HENRYK DOMAŃSKI „STRUKTURA SPOŁECZNA”

(bez rozdz. 13 i 15)

Rozdział I Struktura społeczna

- społeczeństwo bez struktury - bezkształtny zbiór jednostek

=> struktura społeczna:

• Niezbywalny atrybut, pierwotne ogniwo każdej komórki społecznej

• Występuje w różnych postaciach, przybiera zarówno formę hierarchii, dystansów, nierówności jak i podziałów i zróżnicowań, które nie są nierównościami

• Układ stosunków miedzy ludźmi, kategoriami społecznymi, organizacjami, instytucjami i wszelkimi innymi elementami, jakie występują w mikroskali - na poziomie jednostek jednostek, i na poziomie globalnym

• Pojecie to ulega zatarciu w życiu codziennym i praktyce badawczej

• Utożsamia się ja z społeczeństwem jako całością

• Synonimy: rodzina, organizacja, aparat administracji, gospodarka, układ stosunków towarzyskich, wzory rytualnych zachowań, styl życia, systemy partyjne, określone orientacje jednostek, syndromy postaw i norm

• Socjologia: zjawiska analizowane w ramach „badań nad strukturą społeczną” - klasyczna problematyka uwarstwienia, klas, barier klasowych, ruchliwość miedzy kategoriami społ. - zawodowymi, nierówności + koncepcje sprawiedliwego podziału dóbr

• Def. Gurvitcha: powtarzający się ciąg restrukturyzacji i restrukturyzacji

SPOŁECZEŃSTWO, A STRUKTURA SPOŁECZNA

- utożsamienie społeczeństwa i struktury społecznej

=> rozpatrywaniu społeczeństwa w terminach struktury społ. sprzyjają skojarzenia ze światem mechaniki i przyrody (biologiczne metafory społ. jako organizm, który rządzi się prawami fizjologii, morfologii, fizyki), - „system”, „organizacja”, „funkcja” - na analogicznych zasadach jak organizmy biologiczne i twory techniki - stawało się tożsame z e strukturą i wyrażało jego istotę

- H. Spencer - zapoczątkował używanie metafor organicystycznych

Teza wyjściowa: zjawiska społeczne zorganizowane są na zasadach zbliżonych do form organicznych, występujących w świecie przyrody.

Rozwój ludzkości charakteryzuje się przechodzeniem od społ. pierwotnego, pierwotnego którym nie rysuje się wyraźny podział pozycji i ról, do form bardziej dojrzałych, gdzie podstawowe komórki (ludzie) zaczynają być „żołnierzami, wojownikami, producentami, kryminalistami, reprezentantami nauki”

Podkreślał, że nie istnieją bezpośrednie analogie miedzy ciałem politycznym, a „ciałem żyjącym”, że występuje wzajemna zależność miedzy częściami składowymi każdego z tych „ciał”.

• kontynuatorzy Spencera: Paula von Lilienfelda, Rene Worms, Albert von Schaffleg

• brak ostrych rozgraniczeń pojęciowych miedzy strukturą, a społeczeństwem def w języku organicznych systemów - prace Cooleya, Parety, Sorokina, Znanieckiego, Bucharina, MacIvera, Lewina, Homans, Parsonsa

• koncepcja Pareta: pojęcie bazowe „system”, jego elementy pozostają we „wzajemnej interrelacji”, która może się utrzymywać w stanie równowagi dzięki temu, że zmiana jednych elementów kompensowana jest przez inne zmiany, zmierzające do przywrócenia poprzedniego stanu

• MacIver: „postulujemy prawo społeczne korespondujące w zarysie z fizycznym prawem inercji w takim zakresie, zakresie jakim system dąży do podtrzymania samego siebie, do trwania w obecnym stanie aż do chwili, gdy zostanie zmuszony do zmiany. Każdy system społeczny jest w każdym momencie i w każdej swej części stabilizowany przez kodeksy, instytucje, tradycje i interesy. Jest pojęciem bazowym”

=> dynamiczne ujmowanie stosunków miedzy ludźmi, odwołuje się do wizji procesu, który się nigdy nie kończy

• G. Simmel, L. Von Wiese - prekursorzy procesualnego podejścia;

• Struktura - jest więzią, społeczeństwo - płynna całość, która podlega przekształceniom w wielu kierunkach. Nieprzerwany ruch polega na zanikaniu, łączeniu się i powstawaniu asocjacji miedzy elementami tego systemu

• Główny cel analiz Simmla - charakterystyka różnych form interakcji, które traktował jako fundamentalne ogniwa struktury społ.

• Model dynamik społ. wywarł duży wpływ na socjologie amerykańską - Albion Small (szkoła chicagowska, founding fathers) - życie społeczne - proces asocjacji - staje się przyspieszonym procesem różnicowania lub permutacji interesów, kontaktów miedzy jednostkami jednostkami grupami, ludzie wchodzą w bardziej lub mniej trwałe stosunki strukturalne, te struktury społ. i funkcje przechodzą wcześniej lub później w stan trwały ze stanu płynności

=> zarówno w t. integracji społecznej, jak i w t. konfliktu

• Ujecie konfliktowe - t. Marksa - społ. sprowadzone do podziału na ekonomiczna bazę i nieekonomiczną nadbudowę( bardzo różne zjawiska: prawo, religia, system polityczny, świadomość społ.)

• L. Gumplowicz: celem socjologii jest badanie relacji miedzy grupami społecznymi

• Czynnik integracji - E. Durkhein - stanowisko konsekwencja programu badawczego wyznaczanego socjologii.

Pierwszy etap badań - studia nad monografią społeczną - określenie fundamentalnych form życia społecznego i analiza ich współzależności (ślady organicystyczno - mechanistycznego modelu). Cel analizy socjologicznej: klasyfikacja „typów społecznych”, rozpatrywane zjawiska powinno się analizować jako elementy większych całości, z uwzględnieniem zachodzących miedzy nimi stosunków, narzucenie perspektywy strukturalnej w praktyce badawczej. Społeczeństwo - całość sui generis, nie suma jednostek

=> teoria strukturyzacji społecznej Anthony'ego Giddensa

• Podstawowy cel: wyjaśnienie zachowań zbiorowości i jednostek

• Struktura społ. - wypadkowa praktyk rządzących zachowaniami, powtarzalność tych praktyk - czynnik reprodukcji struktury społecznej

• „praktyki” - „zasoby” jednostek - przede wszystkim zasoby materialne i władza - oraz „zasady” - schematy percepcji i zespoły norm

• nie daje jednoznacznej definicji, nie prezentuje spójnej koncepcji struktury społecznej

• warunkiem zaistnienia struktury społecznej jest jej aktywizacja - dopóki „śpi” jest bezużyteczna

=> próby zawężenia zakresu pojęcia „struktura społeczna” podjęto w antropologii brytyjskiej, nurt podkreślający jakościową odmienność świata struktury od sfery kultury

• Nadel, Firth - struktura utożsamiana jest z formą, organizacja elementów, nad którą nadbudowuje się ornamentyka zjawisk ze sfery kultury

• Gellner - ilustracja odrębności, analogia z małżeństwem; gdzie aspektem struktury są wzory doboru małżonków o określonych cechach społecznych, podczas gdy kulturę identyfikuje to, jaki strój do ceremonii ślubnej zakłada panna młoda

=> perspektywa strukturalna - cechy:

• Podkreśla się w niej ciągłość zjawisk i stosunków społecznych - dominują raczej elementy kontynuacji i trwałości niż nagłych zwrotów i zmian

• Analiza polegająca na traktowaniu życia społecznego jako ograniczonego układu elementów elementów i funkcji

• Siatka pojęciowa - operowanie pojęciami ról, pozycji, hierarchii, dystansów, barier

• Struktura - układ lokacji i „miejsc”, dla których nie ma żadnego znaczenia, jacy konkretni ludzie te pozycje zajmują

• Poziom analizy empirycznej - kwantyfikacja rozpatrywanych zależności i zjawisk w postaci parametrów charakteryzujących średnie, wielkość zróżnicowania i siłę związków

• poszukiwanie prawidłowości, a nie monograficzna analiza przypadków

PRZYKŁADY DEFINICJI:

- łac. struere - „konstruować”

- do XVII w - kojarzone z architekturą, później na gruncie anatomii, dalej do gramatyki, w dziedzinę symboli, następnie w języku potocznym i innych dziedzinach nauki

- naukowe podejście - pojęcie struktury społecznej ma pokazać, że chodzi o uchwycenie trwałych całości złożonych z elementów traktowanych jako części określonego układu; struktura jest bytem nieredukowalnym do części składowych

- socjologia - pojęcie „struktury społecznej” wyrażało ideę, że społeczeństwo jest określona konstrukcją, sui generis, emanacja nieobserwowalnej całości

- analizy prowadzone w antropologii - największy wkład ma antropologia brytyjska - A. Reginald, Redcliff - Brown => nadrzędne zadanie nauki - stworzenie typologii struktur społecznych, Def. - struktura społeczna rozumiana jako siec złożonych stosunków, których podmiotami są ludzie; struktura - pewny rodzaj uporządkowanego usytuowania części, forma uporzakowania jednostek jednostek w ramach instytucjonalnie kontrolowanych i określonych relacji

- dla antropologów ważniejsza była analiza form, w szczególności pokrewieństwa, socjologowie większa uwagę przywiązywali do treści tych form

• Def. Firtha - podkreślane aspekty relacji i więzi; istota pojęcia - relacje społeczne, które mają kluczowe znaczenie dla zachowań członków społ., ich brak - społeczeństwo nie mogłoby funkcjonować w obecnej postacji

• Nadel: sprowadza strukturę społeczną do formy, jest uporządkowanym układem i „może być traktowana jako relatywnie niezmienna”, tym co ulega zmianie, są tylko części

• Różnice pomiędzy def. antropologicznymi - odmienne definiowanie form struktury społecznej

- def. socjologiczne

• Sorokin: „przestrzeń społeczna”, podkreśla: usytuowanie jednostek i kreatywną rolę stosunków społecznych. Jest to: 1) uniwersum ogółu ludności; 2) pozycja społeczna jednostki jest sumą wszystkich stosunków, które łącza ją z wszystkimi innymi grupami i w każdej z nich - z członkami tych grup;

3) usytuowanie jednostki w uniwersum społecznym można ustalić po zidentyfikowaniu tych wszystkich stosunków

4) wszystkie grupy i pozycje społeczne tworzą system współrzędnych, współrzędnych, którym możliwe jest zidentyfikowanie pozycji jednostek

- wielowymiarowa przestrzeń - elementy: jednostki, grupy, stosunki społeczne

• Def. Osowskiego - struktura społ. - system, daje się sprowadzić do 3 kategorii stosunków:

1. zależności wynikających z podziału pracy, tj. podziału funkcji

2. zależności jednostkowych wynikających z przywilejów posiadania mniej lub bardziej stałych środków przymusu względem innych

3. stosunków więzi, dystansów, antagonizmów społecznych

• def. formułowane w t. kapitału społecznego (lata 80 XX w) - Nan Lin - złożona z :

1. zestawu elementów społecznych (pozycji), z którymi związane są zróżnicowane wielkości cenionych zasobów

