ZYGMUNT KRASIŃSKI

LISTY

Wstęp: Zbigniew Sudolski.

W polskiej epistolografii Jan III Sobieski do Marysieńki; Jan Jakub Rousseau, Samuel Richardson, Goethe, Byron.

W romantyzmie epistolografia była źródłem wyrazu romantycznego indywidualizmu, wyrażania swego życia wewnętrznego. Pragnienie utrwalenia świata wewnętrznego autorów.

List - wyznanie. Wchłanianie elementów innych gatunków: dziennika, pamiętnika, medytacji, wyznania, rozprawy.

Uzależnienie walorów literackich od autora i odbiorcy. Impulsy wpływające na rozwój epistolografii: miłość, przyjaźń, podróże w celach turystycznych i kuracyjnych, urzeczenie historią i współczesnymi wydarzeniami społeczno-politycznymi, problemy światopoglądowe itd.

Bogata plastyka opisu, interpretacja własnych uczuć za pomocą metafor, porównań, duże walory literackie. Swoboda
w kompozycji.

Polska epistolografia romantyczna: Mickiewicz (powinowactwa z epistemologią klasyczną, mało opisywania własnych uczuć, temat miłości do Maryli Wreszczakówny, podróże), Słowacki (wpływ bajronizmu, stylizacja, autobiografia), Norwid (dominuje refleksja filozoficzno-moralna w duchu chrześcijańskim, wstrzemięźliwość w mówieniu o sobie), Krasiński.

Walory literackie + dokumentacja epoki.

Korespondencja Krasińskieego - pierwsze doświadczenia.

1829 - pierwsza samodzielna zagraniczna podróż Krasińskiego, miało powstać ponad sto listów relacji z trasy z Warszawy do Genewy. Przetrwały listy do ojca, generała Wincentego Krasińskiego. Często od listu przechodził do formy dziennika. Stylizowanie swojej biografii, dostosowywanie się do odbiorcy. Rozpoznawanie predylekcji psychicznych adresatów
i podporządkowywanie tematyki i tonu listu.

Dramat dwóch patriotyzmów.

Konflikt między poetą a ojcem dotyczący rozumienia honoru i obowiązku udziału w powstaniu listopadowym. Pierwszym sygnałem konflikt Zygmunta ze swymi akademickimi kolegami z okazji pogrzebu senatora Piotra Bielińskiego, z powodu braku solidarności z patriotycznie nastawioną młodzieżą. Generał reprezentował patriotyzm podporządkowany interesom własnej klasy. Walka z ojcem, błaganie o błogosławieństwo i pozwolenie na powrót do powstańczej warszawy. Wstyd, że nie walczy za naród. Generał próbuje synowi przedstawić rewolucję jako skierowaną przeciwko klasie panów, zniekształconą.

Na skutek tego u Krasińskiego pojawia się katastroficzna wizja walki klasowej niosącej światu zagładę (Nie-Boska komedia, Irydion). Obsesja, że przeznaczeniem poety jest zesłanie i śmierć na Sybirze. Korespondencja jako studium psychologiczne.

Różne oblicza przyjaźni.

Adresatami większości listów SA przyjaciele lat młodości i wieku dojrzałego: Henry Reeve, Konstanty Gaszyński, Jerzy Lubomirski, August Cieszkowski, Edward Jaroszyński, Bronisław Trentowski, Egbert Koźmian; przedstawiciele poprzedniej generacji w jakiś sposób spokrewnienie: Adam Sołtan, Stanislaw Małachowski, Roman Załuski; przedst.. nowej generacji: L Adam Potocki. Różne stopnie zażyłości. Różnorodność osobowości.

Zbiór otwiera listo przyjacielski do kolegi uniwersyteckiego Mieczysława Potockiego. Beztroska atmosfera, sprawy studiów i przyjaźni, pasja polowań, romantyczne zamiłowanie do pióra; przewijające się nazwiska kolegów. Jedyny list do niego.

Duże bloki: Henry reeve, Konstanty Gaszyński, Jerzy Lubomirski, Stanisław Egbert Koźmian, August Cieszkowski, Bronisław Trentowski.

