Ballada - wierszowana opowieść, łącząca w sobie cechy liryki (nastrojowość, emocjonalność), epiki (fabuła, narrator) i dramatu (dialogi, akcja), której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jest gatunkiem synkretycznym. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora - zdziwionego światem - który przedstawia.
Ballada była charakterystyczna dla epoki romantyzmu.
Cechy ballad romantycznych:
ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),
przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,
przyroda jako żywy bohater,
język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),
cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,
autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),
synkretyzm rodzajowy - utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu
Obecność przyrody :
jest tłem dla wszystkich wydarzeń,
tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,
jest siłą sprawczą wydarzeń,
jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,
stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,
jest związana ze światem ludzkim,
Charakterystyczne ballady to np. "Pani Twardowska" lub "Świteź" Adama Mickiewicza.
Elegia (gr. elegeia - pieśń żałobna) - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżnia się elegie miłosne i patriotyczne. Należy do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej.
W poezji starogreckiej, skąd wywodzi się ten gatunek, obowiązkowa była dla niego forma wierszowa dystychu elegijnego. Mistrzem elegii w poezji starorzymskiej był Owidiusz, po nim gatunek ten uprawiali z powodzeniem John Milton, Johann Wolfgang von Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke.
W Polsce elegie pisali m.in. Jan Kochanowski, Władysław Broniewski, Franciszek Karpiński (Żale Sarmaty) i Krzysztof Kamil Baczyński (Elegia o ...[chłopcu polskim]).
W historii literatury angielskiej jedną z najważniejszych elegii jest Beowulf nieznanego autorstwa - utwór pochodzi z ok. VI wieku. Następnie: Wanderer, Seafarer - oba teksty są elegiami egzystencjalnymi, przedstawiają dwa punkty widzenia mężczyzn udręczonych, skazanych na banicję.
Fraszka (wł. frasca - gałązka, drobiazg, bagatela, błahostka) - krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany o różnorodnej tematyce, często humorystycznej lub ironicznej (satyrycznej). Posiada puentę.
Fraszka wywodzi się ze starożytności, swoimi korzeniami sięga do epigramatu, którego twórcą był Symonides z Keos. Były to krótkie napisy na kamieniach nagrobnych (epitafium) i przedmiotach codziennego użytku.
Autorami fraszek było wielu znanych polskich poetów, między innymi Jan Kochanowski, Jan Sztaudynger.
Kochanowski wprowadził fraszkę do literatury polskiej. Oprócz tematyki żartobliwej, np. fraszka O doktorze Hiszpanie, pisywał także fraszki refleksyjne (O żywocie ludzkim), pochwalne, biesiadne, miłosne (Do Kasi). Bardzo znane są: Na dom w Czarnolesie, Na lipę, Raki. Do dziś zachowało się ok. 485 fraszek Jana Kochanowskiego.
Hymn (z greckiego hymnos - pieśń pochwalna) - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei. W kręgu kultury europejskiej hymny znane były w basenie Morza Śródziemnego już w starożytności. Na stałe weszły do kanonów kulturowych wraz z rozwojem chrześcijaństwa, który uczynił swoim ten rodzaj literacki wzorując się na hebrajskim Starym Testamencie i judeochrześcijańskim Nowym Testamencie.
W literaturze średniowiecznej miał charakter niemal wyłącznie religijny. Współcześnie utożsamiany z pieśnią patriotyczną.
Historia literatury zna hymny: państwowe, narodowe, wojskowe, religijne, koronacyjne, akademickie, a także szkolne. Niekiedy hymnem staje się utwór wcale niespełniający ścisłych form gatunkowych; wystarczy, że określona społeczność nada mu taką funkcję.Ma swoją odmianę liturgiczną śpiewaną w czasie nabożeństw. W szczególności rozbudowane są hymny protestanckie (pierwszy skomponowany przez Marcina Lutra).Znanym polskim hymnem jest Hymn do miłości Ojczyzny stworzony przez Ignacego Krasickiego.
Oda - utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.
W Starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie oda była w przeciwieństwie do hymnu utworem o tematyce świeckiej, wychwalającym np. miasta, ludzi lub pewne pojęcia abstrakcyjne. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałego miejsca średniówki.
Wzorcowym przykładem są tzw. Ody olimpijskie greckiego poety Pindara z przełomu VI i V w. p.n.e., na nowo spopularyzowane w renesansie. Stanowiły one przykład liryki chóralnej, zbiorowej. Poświęcone były zwycięzcom igrzysk sportowych, wychwalały ich wyczyny oraz miasta, z których się wywodzili.
Odami nazywano także pieśni Horacego posiadające charakter liryki indywidualnej. Określano je jako odmienny typ ody, tzw. solowej, w odróżnieniu od pindarowskiego typu ody chóralnej. Jednak wydaje się, że nazywanie pieśni Horacego odami miało charakter wartościujący, gdyż w mniemaniu teoretyków gatunek ten uważano za najdoskonalszy i najbardziej ceniony.
W literaturze polskiej do najważniejszych twórców ód należeli: Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic w okresie renesansu, Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński i Franciszek Wężyk w okresie klasycyzmu. W okresie klasycyzmu, zwłaszcza klasycyzmu warszawskiego, oda należała do ulubionych gatunków literackich w literaturze polskiej. Ze względu na luźną kompozycję nie przestała być uprawiana także w literaturze polskiej okresu romantyzmu - z klasycystycznych założeń wyrastała np. Oda do młodości Adama Mickiewicza napisana w 1820. Z kolei Oda do wolności Juliusza Słowackiego to próba historiozoficznej interpretacji dziejów ludzkości i przykład sporadycznego sięgania po gatunek ody przez poetów romantycznych w czasie powstania listopadowego.