2. które to pozycje tworzą hierarchiczny układ ze względu na przypisany im stopień kontroli i dostępu do zasobów

3. istnieją określone reguły i procedury określające zasady korzystania z zasobów

4. reguły i procedury kształtują wzory zachowań jednostek zajmujących pozycje

- wskazuje na czynniki sprawcze (normy) i konsekwencje (zachowania jednostek)

- struktury społ. układają się w kontinuum określone według ich krystalizacji - od bardziej do mniej wyraziście wyodrębnionych: zasobów, pozycji, stopnia kontroli i reguł

• elementy struktury społ. - przedmiot sporu - dla jednych jednostki, a dla innych pozycje, kategorie społeczne i role

• Evans-Pritchard - podstawowe ogniwa grupy, ich wzajemne relacje stanowią o istocie struktury społ.; struktura społ. - system odrębnych grup, są ze sobą powiązane

• Redcliffe - Brown - struktura społ. - system pozycji

• Przedstawiciele interakcjonizmu - podstawowe ogniwa struktury społ. - ludzie; struktura - rezultat wzajemnych oczekiwań, w oparciu, o które krystalizują się określone role społ., zachowania, wzory kultury

• P. Blau - struktura społ. - dająca się wyróżnić wzory w życiu społ. obserwowalne prawidłowości i odkryte konfiguracje

PRÓBA SYSTEMATYZACJI

1. perspektywy holistyczna - mikrostrukturalne podejście

• Ujęcie holistyczne - ewolucjonistyczna k. G. Lenskiego - podjął próbę całościowej rekonstrukcji procesów rozwoju, rozpatrując je od strony dynamiki struktur społecznych - przykład historycznego holizmu - ujęcie transformacji struktury społ. jako kolejnych stadiów rozwoju ludzkości, makrosystemowe podejście Parsonsa - charakterystyczne jest przesunięcie akcentu z dynamiki na funkcje, centrum uwagi funkcjonalizmu - ład, struktura społ. to mechanizm utrzymujący się w równowadze dzięki procesom regulującym „przydział” jednostek spełniających określone wymogi do określonych pozycji, ról. Zinstytucjonalizowany ogniwem systemu - zasady dystrybucji nagród przysługujących za wykonywanie ról i zajmowanie pozycji, dystrybucja nagród opiera się na systemie norm powszechnie akceptowanych. Podstawowy czynnik strukturyzacji: instytucje makrosystemowe, funkcjonujące na szczeblu globalnym

• Perspektywa elementarnych zachowań jednostek - zachowania układają się w określony wzór, stanowi on behawioralne podłoże struktury społecznej (Romans, Coleman), podstawowy czynnik strukturyzacji: mechanizmy psychologiczne (Coleman - maksymalizacja korzyści ekon. Sterujących zachowaniami jednostek)

2. uniwersalizm - historyzm (operowanie kategoriami wysokim poziomie abstrakcji a osadzeniem ich w konkretnych realiach)

• Sformułowana w języku pojęć uniwersalistycznych makrosystemowa koncepcja Parsonsa

• Teoria Lenskiego, wyrażona w języku określonych wyznaczników przestrzenno - czasowych

• P. historyczna - Marks, Weber

• Uniwersalizm - Parsonsa, Mead, Coleman, Homans - poszukują najogólniejszych zasad strukturalizacji społ. na szczeblu zachowań jednostek, ujmowanie rzeczywistości w języku sformalizowanych pojęć, np. „formalna teoria struktury populacji” Blaua - struktura społ. - zjawisko tożsame ze zróżnicowaniem społecznym. 2 parametry: „nominalny” i „hierarchicznego” ( definiowany w postaci gradacji)

3. obiektywne i świadomościowe wyznaczniki struktury społecznej

• Blaua i Parsonsa łączy uniwersalistyczne spojrzenie na świat i skłonność do holistycznego ujęcia; różni - dla Parsonsa zasadniczym spoiwem struktury społ. jest system norm i wartości determinujących orientacje życiowe jednostek, Blau - są nimi podział pracy, procesy demograficzne, mechanizmy instytucjonalne, istniejące niezależnie od woli jednostek

• Lipset, refleksja nad przyczynami konfliktu - wysuwa na pierwszy plan świadomość. Napędowa siła konfliktów - konfrontacja odmiennych norm i wartości między podstawowymi segmentami struktury społ.

• L. Coser - czynniki świadomościowe są wtórne, głównych źródeł konfliktu dopatruje się w sprzeczności interesów pomiędzy kategoriami rzędu klas

4. charakter ontologiczny, struktura społ. - fakt istniejący realnie - konstrukcja istniejąca jedynie w umyśle badacza

• Większość empiryków empiryków struktura społ. nie jest tworem jaźni, lecz bytem realnym

• C. Levi - Strauss - struktura społ. - model konstruowany przez badacza w celu zrozumienia logiki zasad rządzących rzeczywistością, społ., pojęcie struktury społecznej odnosi się nie do rzeczywistości empirycznej, ale do zbudowanych na jej podstawie modeli. Różnica pomiędzy pojęciem struktury społ., a stosunków społ., Stosunki społ. - surowiec do budowy modeli, które unaoczniają strukturę społ. Struktury nie należy utożsamiać z bytem realnym, lecz z modelem funkcjonującym w umyśle badacza

• Antropologia (sprowadzenie struktury społ. do roli modelu) - Meyer Fortes, Edmund Leach. Fortes - struktura nie jest bezpośrednio obserwowalna w konkretnej realności; Leach - utożsamiał strukturę z pewną ideą - konstytuuje ją zespół idei na temat podziału władzy między jednostki i grupy jednostek

• Cecha strukturalizmu (Levi - Strauss) - nawiązanie do tradycji definiowania zjawisk społ. w terminach ich „właściwości ukrytych”. Punkt wyjścia - rozumienie struktury społ. jako systemu logicznych relacji miedzy ogólnymi prawidłowościami stanowiącymi reguły interpretacyjne badanej rzeczywistości. Dla strukturalizmu stosunki społ. są tylko surowym materiałem podlegającym obróbce na etapie tworzenia modelu struktury społecznej, polega to na „tworzeniu” zupełnie nowej jakości

5. dynamika - stałość

TEORETYCZNA REFLEKSJA, A WYNIKI BADAŃ

Ograniczenia poznawcze ustaleń empirycznych dotyczą 2 pól:

1. niedorozwój adekwatnych narzędzi „pomiaru” konstytutywnych składników struktury społecznej ( stosunki, zachowania jednostek)

2. mechanizmy kształtowania się struktury społecznej, a w szczególności formowania się nowych klas, warstw, grup społeczno - zawodowych

II Zróżnicowanie i nierówności społeczne

- pojęcia socjologiczne - hierarchia pod względem zakresu

najogólniejsze pojecie: struktura społeczna, pojęcia o węższym zakresie: zróżnicowanie, nierówności, uwarstwienie, struktura klasowa - elementy szeroko rozumianej struktury społecznej. Należą do kategorii uniwersalnych, bez wyznaczników przestrzenno - czasowych - nie można ich przypisać do określonych terytoriów, systemów politycznych, epok

=> ZRÓŻNICOWAIE SPOŁECZNE

- podobnie jak uwarstwienie, struktura klasowa, zróżnicowanie i nierówności nie kojarzą się ze zmiana, ale z czymś, co trwa w długim przedziale czasowym; w badaniach socjologicznych prezentowane w perspektywie statycznej, bliźniaczą siostra stabilności

- zmiana, narzędzia opisu rzeczywistości społecznej - lepiej dostosowane do analizy stabilności niż zmian

- negacja identyczności, odpowiednik szczegółowego podziału; rozumiane jako proces - wyłanianie się nowych podziałów i ról

• fizyczne łatwo rozpoznawalne ( wiek, płeć, kolor skóry, inne cechy wyglądu) - może, ale nie musi, pociągać za sobą

• zróżnicowanie społeczne - wywieranie wpływu na dostęp p do wykształcenia, przebieg kariery zawodowej, wysokość zarobków. Jest istotniejsze

1) podstawowy aspekt każdej struktury społecznej:

- każda istota ludzka pełni jakąś rolę, można ją sklasyfikować w ramach określonego podziału

- wyczerpujący zbiór wszystkich możliwych podziałów

- najważniejsza funkcja - kreowanie strukturalnych ram dla identyfikacji, poczucia tożsamości, zakorzenienia w zbiorowościach związanych wspólnotą duchową (rodzina, naród)

2) tkwi u podłoża zjawiska role-set (Merton) wielość ról - konfiguracje ról podobne w większości społeczeństw, niektóre silniej lub słabiej eksponowane. Polska: duże znaczenie narodowość, stereotyp „katolika”, wzrasta różnicująca moc ról związanych z konsumpcją

3) podział pracy - opiera się na nim funkcjonowanie wszystkich instytucji społ., zróżnicowanie zawodowe - jego kształt decyduje o wzorach nierówności i stratyfikacji społecznej

=> NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

- pojęcie nierówności zawiera się w pojęciu zróżnicowania

- zróżnicowanie - zjawisko o szerszym zakresie, forma nierówności, gdy rozpatrywana w postaci hierarchii

- występowanie nierówności - jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, konsekwencja: nierówność pozycji. Najwyraźniej widoczne: dostęp do dóbr materialnych. - -- Najbardziej wymierna charakterystyka nierówności:

1) zróżnicowanie dochodów

2) władza

3) prestiż

4) styl życia

5) sfera kultury

- program badań nad nierównościami w Polsce w l. 80 - „o nierównościach między jednostkami mówimy wtedy gdy jednostki te różnią się stopniem zaspokojenia swoich potrzeb”

- pierwszy okres rozwoju empirycznej socjologii badania nad nierównościami ograniczone do sfery warunków bytowych

=> rodzaje nierówności:

-strona przedmiotowa: nierówność dochodów, władzy, prestiżu, stylu życia, uczestniczenia w kulturze

- modele nierówności, przypisywane do koncepcji sprawiedliwości społecznej

- problem pogodzenia nierówności ze sprawiedliwością - alternatywne modele:

1) odwołuje się do równości wobec prawa - każdy człowiek podlega tym samym regułom i powinien być karany w ten sam sposób, niezależnie od pochodzenia społecznego, narodowości, wyznania, płci. Idea równości wobec prawa stała się hasłem politycznym i postulatem moralnym. Narodziła się w cywilizacji zachodniej, na gruncie krytyki systemu obowiązującego w społ. stanowych, które duchowieństwu i szlachcie przyznawały przywileje kosztem mieszczaństwa, chłopów i rzemieślników.

- filozoficzna podstawa: koncepcja prawa naturalnego J.J Rousseau - naturalnym stanem rodzaju ludzkiego jest równość - zakwestionowanie nierówności uprawomocnionych przez wolę Boga, trwałość istniejącego porządku

- jeżeli ludzie są równi z natury, możliwe obalenie systemu władzy sankcjonującego hierarchie społeczną - poszukiwanie bardziej sprawiedliwego ustroju - Deklaracja praw człowieka i obywatela (okres Rewolucji Francuskiej 1789 - „ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi pod względem ich praw”) Wielka Rewolucja Francuska - zniosła przywileje stanowe, pozwoliło na demokratyczne reformy, obejmujące wszystkich obywateli zasadą równości. Ostatnie dwieście kilkadziesiąt lat - hasło formalnej równości miernik postępu. Obecnie zasada równości wobec prawa traktowana jako warunek funkcjonowania demokracji, nie zawsze realizowana w praktyce.

