WPŁYWY ŁACIŃSKIE

Cezura czasowa:

bardzo długo i mocno oddziałuje na polszczyznę co wynika z jej silnej pozycji międzynarodowej, jako jedynego w Europie języka kultu religijnego nauki i dyplomacji. W XVI wieku rozwinęło się piśmiennictwo w języku polskim pisarze i tak pisali po łacinie traktując to jako zjawisko naturalne w czasach humanizmu i odrodzenia kultury starożytnej np. Kochanowski. Nagminne było wplatanie latynizmów w teksty w wieku XVII i pierwszej połowie XVIII. Od XVI wieku liczba latynizmów w tekstach polskich rosła w szybkim tempie.

Zgodnie z obliczeniami Klemensiewicza:

• w XVI wieku w przeciętnym tekscie polskim co 600 wyraz jest latynizmem;

• w pierwszej połowie XVII co 115;

• w drugiej połowie XVII wieku co 60;

• w pierwszej połowie XVIII co 33 ( w tym stuleciu właśnie nasiliło się zjawisko makaronizowania, co była modą której większość uległa);

• w XVIII wieku kiedy obowiązywała zasada poetyki klasycystycznej by pisać językiem prostym, bez obcych trendów; światli ludzie oświecenia starali się zmienić model szkolnictwa i propagowali jasny i klarowny sposób formułowania myśli. łacina w tym wieku powoli wycofywała się i przestała rywalizować z polszczyzną. Nie oznaczało to jednak zupełnego końca wpływów łaciny na język polski bo duża ich część na stałe weszła do języka polskiego.

Wpływy w epoce przedpiśmiennej:

Wraz z wprowadzeniem i rozwojem chrześcijaństwa przenikało do języka polskiego słownictwo łacińskie np. ewangelia dobra nowina, łac. poganus w pol. poganin.

Poprzez podwójne pośrednictwo przechodzi do najstarszej polszczyzny następująca grupa wyrazów: chrzest, chrzcić, chrześcijanin i pokrewne (cz. krzest, krzcić, krześcijanin). Pozostałe wyrazy to takie jak: kościół, kasztelan, ołtarz, mnich, pacierz, opłatek, opat.

Wpływy w epoce piśmiennej:

Grupa I - wyrazy oderwane, stanowiące nazwy instytucji, a także działy słownictwa specjalnego: akademia, akt, antypatia, elekcja, forma, kolos, komisja, senat, sympatia, aprobacja, aplikacja, aforyzm;

Grupa II - nazwy osób od ich zawodu czy działalności: akademik, aktor, architekt, ekonom, fizyk, medyk, polityk, antychryst, bakalarz, profesor;

Grupa III - nazwy konkretnych wytworów: ampułka, aparat, biret, cymbał, korona, kolumna, tron, insuła, kamera, wikt

Wpływy w epoce nowopolskiej:

W dobie nowopolskiej ulega zmniejszeniu wpływ latynizmów do języka polskiego. Pozostały jednak w słownictwie naukowym, kultury materialnej: przemysłowych i technicznych.

WPŁYWY FRANCUSKIE

Kontakty polsko-francuskie rozpoczęły się z końcem XVI wieku. Do XV wieku związki z Francją były luźne i pośrednie przez Pragę i Budę, natomiast w tym okresie przeniknęły do polszczyzny wyrazy etymologiczne francuskie, ale przez język niemiecki i czeski. W XVI wieku wyjeżdża do Franci magnateria i szlachta np. Kochanowski, Zamoyski, Radziwiłłowie a do Polski przyjeżdża pierwszy autor polskiej gramatyki Piotr Stratorius Stoleński, dlatego pierwsze zapożyczenia pochodzą z XVI wieku. (perfumy, kamizela, prezent, parlament, prezydent) Nasilają się te wpływy w XVII wieku głownie na dworze królewskim. Dzieje się to za przyczyną dwóch polskich królowych Marii Ludwiki Gonzagi - żony Władysława IV i Marysieńki Sobieskiej. Gonzaga propagowała francuszczyznę w języku, obyczajach i stroju. Przyczyniają się do tego dwa zakony żeńskie: wizytki, sakramentki. Najpierw język francuski ograniczał swój zasięg do warstw wyższych, w innych budził nawet niechęć. Galicyzmy obejmowały życie dworskie modę i wojskowość (brygada, dama, gawot, gorset, menuet, batalion, awangarda, patrol).

W XVIII wieku dominują w Europie język i kultura francuska. Już w XVII wieku przenikały do Polski wzorce literackie i artystyczne ( „Cyd” J.A. Morsztyn 1661 rok). Rola francuszczyzny wzrasta co wynika z wysokiego poziomu nauki i kultury francuskiej w czasach oświecenia. W możnych domach zatrudniano nawet guwernantki francuskie dzięki czemu nawet dzieci znały język francuski. W drugiej połowie XVI reformatorzy zaatakowali bezkrytycznie szczerzącą sie modę na francuski, wyśmiewając i krytykując niepotrzebne wg nich nadużywanie francuskiego. Moda ta nasiliła się w XIX wieku a na silną pozycję francuskiego na ziemiach polskich wpływ miały wojny napoleońskie i Wielka Emigracja. Jednak znajomość francuskiego malała a jego nauka była coraz rzadsza, chociaż w XX wieku pojawiają się terminy z wojskowości (awionetka, dywizjon, eskadra, wiraż).