Najwcześniej z Reevem. Anglomania, stylizacja w duchu romantycznym. Temat miłości, twórczości poetyckiej, dyskusja
o skomplikowanych stanach psychicznych, samobójstwie, temat romansu z Henriettą Willan. Wątek przeżyć związanych
z wybuchem powstania listopadowego. Samoanaliza. Od 1832 refleksja historiozoficzna, wyciszenie korespondencji na skutek różnic charakterów.

Od marca 1832 korespondencja z Kontantym Gaszyńskim. Wyższość umysłowa Krasińskiego, brak tematów politycznych, dysertacji filozoficznych, brak tendencji do obnażania swego wnętrza; obiektywne relacje, świadczenie adresatowi pomocy finansowej (Krasińsaki w przyszłości będzie publikował pod nazwiskiem Gaszyńskiego). Przemilczenie spraw intymnych.

Jesień 1834 - korespondencja z kuzynem matki, 20 lat starszym Adamem Sołtanem, powstańcem z 1831. Potrzeba intymnych zwierzeń i bogate życie erotyczne obu piszących. Krasiński pisze o romansach z Joanną Bóbr-Piotrowicką, Zeneidą Lubomirską, Soltana flirt z Adelaidą Fabbi. Nagłe załamanie romansów - zmiana tonacji listów. Jedynie zasygnalizowanie pojawienia się Delfiny Potockiej. Sprawy rodzinne, wspólne znajomości, podobieństwo losu, ocena współczesnej sytuacji politycznej Europy, nastrojów społecznych. Przystosowanie do odbiorcy widoczne w zalecanych lekturach pamiętników staropolskich, język swobodny, nawet słowa niecenzuralne.

Jerzy Lubomirski - powiernik zwierzeń romansowych. Delfina Potocka. Dopełnienie stylizacji romansu z arystokratką. Udramatyzowanie tej stylizacji przez wprowadzenie wątku niechcianego małżeństwa z Elizą Branicką. Trzeci wątek - zabiegi o wyswatanie Lubomirskiemu siostry Elizy, Katarzyny. Erotyczna przygoda księcia Lubomirskiego z burgrabiną Laurą Godefroid d'Atrebantd, owoc - nieslubna córka Laurie-Louise-Marie de Wilna. Krasiński nawet pośredniczy
w płaceniu alimentów. Problematyka autobiograficzna, filozofia, literatura, typ listy dysertacyjnego, intelektualnego, zajmowanie się tematyką centralną dla epoki.

Edward Jaroszyński - filozoficzne zainteresowania Krasińskiego; romans z Joanną Bobrową, kuzynka adresata. Mało autoanalizy, egzaltacji, więcej zwykłej, normalnej serdeczności i ludzkiej skargi na zły stan zdrowia.

August Cieszkowski. Korespondencja z nim zawiera ogromny ładunek myślowy, stanowiący komentarz do twórczości Krasińskiego, jego upodobań czytelniczych, refleksji filozoficznych, stosunku do wielkich wydarzeń współczesnych. Odsłonięcie wizerunku duchowego Krasińskiego, zafascynowanego wielką problematyką epoki. Taka sama jednak tendencja do poetyzowania życia zewnętrznego i duchowego jednostki.

Bronisław Trentowski - również problematyka filozoficzna, ale odmienna osobowość adresata nadaje inny charakter tym listom. Filozof korzystał ze wsparcia poety, dlatego często zachowuje się wobec niego w korespondencji upokarzająco, poddańczo ulegle. Tu Krasiński nie szuka pomocy w odpowiedzi na nurtujące go pytania tak jak to było z Cieszkowskim. Wiele rozważań Krasińskiego włączył Trentowski do własnych prac!

Stanisław Egbert Koźmian - Krasiński pisze do niego jako zwykły człowiek, bez pozy i stylizacji i tendencji do filozofowania. Wspólne zainteresowania literackie.

Stanisław Małachowski i Roman Załuski. Różnica wieku, powinowactwa rodzinne. Głownie tematy polityczne związane z zaangażowaniem Małachowskiego w życie emigracji i literacki, związany z zainteresowaniami Załuskiego. Sprawy osobiste marginalne. Pierwsze redakcje i cenzury okroiły zbiór (I wydawca Józef Ignacy Kraszewski).