2) odwołuje się do „równości szans” - hasło to zostało wykreowane przez teoretyków liberalizmu, przejęte przez ekspansywną burżuazję poszukującą uzasadnienia dla likwidacji barier, ograniczających możliwość bogacenia się i awansu

- głosi, że każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr, nierówności są dopuszczalne tylko w takim stopniu, w jakim są rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności, własnych zasług. Rola zasług podkreślana w teoriach merytokracji - (kontynuacja rozważań nad problematyką „nierówności szans”) nagrody (ich dystrybucja kształtuje nierówności społ.) powinny być rozdzielane w odpowiedniej proporcji do zasług. Pojęcie merytokracji jest wykorzystywane do konstrukcji różnych wskaźników nierówności, posługiwanie się nimi pozwala ustalić, w jakim stopniu zasada równych szans realizowana jest w różnych krajach, systemach, gr. społ.

- pojęcie równych szans - największe zastosowanie w badaniach ruchliwości - główny przedmiot analiz: siła dziedziczenia pozycji rodziców, ustalenie możliwości awansu (degradacji) w porównaniu z pozycjami zajmowanymi przez ojca i matkę, możliwości przekraczania barier istniejących pomiędzy podstawowymi segmentami struktury społecznej rzędu klas, warstw, kategorii zawodowych

- wiele różnych modeli równych szans - najbardziej znany: sytuacja zakładająca niezależnośc stochastyczną między pozycja jednostki a ich pochodzeniem społecznym

- zastosowanie modeli równych szans na etapie analiz opiera się na tym samym schemacie, polega na porównaniu rzeczywistej ruchliwości z hipotetycznymi wielkościami, ustalonymi dla przyjmowanego modelu

- problemy: trudno oddzielić nierówności spowodowane odstępstwami od modelu równych szans od nierówności wynikających z innych czynników

3) idee równości szans zakwestionowana została przez krytyków systemu opartego na prywatnej własności, ideologii sukcesu - owoc tej krytyki 3 model - główni reprezentacji: teoretycy myśli socjalistycznej, marksiści.

- merytokracja - niesprawiedliwy system, nie gwarantuje klasą niższym zaspokojenia potrzeb na satysfakcjonującym poziomie, ponieważ wyrównanie szans nie zapobiega nierównościom warunków życia. Za ideologią równości kryją się w istocie pozory równości. Merytokracja system, który oferuje ludziom równość szans, aby ich usytuować w hierarchii

- postulat zapewnienia równości warunków - każda jednostka powinna w tym samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr, niezależnie od ponoszonych przez siebie nakładów oraz posiadanego talentu, zasług, własnych zdolności

- Saunders:, jeżeli merytokracja przypomina wyścig, w którym wszyscy zawodnicy zaczynają bieg z jednej linii startowej, to realizacja prawdziwej równości polega na wyrównywaniu szans w trakcie biegu; wolniejszym daje się jakieś fory, wobec szybszych ograniczenia, w konsekwencji wszyscy razem docierają do mety

- Marks:, społ. równych szans - komunistyczne - nikt się nie ściga, ludzie biegają w różnych kierunkach

NIERÓWNOŚCI W ASPEKCIE MORALNYM

- pogodzenie nierówności z pryncypiami moralności społecznej

- prowadzone z perspektywy egalitaryzacji stosunków społ.

1) pytanie, kto ma rację?? Marksiści ( w linii socjaldemokratycznej) żądający złagodzenia nierówności warunków czy liberałowie (można się zadowolić realizacją postulatu równych szans), czy zwolennicy skrajnego liberalizmu ( Hayek, godzenie się z nierównościami społecznymi, które są konsekwencją wyboru jednostek, każde inne ograniczenie to tłumienie zdrowej inicjatywy, przedsiębiorczości, ekon rozwoju). Konserwatyści - nierówności społeczne samoistna wartość, należy ich bronić, podkreślają potrzebę istnienia hierarchii, jest ona warunkiem koniecznym rozwoju kultury, cywilizacji, poszanowania wartości

- pytanie kto ma rację?? trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia. O kształcie nierówności związanych z dystrybucją dóbr decydują premierzy, ministrowie.

Lewica - cel polityki: ograniczenie nierówności, najważniejsze jest maksymalne zaspokojenie potrzeb, wyeliminowanie wyzysku i biedy, główny koszt realizacji tych celów ponoszą kategorie o wyższym statusie

Liberalizm - nierówności są konieczną ceną, jaką należy zapłacić za utrzymanie właściwych proporcji ekonomicznych i dobrego tempa rozwoju

Krytyka liberalizmu przez lewicę: brak wrażliwości na krzywdę społeczną, liberałowie odpierają ten zarzut - beneficjentami nierówności jest nie tylko garstka ludzi bogatych, ale i kategorie o niskim statusie, zamożność przedsiębiorczych jednostek powoduje wzrost zamożności ogółu. Inwestują i tworzą miejsca pracy, powstają nowe firmy, zwiększa się szereg dostawców, przedsiębiorców, klientów co napędza koniunkturę i prowadzi do podniesienia stopy życiowej - efektem tego mechanizmu jest powiększenie się nierówności, jednak nie stoi to w sprzeczności z pozytywnym efektem, że akumulacja zysków przez bogatych powoduje wzrost dochodu narodowego, z którego korzystają wszyscy ( Polska lata 90 procesy przyśpieszonego rozwoju gosp. rynkowej)

- polemika marksiści: w systemie gosp. planowej udało się znieść wyzysk będący źródłem niesprawiedliwości, strukturalną przyczyna konfliktów, Hayek: nierówności dochodów są w normalnej gosp. drogowskazem, bez którego nie można się obejść. Wysokie dochody sygnał gdzie należy inwestować, niskie gdzie nie, żeby nie stracić. Najbiedniejsi więcej zyskują na tym mechanizmie niż w systemie dystrybucji odgórnie sterowanej przez władzę

- Simon Kuznets - w początkowym okresie przyśpieszonego wzrostu różnice zamożności rosną, następnie zachodzi efekt wyrównujący i nierówności maleją

- zastosowanie modeli do `poprawienia” stosunków społ.

- Hayek (obrońca liberalnych wolności) „ Miraż sprawiedliwości społecznej”

Zwraca uwagę na sprzeczności między polityką stosowania proporcjonalnych „kwot” dla wyrównania szans płci i innych dyskryminowanych mniejszości, a konstytucyjną zasadą jednakowej miary dla wszystkich, wzgląd na polityczną poprawność powoduje jej naruszenie, zmiana ról - jedną z dyskryminowanych mniejszości stali się biali mężczyźni ( w miejsce Murzynów Murzynów kobiet). Jego argument kwestionuje legalność polityki wyrównywania warunków życiowych poprzez akty prawne gwarantujące minimum dochodów, zasiłki socjalne, i inne środki kierowane do ludzi ubogich, których celem ma być osłabienie ostrości dystansów społ.

=> możliwość pogodzenia zasad równych szans a postulatami na rzecz równych warunków życiowych - różnice teoretyczne krzyżują się z różnymi wizjami polityki społecznej lewica - jest dla niej nie do przyjęcia stanowisko liberałów, że warunkiem funkcjonalnego charakteru zasady równych szans dla stosunków społ. jest utrzymanie nierówności społ.; liberałowie: model równości szans jest możliwy tylko przy zachowaniu nierówności warunków - swobodne przemieszczanie się jednostek między pozycjami usytuowanymi w hierarchii społecznej (brak barier narzuconych odgórnie przez państwo) - warunek efektywnego funkcjonowania tego modelu

Rozdz. III STRATYFIKACJA

- struktura społeczna: wywodzi się z architektury

- stratyfikacja: wywodzi się z geologii, synonim uwarstwienia, podziałów układających się w naturalną hierarchię. Socjologia - różne konteksty. Forma nierówności społecznych

- pojęcie „stratyfikacji społecznej” - rozpowszechnione w analizach socjologicznych socjologicznych w l. 40, 50 XX - socjologia amerykańska intensywny rozwój badań nad strukturą społ.; community studiem (monograficzne studia społ. lokalnych)- pionierska rola, zdobyli tu Lenski, Duncan, Mills

=> stratyfikacja, a nierówności społeczne

- stratyfikacja: forma nierówności, czy są nierówności, których nie można nazwać stratyfikacja społeczną??

- def. stratyfikacji najszerszy zakres utożsamiana z systemem nierówności

- życie codzienne - nierówności w postaci zachowań i gestów

- stratyfikacje społeczną tworzą zachowania wynikające z relacji wyższości

- zinstytucjonalizowana forma nierówności występująca w postaci rankingu, nierówności zakrzepłe w postaci hierarchii. Element globalnej struktury społecznej, trwałość sankcjonowana przez prawo, tradycję, wzory kultury i zwyczaj

- jej definicję sformułował Egon Bergel (Social Stratiffication) stratyfikacja- obiektywny rezultat oceny, wskazuje porządek, relatywną pozycje rang i ich dystrybucję w systemie oceny (stratyfikacja definiowana w kategoriach zjawisk obiektywnych); stratyfikacja indywidualna - oceniane są jednostki bez względu na przynależność grupową; stratyfikacja grupowa - elementem oceny są grupy

- w wielu definicjach stratyfikacji społ. jeden z elementów - struktura klasowa, stały punkt krytyki marksistów; Berkel - w wielu wypadkach indywidualna stratyfikacja nie ma wpływu na przynależność klasową, chociaż są takie przypadki, kiedy wpływa => nadrzędny charakter stratyfikacji (dla nawiązujących do t. marksowskiej jest to przykład pomieszania pojęć stratyfikacji i klasy)

- nurt uznający stratyfikację za rezultat świadomości społecznej; szkoła świadomościowa - Bernard Barber - stratyfikacja społ.: produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem, a oceną społeczną; traktuje stratyfikację jako zjawisko ugruntowane na wspólnocie moralnej. Aby móc organizować własne działanie i uniknąć chaosu ludzie muszą się odwoływać do określonego systemu wartości, w ten sposób krystalizuje się system norm, które stanowią podstawę rankingu jednostek

- Social Stratification In the Unitek States Ceber, Kenkel - przegląd najważniejszych ustaleń ustaleń podejść badawczych. Stratyfikacja rozumiana do tej pory na 2 sposoby:

1) statycznie- wzór kategorii zróżnicowanych pod względem przywilejów społecznych

2) proces wyznaczający ludziom ich miejsce w hierarchii statusu

=> 2 podstawowe sposoby rozumienia stratyfikacji społecznej w praktyce badawczej:

1. jako zjawisko o zakresie uniwersalnym (Bergel), gdy obejmuje się nim wszystkie możliwe rodzaje zinstytucjonalizowanych hierarchii ( stratyfikacja: nierówności stanowe w spol. Feudalnym, struktura klasowa, system kastowy w Indiach, system niewolniczy

2. węższe rozumienie, utożsamienie stratyfikacji z jednym z aspektów nierówności; uzasadnienie w tradycji teoretycznej wywodzącej się z dzieł Webera i Marksa. Istotnym wymiarem są podziały klasowe, sprowadzanie do jednego mianownika tych różnych form jest niedopuszczalnym uproszczeniem złożonego charakteru stosunków wyższości i niższości społecznej. Wyraziciel tego poglądu - Dahrendorf:, „kiedy klasy definiowane są w kategoriach czynników z zamiarem skonstruowania hierarchicznego kontinuum, definiowane są zle , tzn. termin ten jest zle stosowany. Status, ranking dokonywany przez innych, samoocena miejsca w rankingu, styl życia, podobne warunki ekonomiczne i poziom dochodów, są to wszystko czynniki definiujące warstwy, a nie klasy społ.”