Po II wojnie nie ma już francuski takiego znaczenia jak wcześniej chociaż do dziś używany jest: awans, adres, bagaż, biżuteria, felieton, inżynier, parasol, sos, waza, poza tym wyrazy związane z pielęgnacją urody (róż, puder, krem, peruka, papiloty). Liczbę galicyzmowi we współczesnej polszczyźnie porównać można z germanizmami - jest ich ponad 3 tysiaki. Niemcewicz szydzi z francuszczyzny w Powrocie posła dlatego, że damy oświeceniowe codziennie przeplatają swoje wypowiedzi z wyrazami francuskimi. Moda na francuski wypiera np. nazwy narodowego tańca polskiego: polski, wolny, chodzony, wielki = polonez.

WPŁYW FRANCUSKIEGO NA SYSTEM GRAMATYCZNY POLSZCZYZNY

Obfitość leksykalnych galicyzmów znalazła swoje odbicie w systemie gramatycznym polszczyzny.
W zakresie fonologii:
Przejawiają się one we współuczestnictwie j. francuskiego w procesie powstawania w polszczyźnie nowych wewnątrzmorfemowych połączeń spółgłoskowych z jotą oraz wprowadzenia do niej wewnątrzmorfemowych grup: t, d, s, z, sz, ż, r +i . Jak wiadomo, pierwotne połączenia spółgłosek z jotą przestały istnieć już w okresie rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej; utrzymały się więc tylko nowsze, wtórne grupy spółgłoska + jota, powstałe na granicy morfemów, np.: objąć, odjechać, wyjechać, zjechać, oraz okazjonalne, powstałe w trakcie mówienia połączenia międzywyrazowe : przed jedenastą, dwór Jagiełły.
Połączenia wewn. morfemowe spółgłosek z jotą pojawiają się w XIX wieku w wyrazach zapożyczonych. Można to zaobserwować w wymowie łacińskich wyrazów, zamiast Maryja, Zofija, zaczęto wymawiać Maria i Zofia, pod wpływem miejsca akcentu łacińskich pierwowzorów. Drugim procesem fonologicznym, w którym istotną rolę odegrał wpływ francuszczyzny, było wprowadzenie do j polskiego wewnątrzmorfemowych grup złożonych ze spółgłoski przedniojęzykowej i i. Grupy te weszły do polszczyzny również poprzez wyrazy zapożyczone z języków obcych, tutaj jednak francuski odegrał role pierwszoplanową. Grupy typu -ti- -di- -ri- są w polszczyźnie przede wszystkim francuskiego pochodzenia: Plastik/plastyk, reżym/reżim, tartynka/tartinka.
Na płaszczyźnie morfologicznej (dokładniej to słowotwórczej) wpływ j francuskiego zaznaczył się w postaci charakterystycznych sufiksów: -ada, - aż, - eria: żenada, instruktaż, dziecinada. Galicyzmy podtrzymały też formanty pochodzenia łacińskiego: -ik -ika -cja -ancja -ent -ant -ista -izm (Periodyk, logistyka, biurokracja, dekadencja, nonszalancja, dekadent, amant, impresjonista, fowizm), ale wpływ francuski nie przyczynił się w widocznym stopniu do zwiększenia ich produktywności.

W zakresie słowotwórstwa, język francuski doprowadził do zestawień dwuwyrazowych języku polskim. Wyróżnia się następujące ich typy.

1. Zestawienia apozycyjne - należą tutaj wyrazy oznaczające zawód i specjalizację (artysta - malarz, kobieta -aktor) i takie, jak (zegarek -bransoletka, kanapa - łóżko) i formacje ekspresywne w drugim członem (program - gigant, hotel - kolos, grzyb - olbrzym)

2. Zestawienia z drugim członem w dopełniaczu- należą tutaj kalki (racja stanu, rzut oka, stan rzeczy) i repliki typu: krzyk mody, gwóźdź sezonu, godzina szczytu.

3. Zestawienia z przyimkiem - Maszna do pisania, skrzynka na listy, kawa z mlekiem.

W zakresie fleksji nie sposób doszukać się jakichś przejawów wpływu j. francuskiego. Można tylko odnotować końcówkę e w mianowniku i bierniku l.mn. rzeczowników zakończonych na -ans, -ansa.

W składni, jako rezultat wpływu francuskiego, należy traktować następujące zjawiska składniowe:

1. przysłówek jako określenie rzeczownka, np. Radecki lepiej, jest nadzieja, że wkrótce wyjdzie z domu chorych (Mickiewicz)

2. Konstrukcja nie…jak…nie…jak tylko: W pokoju nie było jak tylko nas dwoje; nie powróci jak za dwa dni.

3. Zdanie czasowe skrócone za pomocą imiesłowu: Miałem tu od dwudziestego piątego dnia silnej pracy, od rana do wieczora, całego człowieka używając.

4. Określenia - apozycje, np. Wpadła stojna, w koronkach, w koronkach, perły na szyi, fryzura a'la diable.
5. Przymiotnik w funkcji okolicznika: Spojrzyj na kartofle i smutny przemów (Chopin)

6. Nadużywanie zaimka „ja” Ja myślę, że ja zamiast za granicę tego roku… (Chopin)

7. Dostosowanie zaimka dzierżawczego do osoby podmiotu: pisz mi o stanie Twego zdrowia (Słowacki).

8. Kalki innych charakterystycznych francuskich konstrukcji składniowych: to jest to, co o sobie piszę (Mickiewicz)

9. Szczegóły interpunkcji, np. przecinek po okoliczniku rozpoczynającym zdanie: Wewnątrz, brakowało jej tylko czystości.

Podsumowanie: Wpływ francuski na system gramatyczny polszczyzny jest raczej nieznaczny i przejawia się w zjawiskach marginalnych. Wyjątek stanową tylko zestawienia dwuwyrazowe. Faktem jest jednak, że francuszczyzna podtrzymywała i utrwalała wpływy systemowe łacińskie.

---