Korespondencje z przyjaciółmi zamyka zbiór listów do Adama Potockiego, przedstawiciela młodszej generacji mentorski ton, wyrastający na podłożu bogatych doświadczeń romansowych Krasińskiego (Adam Potocki kochał się
w Elizie Branickiej, z którą z przymusu ożenił się Krasiński). Nakazy moralne. Uwagi na temat lektur, poglądów, doświadczenia miłosne poety i refleksja ogólna o miłości.

Epistolarny kształt miłości romantycznej.

Z Henrym Reevem - stylizacja genewskiej biografii poety miłość do Henrietty Willan. Miłość iście romantyczna: burzliwa namiętność, wzniosłe uduchowienie prowadzące do pośmiertnego dopiero połączenia dusz kochanków; odrzucenie myśli o małżeństwie jako prozaicznie płaskiej, sprzecznej z poetyckim rozumieniem i odczuwaniem wielkiego uczucia. Rozgraniczenie pojęć kochanki i żony (por Nie-boska komedia). Do głębokiego przeżycia romantycznej miłości potrzebne jest cierpienie. Miłość do Henrietty znalazła odzwierciedlenie nie tylko w listach, ale też w utworach literackich poety.

Epistolografię miłosna zapoczątkowują kontakty listowne z Amelią Załuską i Joanną Bobrową. Poetyzacja i przebarwianie; z obu zresztą stron. Wyolbrzymienie uczucia. Z Joanna Bobrową - pierwszy romans o charakterze wyraźnie zmysłowym, w korespondencji z nią znacznie mniej egzaltacji. Związek ten pogłębił romantyczny konflikt poety z otoczeniem, dominuje to w listach z Reevem. W korespondencji z przyjaciółmi romans ten przedstawiony bez egzaltacji. Ale nieszczęśliwy finał prowadzi do dramatyzacji, pogrążenia się w smutku.

Po zerwaniu z Bobrową, w 1939 rozpoczęcie korespondencji z Delfiną Potocką, wkrótce romans. Korespondencja wieloletnia. List -wyznanie. Potocka żyła w separacji z mężem,, bezdzietna, nie uwikłana w powiązania rodzinne, nieprzeciętna uroda, bogate doświadczenia romansowe, inteligencja, wrażliwość, talent muzyczny, piękny głos, skłonności do poetyzowania życia, oryginalność… ideał romantycznej kochanki. Około 700 listów! - pełny wyraz romantycznej wrażliwości i pomysłowości w pisaniu o miłości, w całym jej bogactwie reakcji psychicznych i odcieni uczuć. Tematyka szalenie rozległa: swe tęsknoty, radości, rozmaite polecenia ukochanej, studium psychologiczne, obyczajowe, literackie, dziennik lektur, przemyśleń, narodzin wielu pomysłów literackich. Korespondencji tej nie osłabiło małżeństwo z Elizą Branicką 1834. Kulminacja uczuć, dodanie dramaturgii. Pogłębienie stylizacji. Tłem do dziejów tej korespondencji s liczne opisy podróży, epizody z życia, sprawozdania z lektur, opisy krajobrazów, scen obyczajowych, wzmianki i sądy o ludziach. Realizm i humorystyka. Korespondencja ta, kilkunastoletnia, wygasa wraz z wrastającym uczuciem poety do żony, Elizy.

Relacje z podróży.

Listy Krasińskiego z podróży pozwalają poznać całe realia podróżowania: męczące jazdy pociągami, powozami, standard pojazdów i hoteli itd. Ciągły niepokój, potrzeba przemieszczania się, głód wrażeń, nienasycenie. Osobista sytuacja Krasińskiego - emigrant z wyboru, nie umiał i nie chciał żyć w kraju, dusił się w atmosferze carskiego terroru.

Rozpoczęcie wędrówek w 1829 - kilkanaście dni podróży, ponad setka listów! Udanie się na studia do Genewy. Pierwsza epistolomania poety. Ocalały jedynie listy do ojca z tej wyprawy.

Potem na szlaki alpejskie i do Rzymu, silne przeżycie świata antycznego i chrześcijaństwa rodzi Irydiona. Wedrówki za ukochanymi kobietami, za Bobrową do Włoch, Florencji, Mediolanu, Wenecji, za Potocką do Rzymu, Neapolu, w Alpy, Jezioro Como i Francja, Nicea, Paryż.