3 TRADYCJE:

MAX WEBER:

- teoretyczne zręby refleksji nad strukturą społ. stworzyli Marks i Weber; pojecie stratyfikacji społecznej łączy się z tradycją Webera. Dla Webera teoria Marksa była odniesieniem i przedmiotem krytyki

- Marks: źródło podziałów i nierówności - sfera stosunków ekonomicznych

Weber: prekursor wielowymiarowego podejścia do stratyfikacji społecznej

- klasy, stany, partie

KLASY:

- krytykuje sprowadzanie stosunków klasowych do roli jednego czynnika, podkreśla potrzebę rozpatrywania przynależności klasowej w szerokim kontekście stosunków rynkowych

- Marks: główny wyznacznik podziałów klasowych- zajmowanie odrębnych ról w systemie produkcji, stosunkach własności => podział na robotników oraz właścicieli środków produkcji, nieuchronny konflikt pobudzający do rewolucyjnej zmiany systemu => zdaniem Webera byłoby to równoznaczne z pominięciem roli innych, nie mniej ważnych aspektów

- „klasa społeczna”: „wielu ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe, o ile element ów określany jest wyłącznie przez ekonomiczne interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesy zarobkowe i to w warunkach rynku - dóbr lub pracy” - podkreślenie roli interesów zarobkowych i posiadania dóbr

Koncepcja Webera zakłada występowanie uniwersalnych mechanizmów wymiany rynkowej, gdzie w określonej proporcji do oferowanych zasobów jednostki otrzymują wynagrodzenia w postaci dochodów

- rozumienie własności:

Marks: podstawowy zasób: własność środków produkcji

Weber: szersze pojęcie własności, uogólnia je na specjalistyczne kwalifikacje zawodowe, doświadczenia, wszelkie umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku

- położenie klasowe - położenie rynkowe

=> monopolizacja szans rynkowych przez różne klasy społeczne

- kontynuatorzy Webera - Giddens, Parkin - dostosowali je do obecnych warunków, wprowadzając pojęcie „zamykania się” grup uprzywilejowanych, podejmowanego w odpowiedzi na strategie „uzurpacji” ze strony klas niższych

Parkin „Burżuazyjna krytyka marksizmu” => monopolizacja dostępu - przez kreowanie barier edukacyjnych - do zawodów professions, znajduje przeciwwagę w strategiach przełamywania ich przez kategorie o niższym statusie - uzurpacja

• prestiż ( Weber honor, estyma) - drugi wyznacznik pozycji społecznej

Analizując formowanie się społeczeństwa stanowego w europie Zachodniej, ocena dokonywana w kategoriach estymy, utożsamianej z respektem, jest elementem, który sytuuje jednostki w hierarchii społecznej, niezależnie od ich pozycji społecznej, niezależnie od ich pozycji klasowej

Weberowska definicja prestiżu osadzona w społeczeństwie stanowym: w opozycji do „położenia klasowego”, określonego wyłącznie ekonomiczne, „położenie stanowe” - „…ten typowy element losu życiowego ludzi, który warunkowany jest przez swoistą, pozytywną lub negatywną, społeczną ocenę honoru, wiążącego się z pewną wspólną cecha wielu osób” => określony honor implikuje określony styl życia i orientacje jednostek, zaczynając od spożywania potraw, noszenia strojów i uprawiania pewnych rodzajów sztuk do zawierania małżeństw w ramach ekskluzywnego kręgu i stosunków towarzyskich. Syndrom tych zjawisk kreuje sferę cenionych i pożądanych przez ludzi dóbr wyznaczających kryteria hierarchizacji społecznej, podobnie jak szanse życiowe podlegają monopolizacji

- honor może się wiązać z przywilejem posiadania ale nie musi, „normalnie pozostaje z nim w ostrym konflikcie”

- poszukiwanie oznak szacunku jest uniwersalną potrzebą jednostek, pragnienie to przybiera zinstytucjonalizowaną postać norm, oczekiwań, nakazów wymaganych od członków różnych klas, stając się źródłem dystansów

- stratyfikacja prestiżu rodzi się w świadomości, uzewnętrznia w zachowaniach zachowaniach i gestach. Wymiar ten jest połączeniem dwóch sfer:

• oceny

• obiektywne cechy podlegające wartościowaniu jednostek

- Weber ustalił dwa fakty z dziedziny psychologicznego podłoża struktury społecznej:

• konieczny warunek wyłonienia się hierarchii prestiżu stanowi wspólnota wartości i norm; nawet kategorie o niskim statusie społ. przyczyniają się do umocnienia dominującego systemu wartości. Integrująca rola nierówności opartych na ocenach prestiżu - przeciwwaga dla konfliktów konfliktów napięć

• „stany są zwykle wspólnotami, w przeciwieństwie do klas”; wspólnotowy charakter tych grup (orientacja na status społ.) zespala ich członków i mobilizuje do działań; orientacje statusowe dają o sobie znać również w klasach niższych, kategoriach będących przedmiotem dyskryminacji

• władza

„władza oznacza szansę przeprowadzenia swej woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego bez względu na to, na czym ta szansa polega”

- władza ekonomiczna, władza uwarunkowana „honorem”

- niezależny charakter nierówności opartych na władzy

- rozpatruje nierówności władzy jako odzwierciedlenie systemu organizacji społecznej; społeczeństwa podlegają procesowi wzrastającej racjonalności, wynika to z uniwersalnych prawidłowości rozwoju

- przewidywał, że nierówności związane z władzą stają się coraz ważniejsze; rozwinięte społ. rynkowe nierówności społeczne w coraz większym stopniu koncentrować się będą wokół systemu politycznego i władzy - inaczej w społ. kastowych, stanowych - główna oś stratyfikacji: dystrybucja szacunku i inaczej niż we wczesnym etapie kapitalizmu: najważniejsza struktura klasowa

Weber :

=> pionier wielowymiarowego spojrzenia na nierówności społeczne; jego schematem posłużył się Lockwood - wyróżnia 3 wymiary, wokół których ogniskuje się pozycja middle class:

1. status społeczny

2. zawód

3. pozycja rynkowa

Jego zdaniem tylko dzięki wielowymiarowemu spojrzeniu można zapewnić adekwatną charakterystykę usytuowania klasy średniej w hierarchii społ.

• prekursor analiz nad rozbieżnościom czynników statusu; społ. stanowe: dystrybucja szacunku - inne reguły niż sukcesy ekonomiczne, honor stanowy szlachty rywalizował z bogactwem bankierów, kupców, zamożności nie dorównywało społ. uznanie bogactwa - Weber analizował te różnice pod kątem ich wpływu na konflikty społeczne

WARSZTAT BADAŃ TERENOWYCH:

- rozważania Webera na temat struktury społecznej zyskały szerszy krąg czytelników w latach 50

- jedne z pierwszych badań nad strukturą społeczną: empiryczne studia nad przejawami ubóstwa - pionierzy Charles Both, Seebhom Rowntree

- ojczyzna badań nad stratyfikacja - Stany Zjednoczone.

FUNKCJONALNA TEORIA UWARSTWIENIA

- Davis, Moore (1945 Sociological Review), w swoim artykule wyłożyli zasady funkcjonowania mechanizmów stratyfikacji społecznej, przypisując im wymiar uniwersalny, obowiązujący niezależnie od uwarunkowań przestrzenno - czasowych

Paradygmat: funkcjonalna teoria stratyfikacji społecznej, drugi twórca - Talcott Parsons - traktuje uwarstwienie jako element globalnego systemu

- zadanie teorii: wyjaśnienie faktów społecznych; funkcjonalna teoria uwarstwienia społecznego miała odpowiedzieć na pytanie:, dlaczego nierówności istnieją jako fakt, z którym trzeba się pogodzić???

- Davis, Moore: nierówności są koniecznym warunkiem funkcjonowania organizmów społecznych: zaspokajają potrzeby, są warunkiem zdrowia każdego systemu

1. funkcjonowanie społ. opiera się na podziale pracy, jego podstawą jest hierarchia stanowisk i pozycji zawodowych o niejednakowej ważności. Chodzi nie o użyteczność, ile o możliwość zastąpienia wykonawców ról

2. większa ważność podnosi rangę pozycji, wyższe pozycje pociągają za sobą konieczność ponoszenia odpowiednio wysokich nakładów - są to nie tylko wymagania związane z kwalifikacjami, długością treningu, ale i odpowiedzialnością związaną z wykonywaniem ról przypisanych do określonych stanowisk. Nakłady - inwestycje, które powinny się zwrócić w postaci odpowiednio wyższych zarobków

3. zetkniecie się racjonalności z efektywnością systemu; warunek efektywności - obsadzanie wyższych i niższych pozycji przez odpowiednie jednostki. Musi istnieć mechanizm wynagradzania, który:

1. zapewnia optymalną selekcję kandydatów

2. motywuje osoby zdolne i mające ambicje do wykonywania ról zawodowych o wysokiej ważności, dlatego, że są trudne i wymagające nakładów

4. mechanizm taki istnieje, w postaci dystrybucji rzadkich dóbr i uprawnień; poszczególne pozycje są wynagradzane proporcjonalnie do ich ważności, najistotniejsze nagrody związane są z potrzebą komfortu, zaspakajaniem spraw materialno - bytowych, uzyskiwaniem wysokiej samooceny, korzystnego wizerunku w oczach innych jednostek

5. efekty działania tych mechanizmów:

1. stratyfikacja społeczna - przybiera postać mniej lub bardziej skrystalizowanej hierarchii - najbardziej zinstytucjonalizowana postać: nierówność dochodów, dystrybucja prestiżu

2. skuteczna metoda wyłaniania utalentowanych jednostek

• krytyka:

- zarzut o ignorowanie oczywistych dowodów na występowanie różnych barier, które ograniczają merytokratyczne zasady rekrutacji, wynagradzania według jednostek

- procesy dziedziczenia pozycji powodują utratę talentów

- podkreślano konserwatyzm ideologiczny teorii - dostarczanie argumentów zwolennikom nierówności społecznych

=> teoria funkcjonalna - przemawia językiem praw rynku. Przeniesienie założeń ekonomii klasycznej na poziom stosunków społecznych

Stratyfikacja - rezultat relacji zachodzących między podażą, a popytem na zasoby ważne dla funkcjonowania systemu (najwyżej wynagradzane są rzadkie i cenione kwalifikacje jednostek)

Nurt ilościowej socjologii - zdecydowana ilość analiz traktuje pozycje zawodową jako najbardziej trafne wskaźniki ogólnej pozycji jednostek, mechanizm stratyfikacji - odzwierciedlenie procesów rekrutacji i dystrybucji dóbr

• PARSONS: („Zrewidowane podejście analityczne do teorii uwarstwienia społecznego”)

Dwa podstawowe wątki:

• integracja

• wspólny system wartości

Uwarstwienie społeczne - uogólniony aspekt struktury wszystkich systemów społecznych, łączy się ściśle z poziomem, typem integracji systemu jako takiego

- reprezentant szkoły świadomościowej

Stratyfikacja - rezultat i odzwierciedlenie wspólnego systemu wartości, wynika z przesłanki, że wszystkie działania są zorientowane na osiąganie celów, mają charakter normatywny i podlegają ocenie. Orientacje - tworzą zintegrowany system wartości. Jest ona aspektem świadomości, normą zobowiązaniem moralnym. Tak uporządkowany system ocen to status społeczny. Stratyfikacja - jest to „w aspekcie oceny zaszeregowanie jednostek składowych systemu społecznego zgodnie z normami wspólnego systemu wartości”

- klasyfikacja społeczeństw: przypisanie ich do różnych syndromów wartości; do różnych syndromów przypisał określone instytucje (gosp., polit., religijne, prawne, związane z kulturą). Nadrzędne syndromy wartości są związane z:

• adaptacją

• osiąganiem celów

• integracją

• podtrzymywaniem wzorów

- każdemu z nich odpowiada inny kształt stratyfikacji społ.

