GENEZA I ZARYS HISTORII RUCHU WOLNOMULARSKIEGO
Początki tego ruchu zaczynają się od wielkich bractw budowniczych budujących wielkie gotyckie obiekty sakralne i świeckie na Wyspach Brytyjskich. Ludzie ci stanowili elitę budowlaną i nazywano ich muratorami. Ich charakter pracy nie był jednak stały, ponieważ zmuszeni byli do ciągłego przemieszczania się, co spowodowało przełamanie barier geograficznych ich pracy. Gdziekolwiek by nie pracowali, były to wolne, autonomiczne stowarzyszenia ponadpaństwowe. Bractwo to strzegło tajemnicy zawodowej co spowodowało zacieśnienie więzi obyczajowo- moralnych między współbraćmi. Swoją pracę muratorzy opierali na konstrukcji łuku stanowiącego podstawę stylu gotyckiego. Konstrukcja ta wyrażała symbolicznie wyzwolenie od ograniczeń jakie narzucała przyroda, dawała więc poczucie wolności, czyli freemasons. Nie wiadomo jednak dlaczego słowo "wolny" towarzyszy terminowi "mularz". Istnieje hipoteza iż określenie wolny pochodzi od świadomości, iż będąc członkiem wielkiej organizacji, mason nie był ograniczany i przywiązany do ziemi. Początkowo określani byli oni dwoma słowami, dopiero od XIV wieku złączono te dwa wyrazy w jeden-wolnomularz (freemason). Muratorzy z danego terenu zbierali się z zamkniętym i dobrze strzeżonym przed innym warsztatem budowlanym miejscu zwanym lożą. Z terminem tym najwcześniej spotykamy się w dokumentach budowy opactwa Westminster z 1278 roku, oraz katedry York z 1370 roku. Taką lożę umieszczano w czasie trwania budowy tuż obok świątyni. Służyła ona do przygotowania kamieni na budowę, podawania posiłków, miejsce spotkań i odpoczynku. Członkowie takiej loży, podobnie jak w cechach, zachowywali hierarchię wewnętrzną w skład której wchodzili uczniowie, czeladnicy i mistrzowie. Ważnym świętem dla wolnomularzy był 27 grudnia ─ święto Św. Jana Ewangelisty. Tego to dnia odbywała się wielka uczta połączona z przyjęciem młodych adeptów do loży.
Dla wolnomularzy bardzo ważna była geometria. To za pomocą geometrii, mistyki liczb, symboli i gestów porozumiewali się z innymi członkami lóż, oddzielając w ten sposób świat niewtajemniczonych od siebie. Obowiązywała ich tajemnica zawodowa, zakaz spisywania stosowanych przepisów oraz rysowania planów. Z biegiem czasu zaczęto dopuszczać rzemieślników z innych branż, mieszczan i szlachciców których nie obawiali się konkurencji. Rytuał w lożach stał się coraz bardziej rozbudowany poprzez włączenie nowych elementów z literatury antycznej, mitologii, pism mistyków chrześcijańskich, a interpretacji Biblii spajała całość, stanowiąc otoczkę wiedzy tajemnej. W ten sposób powstało tzw. wolnomularstwo spekulatywne w odróżnieniu od zawodowego zwanego operatywnym.
Renesans zrodził naukowy racjonalizm i odrodzenie mistycyzmu naturalistycznego. Sztuka alchemii (spagistycza, królewska), astrologia, medycyna magiczna i kabała stały się dostawcami symboli, wzorców rytuałów, który został nazwany systemem etyczno- filozoficznym wolnomularstwa spekulatywnego. Podział loży na spekulatywne i operatywne zniósł podział również w nazewnictwie. Loże w typie operatywnym nazywały się towarzystwami lub kompaniami, te drugie zaś stowarzyszenia i związki, a członkowie nazywali siebie przyjętymi.