Najczęściej znajduje się w Baden (choroby były jego obsesją) i Heidelbergu, rzadko w ojczyźnie.

Tematyka artystyczna i literacka.

Polecanie kupna lub lektury książki, refleksje na temat przeczytanych utworów, opinie na temat książek, zjawisk literackich i stosunku do nich, czasem przybierające formę rozbudowanego traktatu. Znajomości zawierane w kręgach literackich, relacje ze spotkań z MIckieiwczem, Słowackim, Norwidem.

Mickiewicza poznał na trasie alpejskiej wędrówki w 1830.

W epistolografii Krasińskiego również aluzje do własnych utworów i sugestie interpretacyjne. W listach genewskich opinie na temat Goethego, Schillera, Byrona, Szekspira, literatury francuskiej. Kolejne zmiany mistrzów. Przeciwstawienie i ocena założeń ideowych dramaturgii Szekspira i Schillera w liście do Gaszyńskiego z 30 kwietnia 1937.

Koncepcja filozofa - artysty; wyrzeczenie się sztuki użytkowej, zwrot ku subiektywizmowi, oryginalność
i niepowtarzalność. Odrzucenie zasad krępujących inwencję twórczą.

List do Franciszka Morawskiego z 30 stycznia 1833 jest ciekawym przykładem epistolarnego traktatu na temat współczesnej literatury francuskiej i angielskiej. Nadzwyczaj krytyczna ocena materializm, amoralność, uczynienie literatury źródłem zysku.

W połowie maja 1836 poznanie słowackiego i w korespondencji wyrażanie uznania, obrona przed krytykami.

Listo do Kajetana Koźmiana z marca 1844 - przy okazji pisania poematu o Stefanie Czarneckim przez Koźmiana Krasiński formułuje w liście zadania literatury narodowej; konieczność porzucenia klasycznego sztafażu, nie przytłumienia charakteru narodowego epopei i sformułowania idei profetycznych i mesjanistycznych.

Korespondencja z Józefem Korzeniwskim i Cieszkowskim wskazuje, że poeta śledził uważnie wystapienia literackie
w Polsce.

Wypowiedzi na tematy malarstwa, np. zachwyt nad Arą Schefferem. (sam Krasiński miał predyspozycje do malarstwa, choroba oczu mu to uniemożliwiła). Muzyka, teatr, opera. Zwłaszcza muzyka, do której miał świetny gust i znał się.

Problematyka filozoficzna.

W listach z lat 30 do Jaroszyńskiego, później w listach z Cieszkowskim i Trentowskim. Npw liście do Gaszyńskiego 1836 sprzeciw wobec heglowskiego panteizmu, obrona Boga osobowego.

Echa lektury estetyki Hegla w listach do Jaroszyńskiego 1838. Krytyka Hegla i jego szkoły.; obrona osobowości boga
i nieśmiertelności duszy. Uznanie dla pracy Cieszkowskiego „Prolegomena zur Historiozophie”.

Obszerna wypowiedź na temat osobowości Boga w liście do Cieszkowskiego z lipca 1841. Zdaniem Krasińskiego świat zmierza do jakiejś wielkiej niewiadomej X.

W latach 40 i 50 zainteresowanie stanami agonalnymi i procesem umierania. Doświadczenie śmierci jako fundamentalne doświadczenie egzystencjalne. Fascynacja zjawiskami umosliwiajacymi kontakt z zaświatem; zaangażowanie w seanse spirytystyczne.

Problematyka społeczno-polityczna.

Problem patriotyzmu w listach do ojca. Lęk przed rewolucją, niosącą zagładę światu, wzmagający wrażliwość polityczną poety. No w listach do Reeve'a. krytyka przeszłości i historycznej roli szlachty, a wręcz całkowite przekreślenie zasług przeszłości: lenistwo, lekkomyślność, rubaszność szlachecka; indywidualne cnoty, ale brak ich w skali narodu.

Ogromne zainteresowanie stosunkami społeczno-politycznymi w Królestwie Polskim, ubolewanie nad polityka caratu, krytyczna ocena prokapitalistycznych ciągot szlachty. Śledzenie publikacji odnoszących się do sytuacji w kraju.

