poczucie krzywdy, jak i falszywe wyobrazenie na temat "normalnych" relacji malzenskich i rodzinnych.

Podsumowujac, badane wspoluzaleznione kobiety sa ofiarami oraz, w mniejszym stopniu, takze sprawcami przemocy w rodzinie. O ile moze wydawac sie zrozumiala przemoc stosowana przez nie wobec agresywnego meza, w we wlasnej obronie, to niepokoic musi stosowanie przez nie przemocy wobec dzieci.

Wobec powyzszego uprawnione wydaje sie stwierdzenie, ze najwiekszymi ofiarami w rodzinach z problemem alkoholowym sa dzieci. Stwierdzenie to jest zbiezne z wynikami badan Margasinskiego, sugerujacymi alienacje dzieci z tych rodzin. Wykazal on, ze dzieci z rodzin alkoholowych oceniaja poziom kontaktow w rodzinie najbardziej krytycznie w porownaniu z rodzicami. Mniej niz polowa badanych przez Margasinskiego dzieci ocenia swoje relacje z rodzicami jako dobre. O ile niski odsetek ocen dobrych w relacjach z pijacymi ojcami nie dziwi, to zaskakujacy byl niewiele lepszy odsetek dobrych ocen relacji z matka. Dzieci z rodzin alkoholowych ocenialy swoja relacje z matka daleko gorzej, niz dzieci z grupy kontrolnej (Margasinski 1996, ss. 93-97).

W swietle powyzszych rezultatow badan zrozumialy takze staje sie fakt, iz w badaniach IPZ najwyzszy poziom nasilenia objawow psychopatologicznych, mierzonych kwestionariuszem SCL-90, uzyskuja dorosle dzieci alkoholikow.

"Swiat Problemow" nr 5/1997 (Jak wychowac ofiare przemocy)

Cytat:

Margasinski A., Analiza psychologiczna systemow rodzinnych z choroba alkoholowa, Czestochowa 1996, Wydawnictwo WSP.

---