=> społ. amerykańskie: główny cel systemu: adaptacja zorientowana na rozwój gospodarczy, główną osią stratyfikacji jest hierarchia zawodowa, najwyżej cenione pozycje wynikające z osiągnięć jednostek

=> komunistyczne Chiny: przeciwieństwo zasady osiągnięć, nastawienie na „osiąganie celów” przez instytucje polityczne, główny wyznacznik stratyfikacji: afiliacje polityczne, ideologia, na drugim planie klasyczne atrybuty osiąganych pozycji związane z wykształceniem, poziomem dochodów.

DOMAŃSKI ROZDZ.4

KLASY SPOŁECZNE

Pojęcie klasy społecznej funkcjonuje inaczej w socjologii niż w potocznej świadomości (dla badaczy byt empiryczny - kategoria wystepująca realnie, dla laików - ideologia)

1998 - 65% Polaków stwierdziło istnienie klas (jeszcze częściej istnienie klas wskazywane przez zmiana ustroju)

DEFINIOWANIE KLAS SPOŁ. W TERMINACH STATUSU

• W najszerszym rozumieniu klasa pokrywa się z pozycją zajmowaną przez daną kategorię w systemie uwarstwienia / w hierarchii społ (socj. amerykańska)

• HILLER : „klasą społ jest każdy stosunkowo trwały podział społeczeństwa, który wyodrębnia się ze względu na utrzymujące się różnice zajmowanej pozycji (rank) i oddzielony jest od innych warstw dystansem społecznym”

- rozumienie szerokie

- pojęcie DYSTANSU - dla Hitlera wyznacznikiem klasy społ jest bliskość opierająca się na przyjaźni, częstych kontaktach i wspólnocie wartości

- zwraca uwage na bariery utrudniające komunikację - DYSTANS SPOŁ-odrębność i niedostępność jednostek, zwłaszcza należących do różnych warstw (symbol i narzędzie podtrzymywania nierówności)

• DOLLARD: charakterystyka stosunków między klasami ujmowanymi w kategoriach psychologicznego dystansu, definiowanego jako emocjonalne postawy wyższości-niższości tworzące sieć nierówności, nakładających się na strukturę klasową

• WEBER: zwartość klas wzmacniają stosunki towarzyskie, jako czynniki sprzyjające samoidentyfikacji i poczuciu łączności

• SCHATZMAN & STRAUSS: podejście relacyjne

Klasa społ jako układ stosunków towarzyskich, których wpływ na funkcjonowanie jednostek polega m.in. na kształtowaniu określ. zasad komunikacji i wymiany poglądów / zbiorowość połączona wspólnotą pewnych cech

• DAVIS,GARDNER,GARDNER: klasotwórcze znaczenie bliskich relacji między uczestnikami małych (nieformalnych) grup.

Klasa społ - „największa grupa ludzi, której członkowie mają intymne kontakty”

ELEMENTY WSPÓLNE DLA RÓŻNYCH UJĘĆ:

1. klasy społ = wielkie zbiorowości

2. struktura klasowa jest układem stosunków (relacyjność wobec innych klas)

3. między klasami zachodzą stosuki podporządkowania i nadrzędności (hierarchia)

4. wyznacznik przynależności do klas - ciągłość w czasie (trudność dostania się do klasy i jej opuszczenia)

5. klasa składa się z jedn usytuowanych na podobnych pozycjach i różniących się od członków innych klas

MARKS I WEBER - PRZESŁANKI TEORII

Marks:

• struktury klasowe wyłoniły się na bazie rozwoju kapitalist stosunków prod. - regulują one dostep do zawodów i dóbr.

• Przeciwstawienie ciemięzców i uciemiężonych, kapitału i pracy (wyzysk)

• Kapitalizm zmienił zasady wchodzenia ludzi na pozycje

• Antagonizm kapitał - praca narzuca jedn określone reguły z zewn.

• Aktorami są podmioty zbiorowe

• Fundament klas - własność środków produkcji

Weber:

• Klasy - kategorie charatkeryzują się wspólnotą szans życiowych określonych przez status ekonomiczny, wspólnota warunków rynkowych

• Pozycja klasowa ≠pozycja społeczna

• Aktorami są jednostki

KWESTIA STOPNIOWALNOŚCI I FORMOWANIE SIĘ KLAS

Klasa agregat - zbiorowość jednostek zajmujących podobne pozycje w ukł stos produkcji, ale nie połączonych więzią i poczuciem wspólnoty

Krystalizacja struktury klasowej - proces który prowadzi do formowania się „dojrzałych” klas ze zbiorowości jednostek

ETAPY:

1. zarysowanie ostrych podziałów społecznych - u Marksa osią podziału jest własność środków produkcji, wokół tego podziału koncentrują się inne.

2. klasy funkcjonują w stanie utajnionym - nie istnieją jeszcze jako podmioty zbiorowe, ale zaostrzają się obiektywne różnice, wzrastają dystanse, kontrasty (np. we władzy, stopie życiowej, zamożności)

3. przechodzenie „klasy w sobie” w „klasę dla siebie” - jeszcze bez porozumiewania się

4. zorganizowanie się klas w działające aktywnie podmioty - klasy podejmują działania kierowane świadomością wspólnoty interesów, rewolucje. Warunkiem koniecznym osiągnięcia tego etapu jest wyłonienie się partii polit, która wyznacza strategie działań.

NIEZREALIZOWANA PROGNOZA UPADKU PODZIAŁÓW KLASOWYCH

Marks prognozował upadek kapitalizmu i likwidacje podziałów klasowych - błędnie!

Przyczyny:

1. wzrost stopy życiowej klas niższych

2. nawet silne deprywacje warunków materialnych nie wyzwalają rewolucyjnych postaw

3. indywidualizm robotników - brak działań nastawionych na realizację interesów zbiorowych w tej klasie

Henryk Domański - Struktura społeczna, rozdział 5 Teza o śmierci klas Michał Trojan

Problematyka śmierci klas pojawiła się już po śmierci Engelsa w kontekście sporów ideologicznych, potem dyskusja toczyła się wraz z wzrastającą liczebnością pracowników umysłowych i podnoszącym się poziomem życia robotników, pojawieniem się nowej klasy średniej, aż do 1959 gdy Robert Nisbet tworzy zapowiedź śmierci klas, zarzucając pojęciu klasy przestarzałość i brak adekwatności, ponieważ przestaje ono identyfikować dane zbiorowości. W 1995 pojawia się praca Pakulskiego i Watersa „The Death of class”.

Pierwszym argumentem za tytułową tezą są zmiany jakie zaszły na rynku pracy czyli

1. pojawienie się nowych form zatrudnienia zwanych non-standard job lub alternative work arrangements i stosowanie ich w masowej skali. Krytycy teorii klasowych widzą w tym erozje tradycyjnych instytucji kariery i zawodu, czego efektem jest dekompozycja przynależności klasowej. Rzeczywiście w USA wystąpiła tendencja spadku siły związku między pewnością zatrudnienia, a klasą społeczną, ale w Anglii zaobserwowano odwrotną tendencję, co pozwala podważyć ten argument. Co więcej dla pracowników z klasy średniej krótkookresowy kontrakt może być pomostem dla stabilności zawodowej i dalszego awansu, a nie tylko pułapką jak w przypadku robotnika.

2. wydłuża się tez hierarchia organizacyjna przedsiębiorstw (coraz więcej stanowisk związanych z kierownictwem i doradztwem) co powoduje przekształcenie się dychotomicznych podziałów w stopniowalne hierarchie.

3. przesuwanie się nakładów inwestycyjnych z przemysłu do usług i stopnie zanikanie kategorii robotniczych związanych z produkcją.

4. rozwój polityki welfare state, dzięki której redystrybucja dóbr i wzrost roli świadczeń socjalnych zmodyfikowały podziały klasowe.

Drugi argument to zmiany w stosunkach własności :

1. zwiększa się krąg posiadaczy akcji, uczestników funduszy emerytalnych, ubezpieczeniowych i funduszy inwestycyjnych przynoszących właścicielowi dochody.

2. zmiany na rynku nieruchomości - coraz więcej ludzi posiada własne domu (także dzięki kredytom), które współcześnie są traktowane jako inwestycje.

3. zmiany dokonujące się w strukturze własności środków produkcji - pojawienie się i zwiększenie się roli menadżerów i kierowników (Rewolucja menadżerów Jamesa Burnhama - kontrola przechodzi z rąk właścicieli do rąk menadżerów). Korzystając z tez Burnhama Dahrendorf stwierdził, że powstanie klasy menadżerów kierujących się profesjonalizmem i perspektywa rozwoju eliminuje źródło konfliktu jakim jest wyzysk. Anthony Crosland pisze o zintegrowaniu się menadżerów z systemem społecznym, ponieważ jako pracownicy najemni kierują się ideologią profesjonalizmu i celami ogólnospołecznymi, zaś ich otwartość na rekrutację z zewnątrz przyczynia się do egalitaryzacji struktury społecznej. Jednak według Domańskiego nadal pochodzenie pozostaje dominującym czynnikiem warunkującym rekrutację do elity biznesu i co najwyżej można mówić o pojawieniu się kategorii mieszanych, które łącza atrybuty formalnych właścicieli i dyrektorów firm.