Rzeź galicyjska aktywizuje jego ocenę życia politycznego na emigracji i zbliża do Hotelu Lambert. Przerażenie postawą szlachty, przekonanie, że emigracja prowadzi kraj ku zgubie.

Sledzenie z niepokojem powstania ruchu komunistycznego. Ocena polityki papieskiej w kwestii powstania we Włoszech. Wszelkie wydarzenia o charakterze rewolucyjnym `oddalają Królestwo Boże na świecie', są niezgodne z prawami wiary
i moralności.

Forma listów Krasińskiego.

Odrzucenie norm i przepisów, maksymalna oryginalność w kształtowaniu formy zewnętrznej. Oryginalne nawet zapisy dat, podpisy, ze szczegółami topograficznymi, dniem tygodnia - by podkreślić wyjątkowość sytuacji. Nawet godzina pisania listu, zwł. w listach do Delfiny Potockiej.

Z obawy przed cenzura uciekanie się do kamuflażu, maskowania właściwych treści, ukrywania się pod imionami żeńskimi, podawanie niezgodnych z prawdą miejsc pobytu, pseudonimy.

W zależności od adresata zmienia się język i styl utworu. Zindywidualizowany charakter mają listy do przyjaciół
z młodości, specyficzny humor, zwroty łacińskie, ciepły i serdeczny stosunek, zdrobnienia. Do Adama Sołtuna pisze w stylu staropolskich pamiętników. Do kochanek - silnie naładowane liryzmem, poetyzacją języka.

Wielkość korespondencji Krasińskiego.

Ważne świadectwo epoki.

LISTY

W liście do ojca - o podróży Genewy po Szwajcarii z Mickiewiczem i Odyńcem.

W liście do ojca Podróż do Rzymu, ponowne spotkanie Mickiewicza.

Sprawa powstania, prośby do ojca o uczestnictwo, rozpacz w listach do Reev'a. strach o Reeva podczas epidemii cholery.

Z Reevem o Miłości swojej do Henrietty Willan i jego do Konstancji.; o poemacie Agaj-cHan. O saint'simonistach. Krytycznie.

Do Reevea, Ojca, Gaszyńskiego o chorobie oczu.

Do Gaszyńskiego w przyjacielskim, serdecznym tonie o sprawach bieżących.

Do ojca podniośle o ojczyźnie.

Do Amelii Załuskiej, swej młodzieńczej miłości - miłosny - pożegnalny.

Do Franciszka Morawskiego o zaznajomieniu z Chateaubraindem, Hugo, Balzacu. O twórczości: Janin, Sue, Nodier.
O dewaluacji literatury, o nieudolnym naśladownictwei Byrona, Szekspira. Rozdrobnienie poezji, upadku moralnym myśli w poezji, fałszywej poezji.

Do Reeva podczas pobytu w Peterdburgu.

Do Gaszyńskiego o Rzymie i napisanym dramacie `Mąż”. Do tego samego o jego poezji, porady, a jednocześnie sądy i poezji: jest Syntezą, nie analizą, nie naśladowaniem

Do Reeva o małżeństwie Henrietty. O straconych złudzeniach, zmianach.

Do Zofii Ankwiczowej o Bertramie (diabeł z opery Meyeyrbeera).

Do Reeva o poznaniu w Rzymie Bobrowej.

Do Joanny Bobrowej - Piotrowickiej. O jej chorobie. Wspólnie spędzonych chwilach w Rzymie. Do niej z Neapolu.

Do ojca - refleksje o wieku 19. Jego polityce, kapitalizmie rozwijającym się, społeczeństwie. O Polsce, jej historii - brak despotyzmu, niewolnictwa, ale lekkomyślność, rubaszność, trefność, krotofilność. O opiece Opatrzności nad Polską. Indywidualne cnoty i bohaterstwo, ale nie narodowe. Błazeństwo.

Do Gaszyńskiego o Słowackim w Rzymie „ogromem poezji obdarzonym od niebios”.

Do Sołtana o sprawach narodowych, politycznych. Do niego i do Zaluskiego o kuracji w GRaefenbergu.

Do Zamoyskiego Jana z Opinogóry. O chorobie oczu do Sołtana, o wyjazdach w interesach ojca do Gdańska i na Litwę.
O samotności w Opinogórze.