Wolnomularstwo spekulatywne, niestety jest jednym z najmniej opracowanych działów masonerii. Cała wiedza oparta jest głównie na legendach i pół legendach, tajemnic i niejasności. Najprawdopodobniejszą hipotezą jest ta, że wolnomularstwo spekulatywne jest odgałęzieniem średniowiecznego wolnomularstwa operatywnego. Oderwanie od zawodowych masonów spowodowane było działaniami intelektualnymi członków. Osoby te szukały doskonałości. Przedstawiciele spekulatynego wolnomularstwa Michael Maier i Robert Fludd rozwinęli filozofię hermetyczną. Kontynuując myśl tybińskiego kaznodziei Jeana Valentina Andrea, nadali utopii różokrzyżowców (która Andrea się zajmował) charakter alchemiczno- kabalistyczny. Różokrzyżowcy swoją symbolikę opierali na tradycji alchemicznej, dążyli do zniszczenia zła i oczyszczenia kosmosu za pomocą miłości wyrażającej się w poznaniu przyrody i praktykowaniu sztuki terapeutycznej.
Osobą łączącą oba typy wolnomularstwa oraz różokrzyżowców jest Elias Ashmol. Był to jeden z pierwszych przyjętych wolnomularzy w Warrington, w hrabstwie Lancashire. Według tradycji to właśnie on zestawił pierwsze masońskie rytuały, jest to jednak informacja nie pewna, gdyż sam Elias pisał pamiętniki, w których to nic na ten temat nie wspomina.
Znaczącym momentem dla wolnomularzy stał się 24 czerwca 1717 roku, kiedy to 4 loże londyńskie zjednoczyły się w jedną Wielką Lożę Londynu z Wielkim Mistrzem na czele, a która w 1726 roku przemianowała się na Wielką Lożę Anglii. W 1730 roku założono loże w Paryżu i Madrycie, tym sposobem wolnomularstwo zaczęło rozprzestrzeniać się w Europie.
Kolejnym znaczącym faktem w dziejach masonów było wydanie statutu organizacyjnego i deklaracji ideowych wydanych w 1723 roku a obowiązujących po dzień dzisiejszy. Natomiast w roku 1730 podjęto decyzję o poszerzeniu symboliki masońskiej rozwijając ją o legendę o Hiramie. Wiarę objawioną wolnomularze zastąpili założeniami filozofii racjonalistycznej czego konsekwencją były bulle antywolnomularskie. W widocznym rozłamie na dwa ośrodki dominowali różni zwolennicy. W ośrodku londyńskim byli to potomkowie francuskich hugenotów-zwolennicy dynastii hanowerskiej głoszący zasadę lojalności wobec ojczyzny, oraz drudzy-masoneria jakobicka, którą tworzyli emigranci rzymskokatoliccy związani z dynastią Stuartów. Nastąpił rozłam, w XVIII wieku powstała konkurencyjna Wielka Loża Anglii nazwana "starą" -powołana 1751 roku, oraz istniejąca, powołana w 1726 roku Wielka Loża Anglii nazwana "nową". Postawiono zarzuty "nowej" loży mówiące o odstąpieniu od niektórych zasad, w szczególności dokonania zmian w zakresie 1-go i 2-go stopnia wtajemniczenia, zarzut dechrystianizacji rytuału, jego skrócenia i obecności w nim elementów ezoterycznych. Jednak pod koniec wieku XVIII te różnice i spory między "starymi" i "nowymi" nie były już takie ostre. Podjęto rozmowy, które doprowadziły do zjednoczenia. Miało to miejsce 27 grudnia 1813 roku wtedy to powstała Wielka Zjednoczona Lożą Dawnych Przyjętych Wolnomularzy Anglii.