Trzeci argument to zmiana stylu życia i wzorów konsumpcji czyli ujednolicający wpływ kultury masowej (Adorno i Horkheimer „Dialektyka Oświecenia”) albo prognozy postmodernistów gdzie konsumpcja odrywa się nie tylko od stosunków klasowych ale i od wszystkich struktur społecznych (Baudrillard, Featherstone). Domański pisze o trzech możliwościach: 1) segmentacja stylów życia i wzorów konsumpcji. 2) klasa nadal pozostaje wyznacznikiem kultury. 3) wzrost konsumpcji masowej np. George Ritzer i jego Macdonaldyzacja społeczeństwa

Czwarty argument to zachowania polityczne i spadek wpływu klasy na preferencje wyborcze - Giddens w „Trzeciej Drodze”, Albrow, Castells, badacze sympatyzujący z tezą Ingleharta, który opisuje odwrót społeczeństw zachodnich od materialistycznych wartości. Ten argument spotkał się z silną krytyką np. Przeworski i Sprague zarzucają badaczom stosowanie uproszczonych mierników; Ivan Szelenyi pisze o rosnącej obecności podziałów klasowych na scenie politycznej na podstawie badań w Polsce i na Węgrzech; analizy Domańskiego dotyczące wyborów w Polsce w roku 1991 i 1997 mówią że Polacy głosowali zgodnie z przekonaniami, jakie dyktowały im pochodzenie społeczne i przynależność klasowa.

Piąty argument to nowe lojalności, inne niż klasa np. podziały związane z płcią, narodowością, pochodzeniem etnicznym, związane też upadkiem komunizmu, który odebrał konfliktom klasowym dawna ostrość, a także współczesne konflikty narodowościowe. Delphy podkreśla że nierówności płci są pierwszoplanową osią nierówności społecznych. Innym czynnikiem może być wiek i generacja (ludzie urodzeni w podobnym okresie, łączeni przez uczestnictwo w tych samych wydarzeniach historycznych) albo zatrudnienie w sektorze gospodarki (np. sektor państwowy czy prywatny). Domański zwraca także uwagę na separatyzmy lokalne.

Podsumowując zwolennikom tezy o umieraniu klas jest łatwiej zdobyć dowody, bo odwołują się do tradycyjnych i nie pasujących do obecnej rzeczywistości podziałów klasowych. Jednak pojawia się tez wiele głosów krytycznych wobec tej tezy, podkreślających fakt utrzymania się nierówności, monopolizacji władzy w rękach elit i znaczącego wpływu miejsca w strukturze klasowej na zachowania polityczne, postawy, styl życia i poziom zarobków.

DOMAŃSKI ROZDZ.6

NOWE KLASY

Problematyka nowych klas odrębna dziedzina analiz, klasy rozumiane inaczej niż u Webera czy Marksa (tj. nie w kategoriach własności, pozycji zawodowej itd.)

NOWA KLASA ŚREDNIA

• XIX / XX w. --> masowy wzrost liczby pracowników umysł. Na tej podst SCHOMOLLER wysuwa tezę o kształtowaniu się „nowych klas średnich”, autor podziału na stara i nowa klasę średnią!!

⇒ stara klasa średnia - kupcy, rzemieślnicy i właściciele firm

⇒ nowa klasa średnia - ludzie pracujący na własny rachunek (pracownicy handlu i usług, urzędnicy, wysoko kwalifikowani specjaliści, kadry kierownicze firm i instyt państwowych) - dominujący segment w strukt społ zachodnich - w latach 70. przekroczyła 50% ogółu społ.

• Klasa średnia - zbiorowość złożona z wielu różnych kategorii, nie można jej utożsamiać z klasą społ w rozumieniu socjologicznym. Kl. średnia jest syndromem zjawisk

WYZNACZNIKI PRZYNALEŻNOŚCI DO KL. ŚREDNIEJ:

• WŁASNOŚĆ - zmienia ludzi dając swobodę, motywację, bezpieczeństwo, wiarę w stabilność społ

• ZAMOŻNOŚĆ I WYSOKA STOPA ŻYCIOWA - wyznaczniki statusu materialnego określają przynależność do klasy

• POZYCJA ZAWODOWA - najbardziej czytelny atrybut middle class

• STYL ŻYCIA / ORIENTACJE ŻYCIOWE - klasa średnia reprezentuje dominujące, nowoczesne i cenione wzory

• Różnice:

Nowe i stare klasy średnie dzielą przede wszystkim odmienne zawody, cele i orientacje życiowe, funkcje w systemie społ. W nowoczesnych społ. rynkowych drobna i średnia własność (stara kl. śr.) daje niższą pozycję niż dyplom uniwersytecki i kwalifikacje specjalistyczne. Wobec postępującej złożoności stosunków rynkowych orientacje drobnych właścicieli, rzemieślników stają się zorientowane pasywnie - niechęć do inwestowania i unikanie ryzyka. Nowa klasa średnia jest natomiast nastawiona przede wszystkim na rozwój. Decydujący wpływ na jej rozwój miał postępujący wzrost zamożności oraz rozpowszechnienie się rynku produkcji masowej.

Nowa klasa średnia związana jest z nowoczesnym systemem zawodowym, którego najważniejsze zasady to otwarte współzawodnictwo i poleganie na sobie.

ZAŁOŻENIA NOWOCZESNEGO KAPITALIZMU:

==>Niezależnie od pochodzenia społ, rasy, płci, każdy ma równe szanse na odniesienie sukcesu

==>Sukces powinien być rezultatem zdolności i wysiłku jednostek

==>Za stanowiska i pozycje o nierównej ważności powinno się uzyskiwać nierówne nagrody.

Powoduję one permanentne poczucie bycia ocenianym, stwarzają presję sukcesu.

ROLA NOWYCH KLAS ŚREDNICH:

• przynależność do niej pozwala funkcjonować w przekonaniu o własnej wyższości - symbolizuje ona powodzenie życiowe

• uśmierza wątpliwości i napięcia (poprzez ideologie równych szans; ale zmusza do życia pod przymusem manifestowania oznak sukcesu)

• pozytywny wpływ na efektywność systemu - zmusza jednostki do ciągłego doskonalenia kwalifikacji, bogacenia się, rozwoju.

• czynnik stabilizacji gospodarczej - poprzez sam fakt istnienia wielomilionowej rzeszy konsumentów, którzy kreują popyt i konsumują nadwyżki

• łagodzi napięcia polityczne między radykalnym dołem społecznym, a reakcyjną i konserwatywną górą - przywiązanie do wart liberalnych.

uwarunkowania postaw liberalnych:

==>LIPSET - efekt materialnej stabilności i psychologicznego bezpieczeństwa osób o wyższym statusie

==>LADD - większa otwartość ludzi o szerokich horyzontach i perspektywie poznawczej.

TEORIE SPOŁECZEŃSTW PRZEMYSŁOWYCH, POSTPRZEMYSŁOWYCH.

• Industrialism and Industrial Man - Kerr, Dunlap, Harbison, Myers (1960) ==> współczesne społeczeństwa znalazły się w punkcie zwrotnym, jeśli chodzi o kierunek i charakter procesów rozwoju. Jednym z podst aspektów tego procesu jest przechodzenie do ekonomiki usług, co powoduje wyłanianie się wyspecjalizowanych kategorii pracowników umysłowych.

• GALBRAITH / BELL - wprowadzenie do problematyki „nowych klas” - centralną instytucją społ postindustr jest wg niego wielka korporacja, a wiodącą kategorią zawodową technostruktura. Bell wprowadza termin „klasy ludzi wiedzy” (knowledge class)

Czynniki decydujące o przynależności do technostruktury i knowlegde class:

• miejsce w zawodowym podziale pracy i władza

• zastąpienie kapitału materialnego i własności przez kapitał wiedzy i kwalifikacji

Nowe klasy jako lider postępu!!

• lata 70te - Nowa Prawica wystąpiła z koncepcją nowych klas

GOULDNER - podział nowej klasy średniej na: - inteligencję techniczną

- intelektualistów

BELL - -kapitalizm zabrnął w sprzeczność między zasadami racjonalnego kierowania się rachunkiem zysków i strat a potrzebą nieustannego rozszerzania konsumpcji, wynikająca z istoty systemu.

NOWA KLASA ROBOTNICZA

• teoria sformułowana w związku z wydarzeniami roku 1968 we Francji i Europie Zach. - źródła pojawienia się kontestujących ruchów społ

• Nowa klasa robotnicza - połączenie wyższych kategorii umysłowych i wykwalifikowanych pracowników. O przyszłości tej klasy decyduje nie tylko podobne usytuowanie w hierarchii społ, ale zatrudnienie w podobnych sektorach gosp.

• Członkowie nowej klasy średniej mają świadomość konfliktu rozgrywającego się na kilku płaszczyznach (głównie władza technokratów) Technostruktura jest bowiem nowoczesną klasą panującą, która uzurpuje sobie prawa do monopolizacji decyzji dot. kierunków inwestowania i alokacji srodków.

• wzrost czysto technologiczny nie daje pracownikowi możliwość rozwoju, nowa klasa robotnicza pragnie natomiast autonomii, ma ambicje uczestnictwa we władzy. Czuje się ona natomiast przedmiotem manipulacji, gdyż jej przestrzeń życiowa jest ograniczana odgórnymi decyzjami.

• nowa klasa robotnicza ma do realizacji misję dziejową, podobnie jak knowledge class Bella

• w teoriach nowej klasy robotniczej główną osią stosunków społ jest sprzeczność interesów i walka, stawiająca sobie za cel odzyskanie sensu egzystencji

• TEORIE NOWEJ KLASY ROBOTN W POLSCE:

- Kurzewski - teza, iż segmentem który dokonał załamania komunizmu była „nowa klasa średnia”, wykwalifikowani robotnicy i inteligencja weszły w sojusz. Połączenie to odpowiada pojęciu „nowej klasy średniej” w teoriach socjologów francuskich. Instytucjonalnym wyrazem tej klasy stało się powstanie Solidarności, a celem - dążenie do demokracji

Rozdz. 7 Wybrane zagadnienia pomiaru - streszczenie

Pomiar - przypisanie zjawiskom społecznym wartości liczbowych; to rezultat procesu interakcji pomiędzy teorią, badaniami i analizą danych.

Operacjonalizacja różnych aspektów struktury społecznej:

• Wskaźniki charakteryzujące kształt struktury społecznej ujmowanej całościowo (zjawiska globalne; stratyfikacja społeczna i nierówności klasowe)

• Wskaźniki zjawisk charakteryzujących pozycję społeczną i przynależność klasową jednostek

Wskaźnik to określony fakt, który pozwala stwierdzić występowanie i stopień intensywności badanego zjawiska.

• Pierwsze skale do pomiaru postaw stworzyli Likert i Thurstone

• Analizy nad systemem uwarstwienia - Sewell, Warner, Chapin

Wskaźniki wpisuje się w pozytywistyczne podejście do socjologii, a dokładniej w metodologiczny monizm, który głosi, że nie istnieją żadne przeszkody, aby metody naukowe stosowane w naukach przyrodniczych stosować także w naukach społecznych.

• Pozytywistyczna koncepcja pomiaru wychodzi z założenia, że tylko zjawiska obserwowalne, dające się zidentyfikować za pomocą zmysłów, stanowią przedmiot nauki i mogą być obiektem systematycznych analiz.

• To założenie (fenomenalizm, empiryzm) nie pozwala zaliczyć do wiedzy naukowej pojęć metafizycznych, w stylu subiektywnego doświadczenia, metody introspekcji, uczuć

Zastosowanie zasad operacjonalizmu w praktyce badawczej:

• Zmiana procedury pociąga za sobą zmianę sensu analizowanych pojęć

• Wiedza naukowa ma charakter relatywny, czyli nie dostarcza rozstrzygnięć jednoznacznych

• Nie stosując wskaźników nie wiedzielibyśmy, o czym w istocie mówimy, a przynajmniej nie moglibyśmy określić znaczenia rozpatrywanych zjawisk

Teoretyczne pojęcia zostają sprowadzone w trakcie operacjonalizacji problemu badawczego na poziom obserwowalnych wskaźników.