Pieśń - gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu.
Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej.
Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się z utworów Horacego i Ód greckich. U Horacego stała się samodzielną formą literacką.
W średniowiecznej literaturze, pieśni były epickimi utworami narracyjnymi o tematyce historycznej, np. Pieśń o Rolandzie będąca lekturą szkolną.
Przykładem polskiej pieśni może być: Pieśń IX (księgi wtóre) lub Pieśń V - o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Tren, lament, płacz (żałobny) - utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz Newiusz i Owidiusz (w Rzymie). Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in. Francesco Petrarca).
W liryce polskiej szczególnie znany jest wydany w 1580 roku cykl 19 Trenów Jana Kochanowskiego, powstałych po śmierci jego córki Urszulki. Kochanowski przeciągnął na cały cykl swoich utworów klasyczny porządek epicedium:
exordium - wyjawienie przyczyny bólu
laudatio - wyliczenie zasług zmarłego
comploratio - opłakiwanie
consolatio - pocieszenie
exhoratio - moralne pouczenie, tworząc tym samym nieznaną wcześniej w tradycji gatunku formę cyklu trenologicznego.
Psalm (gr. ψαλμός psalmós, pochodzi od psallein i oznacza śpiew przy akompaniamencie instrumentu strunowego zwanego psalterion) - liryczny utwór modlitewny, rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym charakterze, którego adresatem jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne.
Nowela (wł. novella - nowość) - utwór niewielkich rozmiarów, pisany prozą, charakteryzujący się wyraźnie zarysowaną i sprawnie skrojoną akcją główną, mocno udramatyzowaną, która zmierza do punktu kulminacyjnego, a następnie do puenty. Fabuła noweli jest zazwyczaj jednowątkowa, pozbawiona epizodów pobocznych, rozbudowanych opisów przyrody oraz szczegółowej charakterystyki postaci. Jej treść dotyczy pewnego zdarzenia, opartego na wyrazistym motywie, z pozoru nieistotnym (np. kamizelka, sokół), ale często nabierającym znaczeń symbolicznych. Niemiecki pisarz Paul Heyse określił ów motyw mianem "sokoła". Stworzył on tzw. teorię sokoła, opartą na wnikliwej analizie noweli Giovanniego Boccaccia pt. Sokół.
W noweli akcja toczy się w określonym czasie i miejscu, a osobą opowiadającą jej przebieg, zazwyczaj w sposób obiektywny, jest narrator. Ukazywane przez niego wydarzenia mają swoje przyczyny i skutki.
Formą literacką przypominającą nowelę jest opowiadanie.
Satyra - gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
Poemat dygresyjny - odmiana poematu epickiego powstała w epoce romantyzmu. Utwór wierszowany, o charakterze fabularnym, o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, najczęściej związanej prowadzącym cały tekst motywem podróży bohatera, a czasem również wątkiem romansowym.
Szczątkowa, epizodyczna fabuła poematu dygresyjnego jest pretekstem do licznych wypowiedzi narratora, (dygresji) na tematy aktualne, związane z literaturą (w tym autotematyczne, sztuką, polityką, historią oraz na tematy osobiste. Narrator często odchodzi od opowiadania głównej fabuły, na rzecz snucia refleksji na różnorodne tematy, np. natury społecznej, politycznej, artystycznej, zdawania relacji z własnych wspomnień, opisywania uwag, anegdot, rozważań, obaw, przypuszczeń. Narrator często posługuje się ironią, żartem, bywa złośliwy, subiektywny, zachowuje dystans do utworu i jego bohaterów. Celowo akcentowana jest sztuczność i literackość fabuły, co służy uwypukleniu kreacyjności, jako podstawowej właściwości sztuki.
Poemat heroikomiczny - utwór literacki, opierający się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką, co tworzy efekt komiczny. Nawiązuje do gatunku eposu bohaterskiego (dlatego bywa również nazywany antyepopeją), jednak nie ma zazwyczaj na celu ośmieszenia tego gatunku literackiego, a wykorzystanie jego formy ma jedynie służyć wzmocnieniu efektu komicznego i zwróceniu uwagi na poruszane problemy[1].
Nazwa gatunku po raz pierwszy użyta została w 1622 roku w języku włoskim (poema eroicomico) przez Alessandra Tassoniego jako podtytuł jego poematu Wiadro porwane[2]. Z włoskiego w 1660 przeniknęło do języka francuskiego, a później także do innych języków.
Powieść poetycka - gatunek literacki powstały w romantyzmie, należący do gatunków synkretycznych, łączący w sobie elementy dramatu, epiki i liryki. Powstanie powieści poetyckiej wiąże się z popularną w romantyzmie opozycją do poetyki klasycystycznej - młodzi twórcy chętnie naruszali jej surowe reguły. Powieść poetycka narodziła się w Anglii i dość szybko stała się popularna w całej Europie. Za jej twórców należy uznać Waltera Scotta (utwór: The Lord of the Isles) i George'a Byrona (utwory: Lara, Narzeczona z Abydos, Giaur). Pisana jest wierszem, występuje w niej narrator. Charakterystyczna dla niej jest fragmentaryczność fabuły, achronologiczność (inwersja czasowa fabuły), służące budowie tajemniczego nastroju. W wielu przypadkach akcja powieści dzieje się w średniowieczu, często na tle motywów orientalnych. Typowym bohaterem jest indywidualista targany sprzecznymi namiętnościami.