Z ponownej podróży do Włoch: Wenecji,Neapolu, do Edwarda NJaroszyńskiego, Sołtana,

Do Wodzickiego om wykluczaniu się wzajemnym miłości i małżeństwa.

Do Jaroszyńskiego o filozofii, Heglu.

Do Jerzego Lubomirskiego (Orcio)

Do Delfiny Potockiej. Kryptonimy Sorrent, Dialy.

Do Augusta Cieszkowskiego, filozofa, o filozofii Hegla. Obrona osobowości Boga. O jego PAlingenesii, w której dowodzi nieśmiertelności i osobowości Boga.

Do Kajetana Koźmiana o epopei przy okazji pisania „Stefana czarneckiego' przez adresata. Rada by włączyć w tok epopei fragmenty polskie i chrześcijańskie.

Do Józefa Korzeniowskiego, echo poglądów na temat ewolucyjnego rozwoju świata i nadejścia czasów Ducha Świętego.

Do Elżbiety Krasińskiej z Hagi - Paryża o Arym Shafferze i jego `francesce'

Do Ary Shaffera o sztuce. Dzieła to są projekcje bytów, które stanął się realne w przyszłości.

Z nieci do Jerzego Lubomirskiego - - zagmatwanych stosunkach w trójkącie między nim Elżbietą i Delfiną.

Do Bronisław Trentowskiego.

Do Stanisława Egberta \Koźmiana o zapoznaniu się w Rzymie z Norwidem. W liście do Delfiny o tym, że Norwid opowiadał mu o realiach warszawskich - uwięzieniach, Sybirze, aresztowaniach, śledztwach.

Do Słowackiego.

Do cieszkowskiego - refleksje o rewolucji ludowej w Paryżu i o krwawych wydarzeniach wiosny ludów. Do Sołtana także - później.

Do Adama Mickiewicza jedyny zachowany l;ist, zresztą szczupła korespondencja - różnice ideowe, mimo podziwu dzieł.
w liście Krasiński antagonista bezwzględny, pełen zacietrzewienia,

Do Władysława Zamoyskiego, z racji przynależności do Hotelu Lambert.

Do Luigiego Mastai syn brata papieża Piusa IX, radca stanu, członek Rady Najwyższej. Rzucenie pomysłu zwołania soboru w Rzymie (1869 owocuje Soborem Watykańskim - po 20 latach).

Do Norwida z lat ok. 1849. Rozważania klęski Napoleona, zwaterlozowanie, ideologia. O pysze, gwałcie, odwiecznym zmaganiu prawdy z fałszem. O dobru ludzkości.

Do Lubomirskiego o tym, że delfina była przy śmierci Chopina.

Do Bronisława Trentowskiego o dziejach władzy na świecie - pochodzi ona nie od diabła, ale od Boga.

Do cieszkowskiego o zamachu stanu dokonanym przez Napoleona ½ grudnia 1851. O Deotymie Jadwidze Łuszczewskiej
i wizytach w salonie literackim jej matki, Niny Łuszczewskiej. Przenikliwa ocena talentu, zdolności improwizatorskich 18 latki.\

Do księżnej Stefani Badeńskiej.

Do cieszkowskiego o żalu po śmierci Mickiewicza. O skandalu podczas pogrzebu Mickiewicza - napaść powstańca listopadowego Franciszka Jaźwińskiego na generała Władysława Zamoyskiego.

Do Sołtana o śmierci Mickiewicza - `My z niego wszyscy.'

Do Aleksandra Jełowieckiego.

Do Hieronima Kajsiewicza, swego spowiednika.

Do Elżbiety Krasińskiej.

Do synów, Władysława i Zygmunta Krasińskich. O śmierci najmłodszej córki, Elżbiety, rok temu na polowaniu.

Do córki Marii Beatrix Krasińskiej

Do Franciszka morawskiego z podziękowaniem za listo kondolencyjny z powodu śmierci ojca w 1858.

Do Jerzego Lubomirskiego - zmarnowałem życia połowę, najlepszą straciłem, zużyłem siły, duszę i zdrowie na to, by fałsz, próżność i pychę znaleźć tam, gdzie widziałem anioła. Poeta nareszcie odkrył anioła prawdziwego - w żonie swej Elizie.

str. 3

---