• Podstawowym zadaniem wskaźników jest operacjonalizacja hipotez

• Dopiero zależności pomiędzy wskaźnikami mogą być poddawane testom empirycznym

7.2 DOBÓR WSKAŹNIKÓW

Dobry dobór wskaźników jest istotny, bo:

• Występuje nieograniczone pole wskaźników

• Wybór wskaźnika jest punktem strategicznym - pociąga za sobą łańcuch decyzji dotyczących sposobu operacjonalizacji, techniki analiz, zastosowanie określonego miernika zależności statystycznych i formy prezentacji wyników.

• Żadna zmienna nie obejmuje analizowanych zjawisk w całości

• Wskaźniki są cząstkowymi definicjami pojęć sformułowanych na poziomie teorii - cząstkowy charakter wskaźników wynika ze złożonego charakteru relacji społecznych

Blalock pisze o kluczowym problemie pomiaru - rozdźwięku pomiędzy teorią a rzeczywistością.

Alternatywne podejście do operacjonalizacji hipotez reprezentuje oczywiście paradygmat jakościowy.

• Krytyka podejścia pozytywistycznego

• Posługiwanie się wskaźnikami jest nieuprawnioną redukcją rzeczywistości i ograniczaniem wielobarwności zjawisk do prostych konstruktów.

• Jednym z przedstawicieli takiego podejścia był Blumer, który postulował, by hipotezy zastąpić konstrukcją nadrzędności aktorów wydarzeń czyli badanych jednostek

Cechy dobrego wskaźnika:

• Trafność - siła związku pomiędzy wskaźnikiem, a indicatum, czyli zjawiskiem wskazywanym

• Rzetelność - uzyskiwanie za każdym razem tej samej wartości dla każdej analizowanej jednostki; jest to informacja o stabilności wskaźnika

• Standaryzacja - dostarcza gotowych narzędzi pomiaru, np. wskaźniki pozycji społecznej. Zapewnia także porównywalność wyników (między krajowe badania porównawcze, zmiany w czasie)

• Ekonomiczność - łatwy dostęp do informacji, stosunkowo niskie koszty ich uzyskania, nie stwarzają komplikacji na etapie analiz.

Rzetelność nie jest koniecznym warunkiem trafności, natomiast trafność jest koniecznym, chociaż niewystarczającym warunkiem rzetelności zjawiska.

Jedno zjawisko można definiować posługując się jedną zmienną lub posługując się całym zestawem wskaźników.

• Argumentem na rzecz pomiaru wielowskaźnikowego jest fakt, iż połączenie kilku zmiennych w jeden sumaryczny konstrukt zwiększa trafność wskaźnika.

• Jednym z pierwszych narzędzi wielowskaźnikowego pomiaru była Living Room Scale Chapina - ustalała ona położenie materialne jednostek.

• Najbardziej znanym, wielowymiarowym wskaźnikiem pozycji społecznej w Stanach był Index of Status Characteristics Warnera

• W analizach nad struktura społeczną przykładem najczęściej stosowanego pojedynczego wskaźnika jest pozycja zawodowa

Pomiar wielowskaźnikowy i błędy pomiaru

Momentem przełomowym w socjologii ilościowej, jeżeli chodzi o doskonalenie wskaźników było pojawienie się modeli strukturalnych, czyli połączenie konfirmacyjnej analizy czynnikowej i analizy regresji.

• Ich zaletą jest możliwość estymacji błędu pomiaru

Nastąpił rozwój narzędzi statystycznych powalających określić wielkość błędów w terminach wielowskaźnikowego pomiaru. Schemat ten odwołuje się do klasycznego podziału na:

• Zmienne obserwowalne (uzyskiwane z odpowiedzi respondentów)

• Zmienne ukryte (definiowane w terminach wskaźników obserwowalnych

Tej obserwacji odpowiada tzw. model pomiaru i właściwy model strukturalny, który identyfikuje zależności na poziomie zmiennych ukrytych.

Konfirmacyjna analiza czynnikowa umożliwia wyodrębnienia błędów, którymi z definicji obciążone są obserwowalne wskaźniki.

Modele strukturalne:

• Konwergencyjna trafność wskaźnika - podobieństwo między wynikami pomiaru tego samego zjawiska, uzyskiwanymi za pomocą dwóch lub większej liczby wskaźników. Większy stopień zbieżności wyników jest świadectwem większej trafności.

• Trafność dyskryminacyjna - indicator jest lepszym wskaźnikiem jakiegoś zjawiska, im dokładniej identyfikuje różnice miedzy tym zjawiskiem, a innymi

Rozdział 8 - wskaźniki pozycji społecznej

Zróżnicowanie zawodowe utożsamiane jest z główna płaszczyzną stratyfikacji społecznej.

Living Room Scale Chapina

Status społeczny - pozycja, którą rodzina, lub jednostka zajmuje ze względu na przeważający, przeciętny standard zasobów kulturalnych, efektywnego dochodu, posiadania dóbr materialnych i uczestniczenia w życiu wspólnoty lokalnej.

Znaczenie living room:

• Tu koncentrują się interakcje społeczne członków rodziny, a także ich gości

• Odzwierciedla wszystkie zasoby kulturowo - materialne i inne czynniki statusu

• Podlega ocenie innych, czyli współtworzy nasz wizerunek

Wadą tej skali było silne osadzenie jej w realiach amerykańskiej klasy średniej i brak możliwości porównań na szerszą skalę. Mała stabilność w czasie, co wiązało się ze zmiana mebli.

Warner - Index of Status Characteristics

ISC uwzględniało 6 cech:

• Wykonywany zawód (wielcy właściciele i elite professions, specjaliści średniego szczebla, szeregowi pracownicy umysłowi, drobni właściciele, robotnicy wykwalifikowani, półwykwalifikowani I niewykwalifikowani)

• Wielkość dochodów

• Źródło dochodów (odziedziczone bogactwo - zasiłki)

• Rodzaj domu (wielkość, jakość utrzymania, odległość od innych domów, stan trawnika)

• Dzielnicę zamieszkania

• Poziom wykształcenia jednostek

Każdą z nich podzielono na 7 kategorii tworzących hierarchię I przypisano im wartości liczbowe.

Podczas testowania trafności zrezygnowano z poziomu wykształcenia i dochodu, bo wykazywały one najsłabszą korelację.

Ostateczna wersja ISC obejmowała:

• Wykonywany zawód

• Źródło dochodów

• Dzielnica

• Rodzaj domu

Analiza regresji wykazała, że najistotniejszym wyznacznikiem generalnego statusu jest zawód, potem dochody i rodzaj domu, a na końcu dzielnica. Czynnikom tym przypisywano wagi, które dzielono przez ich sumę (12), i w ten sposób otrzymywane punkty 1-7. Słabością tego indeksu było ograniczenie do miast i osiedli, bo nie bardzo można porównywać dzielnica z innych miast.

Inne znane indeksy:

• Index of Social Position (ISP) Hollingsheada I Redlicha

• Kenkel ustalał pozycję społeczną respondentów na podstawie informacji o prestiżu zawodu, dzielnicy zamieszkania i wartości domu, nie tworząc z nich sumarycznego wskaźnika

• Lenski opierał się na ocenach wybranych ekspertów - przedstawioano im listę rodzin prosząc o ocenę pozycji w hierarchii statusu

Pierwsze badania na ogólnokrajowych próbach ludności zaczęto realizować w Stanach w latach 40.

• Podziały zawodowe rysują się wyraźniej w systemach rynkowych, w których w zasadzie nie istnieją formalne bariery dostępu do pozycji umożliwiających zrobienie kariery

• Praca zawodowa zapewnia środki na utrzymanie, decyduje o możliwościach konsumpcyjnych, kształtuje osobowość i styl życia jednostek

• System zawodowy stał się jednym z instytucjonalnych ogniw, wokół których

ogniskują się inne procesy

Argumentów przemawiających za takim ujmowaniem zawodu dostarczyła funkcjonalna teoria uwarstwienia społecznego skonstruowana przez Davisa i Moore'a

• Konstytutywnym wymiarem uwarstwienia jest hierarchia pozycji, różniących się funkcjonalną ważnością ze względu na zaspokajanie potrzeb społecznych

Trzy elementy, które uwydatniają funkcjonalne znaczenie zawodu:

• O ważności ról rozstrzyga funkcjonalność

• Mechanizmy stratyfikacji społecznej mają charakter uniwersalny

• Role zawodowe nie są tylko funkcjonalnymi ogniwami fizjologii systemów społecznych

Usytuowanie kategorii zawodowej w pewnej sieci przetargu wywiera wpływ na ich szanse życiowe. Jest to płaszczyzna wykluczenia słabszych grup przez silniejsze. Silniejsi uzyskują wyższe zarobki, mają lepszą pracę, uregulowane warunki awansu i gwarancje stałego zatrudnienia. Słabsi walczą o te same przywileje, stosując rozmaite strategie uzurpacji.

Pozycja zawodowa rzutuje na osobowość i poczucie tożsamości jednostek, wypełnia im życie poprzez kształtowanie postaw, jest również czynnikiem formowania się trwałych podziałów i więzi (na bazie interakcji zawodowych formują się bariery towarzyskie i homogeniczne małżeństwa).

Przynależność zawodowa jest silnym korelatem innych cech położenia społecznego jednostek. Z wyjątkiem poziomu wykształcenia żaden inny atrybut położenia społecznego nie jest w znaczącym stopniu skorelowany z tak wieloma zjawiskami jak zawód.

Klasyfikacje zawodów

Autorem pierwszej klasyfikacji zawodów był William C. Hunt (1897). Wyodrębnił cztery podstawowe segmenty pracującej ludności, określając je mianem klas.

• Właściciele

• Pracownicy umysłowi

• Robotnicy wykwalifikowani

• Pracownicy fizyczni

Klasyfikacja Edwarda (1940)

• Specjaliści umysłowi

• Właściciele, menedżerowie, urzędnicy państwowi

• Farmerzy

• Pracownicy zajmujący się sprzedażą

• Pozostali właściciele, menedżerowie, urzędnicy panstwowi

• Pracownicy umysłowi niższego szczebla

• Mistrzowie i robotnicy wykwalifikowani

• Robotnicy półwykwalifikowani

• Robotnicy niewykwalifikowani

• Robotnicy rolni

• Pozostali robotnicy poza rolnictwem

• Pracownicy usług w zawodach fizycznych

Klasyfikacje zawodów służą dwóm celom:

• Są narzędziom operacjonalizacji pozycji społecznej na etapie analiz

• Służą jako narzędzia kodowania informacji uzyskiwanych z wywiadów

Zawód można określać nie tylko podając określone kategorie, ale także poprzez pytanie respondenta o to, jaki zawód wykonuje, a potem o krótką jego charakterystykę. Uwzględnia się wtedy charakter pracy, stanowisko, miejsce w strukturze gospodarki (branża), stopień złożoności pracy oraz wymogi kwalifikacyjne.