W Polsce wolnomularstwo spekulatywne przedostało się na początku XVIII wieku, za sprawą maszerujących obcokrajowców i oficerów w służbie Augusta II. Pod koniec drugiego dziesięciolecia XVIII wieku powstało najprawdopodobniej Bractwo Czerwone., w 1784 roku założono Wielki Wschód Narodowy. Wolnomularze uczestniczyli w przemianach czasów Stanisława Augusta głosząc poglądy niepodległościowe i liberalne. Kres wolnomularstwa w Cesarstwie Rosyjskim stanowiło odejście cara Aleksandra I. w 1807 roku zawiązała się loża Bracia Polscy Zjednoczeni, składająca się głównie z byłych legionistów Henryka Dąbrowskiego. Stanowiła ona zalążek powstałej w 1810 roku loży Wielkiego Wschodu Księstwa Warszawskiego. Dziewięć lat później powstała kolejna loża założona przez Waleriana Łukasińskiego- Wolnomularstwo Narodowe. W jego skład wchodzili wyłącznie oficerowie, a za swój cel postawiono sobie walkę o niepodległość i przywrócenie państwowości polskiej. Następny rozkwit wolnomularzy w Polsce nastąpił w 1910 roku podczas tworzenia loży Wyzwolenie. W następnych latach tworzono kolejne loże: 1912-Wolni Oracze w Lublinie, między 1911 a 14- w Wilnie Litwa, w Petersburgu Biały Orzeł.
Po odzyskaniu niepodległości krajowi wolnomularze znaleźli patronat w Wielkiej Loży Narodowej Włoch. 19 marca 1920 roku powstała w Warszawie loża Kopernik, która stała się lożą-matką dla kolejnych sześciu powołanych między kwietniem a wrześniem. 11 września powołano Wielką Lożę Narodową "Polacy Zjednoczeni"- był to ostatni krok do usamodzielnienia się polskiego wolnomularstwa. Wielkim Mistrzem został R. Radziwiłłowicz. Kiedy do władzy doszedł Wincenty Witos świadomość społeczna zupełnie się zmieniła. Wszystko za sprawą propagandy w prasie i literaturze. Propaganda głosiła że ten kto nie potępia wolnomularzy sam nim jest. Miało to miejsce w 1923 roku, natomiast w 1926 roku wolnomularze polscy poparli zamach majowy a w nowym gabinecie pomajowym z 11 ministrów pond 5 było masonami. Jednak wolnomularstwo nie obeszło się bez kryzysów. Pierwszy kryzys przeszło w 1928 roku kiedy to "uśpiono" 34 członków loży. Zaczęła ponownie nasilać się propaganda antywolnomularska. Przez toczące się gry polityczne oraz próbę włączenia się wolnomularzy do tworzenia Klubów Demokratycznych w 1937 roku zaczęła rosnąć niechęć do masonów. Mówiono o podjęciu działań policyjnych i administracyjnych mających na celu rozwiązanie ich lóż. Strach przed tymi ostrzeżeniami spowodował że zaczęto występować z loży. Doszło w końcu do tego, że 26 października 1938 roku na posiedzeniu Wielkiej Loży podjęto uchwałę o samorozwiązaniu, a 22 listopada prezydent Ignacy Mościcki podpisał dekret i rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich. W wyniku wojny wielu wolnomularzy było poza granicami kraju, w Paryżu w 1940 roku powstała loża polska przyjmując nazwę Kopernik-tą samą co loża uśpiona w 1938 roku. Niestety nie na długo, już po paru miesiącach musiała zawiesić działalność ze względu na trwającą wojnę. Wznowiła działalność dopiero 2 października 1950 roku. Kościół w Polsce zaczął prześladowania i zwalczania masonerii. Kopernik musiał działać konspiracyjnie. Ilość członków nigdy nie przekraczała 15. Dopiero w 1989 roku po przemianach politycznych loża uznała że czas się ujawnić. 2 grudnia 1991 roku Kopernik podzielił się na 3 loże: Kopernik oraz dwie inne Łukasiński w Warszawie i Przesąd Zwyciężony w Krakowie. Ta decyzja pozwoliła na stworzenie 7 grudnia tego samego roku Wielkiej Loży Narodowej Polski. Napływ członków sprawił, że otwarto dwie kolejne loże: Jedność w Katowicach i Nadzieja w Warszawie. Obecnie w Polsce działają 4 loże wchodzące w skład Wielkiej Loży Narodowej Polski, 7 lóż francuskich i jedna loża adopcyjna.