W socjologii empirycznej najbardziej znaną klasyfikacją jest International Standard Classification of Occupations (ISCO) - jest ona najczęściej stosowana jako schemat kodowania zawodów w badaniach porównawczych.

• Jednym z jej ograniczeń jest fakt, że nie uwzględnia stosunku do własności i zakresu władzy związanej z usytuowaniem w hierarchii stanowisk

Skale zawodów

Podstawową przesłanką do tworzenia skal zawodów jest założenie o hierarchicznej naturze wymiarów stratyfikacji społecznej.

• Tymi wymiarami może być prestiż, pozycja społeczno - ekonomiczna, wymagania kwalifikacyjne czy stopień złożoności zadań przypisanych do danego zawodu

• Skale zawodów wg kryterium prestiżu konstruowane są na podstawie badań surveyowych

• Wszystkie badania realizowane są wg podobnego schematu:

• Respondentom przedkłada się listę wybranych kategorii zawodowych będących reprezentatywnym spectrum stratyfikacji społecznej

• Następnie prosi się o dokonanie oceny każdej z tych kategorii wg kryterium prestiżu

• Danym ocenom przypisuje się punkty, a potem wyciąga średnią

• Argumentem na rzecz wykorzystywania skal prestiżu była funkcjonalna teoria uwarstwienia społecznego Parsonsa oraz Davisa i Moore'a

• Tu prestiż obok dochodów jest jedną z podstawowych nagród determinujących pozycję społeczną jednostek

• Wpływ Webera - położenie stanowe jako jeden z trzech podstawowych wymiarów stratyfikacji społecznej

Kahl i Davis pokazali, że prestiż zawodów jest najsilniejszym korelatem kilkudziesięciu cech położenia społecznego jednostek. Zmienna prestiż jest konstruowana na podstawie percepcji i ocen, ma unikalną właściwość syntetyzowania różnych atrybutów pozycji

W świadomości społecznej funkcjonuje jakby uniwersalny ranking wyższości niższości społecznej, gdzie najwyższą ocenę uzyskują pozycje zawodowe wymagające wyższego wykształcenia i trudnych do zastąpienia kwalifikacji, w których uzyskuje się wysokie dochody i które wyróżniają się użytecznością ze względu na utrzymywanie ładu, porządku i socjalizację jednostek.

Dwie inne cenne właściwości prestiżu zawodów:

• Inwariancja hierarchii prestiżu między kategoriami wyróżnianymi w przekroju różnych podziałów społecznych

• Inwariancja w perspektywie międzykrajowej

• We współczesnych społeczeństwach występuje podobna organizacja systemu zawodowego, hierarchii ról i treści zawodów

• Występowanie podobnych kryteriów oceny wynikających z normatywnej wspólnoty wartości

Treiman - Międzynarodowa Standardowa Skala Prestiżu Zawodów (SIOPS)

• Oceny prestiżu zawodów sprowadzono do ściśle porównywalnych, standardowych wartości

• Zwiększono precyzję pomiaru

• Skala ta posiada ponad 500 wartości, pozwala zatem uniknąć przypisywania reprezentantom różnych zawodów tych samych kategorii

Skale społeczno - ekonomicznego statusu zawodów

• Założenie metodologiczne: wielowymiarowe wskaźniki dostarczają trafniejszych narzędzi pomiaru

• Są one skonstruowane na podstawie kilku zmiennych, określających kluczowe aspekty pozycji społecznej, takie jak wykształcenie czy poziom zarobków

• Najbardziej powszechne są dwa rodzaje skal:

1. Opierająca się na danych dotyczących przeciętnego wykształcenia i średnich zarobków w zawodach (np. Nam i Powers, na podstawie danych spisowych z 1950 r.)

2. Łączenie kombinacji tych zmiennych z prestiżem zawodów

Przykładem skali tego drugiego typu jest skala SEI Duncana (1961)

• Jest to wypadkowa wykształcenia, prestiżu zawodów i poziomu wykształcenia

• Wartości SEI wyznaczono poprzez analizę regresji prestiżu na wykształcenie i poziom zarobków

• Wartości skali SEI mieściły się w przedziale od 0 do 96

Skale pozycji społeczno - ekonomicznej są trafniejszym odzwierciedleniem głównych ogniw procesu stratyfikacji niż skale prestiżu.

Dwa nierozwiązane problemy związane ze skalami zawodów to:

• Sposób identyfikowania w strukturze niepracujących jednostek

• Grupa ta dzieli się na dwa segmenty: osoby, które nigdy nie pracowały oraz osoby, które kiedyś pracowały, ale nie pracują obecnie

• Dzięki temu tą drugą grupę można włączyć do analiz pytając o zawód ostatnio wykonywany

• Dane z 2000 roku pokazują, że w Polsce pracuj 39,4%, 44,6% nie pracuje, ale posiada zawód, 16,0% nie pracuje i nie posiada zawodu

• Wykonywanie przez osoby pracujące kilku zawodów

• Dwoma podstawowymi czynnikami decydującymi o ważności zawodu są wielkość uzyskiwanych dochodów i to, ile czasu on zajmuje

Rozdz. 9 Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

Stany Zjednoczone:

• Zwrotny punkt - klasyfikacja zawodów Edwardsa (1943)

Wielka Brytania

• Lata 20 - schemat kodowania zawodów występujący pod nazwą Social Class, który obejmuje sześć kategorii wyodrębnionych wg kryterium społecznego statusu ich członków

Polska

• Badania w Koszalinie, Szczecinie, Łodzi 1964-67 przez Wesołowskiego i Słomczyńskiego

• Przeprowadzili serię analiz, których celem było scharakteryzowanie kształtu hierarchii i mechanizmów stratyfikacji społecznej w Polsce w różnych aspektach

• Poziomu dochodów

• Zasobów materialnych

• Prestiżu

• Systemu wartości

• Stylu życia

• Barier ruchliwości

• Wzorów konsumpcji

Ludność miejska została podzielona na 9 podstawowych segmentów:

1. Specjaliści

2. Technicy

3. Pracownicy biurowi

4. Mistrzowie i brygadziści

5. Rzemieślnicy (właściciele firm)

6. Pracownicy fizyczno - umysłowi

7. Robotnicy wykwalifikowani

8. Robotnicy półwykwalifikowani

9. Robotnicy niewykwalifikowani

Schemat ten stał się punktem wyjścia do stworzenia klasyfikacji zawodów dla potrzeb ogólnopolskich badań surveyowych, obejmujących również ludność rolniczą. Pierwszą socjologiczną klasyfikację zawodów - Społeczną Klasyfikację Zawodów, opracowali Pohoski i Słomczyński.


SKZ

• Miała 367 podstawowych jednostek klasyfikacyjnych, które pogrupowano w 75 kategorii wyższego szczebla, a te w 29 kategorii. Na najwyższym szczeblu wyróżniono dziewięć wielkich grup

• Postęp w zakresie kategoryzowania zawodów - autorzy SKZ starając się wyodrębnić socjologicznie znaczące segmenty, wzięli pod uwagę treść wykonywanych zadań, a poza tym poziom wymaganych kwalifikacji, usytuowanie zawodów w hierarchii organizacyjnej firm, w strukturze własności i podziale działowo - branżowym.

• Wprowadzenie SKZ narzuciło określony standard, jeżeli chodzi o informacje potrzebne do operacjonalizacji przynależności społeczno - zawodowej

1978 - opublikowano zmodyfikowaną wersję SKZ - na czwartym, najogólniejszym szczeblu podziałów wyodrębniono 10 grup:

0 - kierownictwo i wyższe kadry

1 - specjaliści

2 - technicy, mistrzowie i wyspecjalizowani pracownicy biurowi

3 - inni pracownicy umysłowi

4 - pracownicy fizyczno - umysłowi

5 - wykwalifikowani pracownicy fizyczni

6 - półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni

7 - rolnicy

8 - właściciele zakładów wytwórczych i usługowych

9 - inni i niesklasyfikowani

Społeczna klasyfikacja zawodów miała dostarczyć standardowego wskaźnika identyfikującego umiejscowienie respondentów w strukturze społecznej.

• Stopień wykorzystania SKZ nie przekracza w badaniach polskich 10%

Problemy ze stosowaniem SKZ:

• Duża szczegółowość

• Niejednoznaczność niektórych kategorii

• Ta klasyfikacja nie dostarcza czytelnego obrazu zależności z innymi zmiennymi

Wraz ze zmianami struktury wzrasta poziom wymagań stawianych narzędziom pomiaru.

W latach 90. ubiegłego stulecia najważniejszymi przekształceniami były:

a) szybki wzrost liczebności reprezentantów biznesu, który odsetek (na koniec tego dziesięciolecia wzrósł do 8-9%, podczas gdy w poprzednim ustroju wynosił 2,5%

b) wzrost z 3,3 do 4,5 % relatywnego udziału inteligencji w zawodach nietechnicznych (lekarzy, prawników, naukowców, specjalistów z dziedziny finansów)

c) zwiększenie się odsetka szeregowego personelu w usługach i handlu (z 7,7 do 10,3%)

d) zmniejszenie się udziału właścicieli gospodarstw rolnych z 18-19% do 11-13%

Jeżeli chodzi o sytuację zawodową, to w większości międzynarodowych projektów rekomendowanym standardem jest ISCO 1988.

• Klasyfikacja ISCO została przetłumaczona na język polski, posługuje się nią GUS

• Polska wersja jest dostępna m. in. w kolejnych publikacjach książki kodowej Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego

Posługując się klasyfikacjami zawód iw coraz częściej sięgamy po ISCO, co stanowi warunek uczestniczenia w badaniach porównawczych. To gwarancja porównywalności informacji dotyczących przynależności zawodowych jednostek, jej mankamentem jest zmniejszenie trafności pomiaru.

Robiąc badania tylko w Polsce dalej używa się klasyfikacji SKZ. Na przełomie stuleci najbardziej palącą kwestią było dostosowanie tej klasyfikacji do zmian wynikających z rozwoju stosunków rynkowych. Dopisano do niego kilkadziesiąt nowych kategorii, w tym zwłaszcza właścicieli firm i inne kategorie osób prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek.

Polska Społeczna Klasyfikacja Zawodów (PSKZ)

• Jest prostszym schematem kodowania zawodów; liczy 263 elementarne kategorie kodowe, pogrupowane w dwa zamiast trzech (jak w SKZ) wyższe szczeble podziału

Polskie skale zawodów

Społeczna klasyfikacja zawodów jest jednym z niewielu standardowych narzędzi analiz dostosowanych do krajowego kontekstu.

W polskiej socjologii empirycznej funkcjonuje w sumie 8 skal.

• Ich wartości przypisane do podstawowych kategorii SKZ - czyli warunkiem ich zastosowania na etapie analiz jest zakodowanie informacji o przynależności zawodowej wg SKZ.

• Skale te identyfikują pozycję społeczną jednostek w wymiarach uznawanych powszechnie za najważniejsze aspekty usytuowania w hierarchii społecznej, czyli prestiżu, złożoności pracy i hierarchii społeczno - ekonomicznego statusu.

Skala zawodów Słomczyńskiego i Kasprowicz

• Przy konstruowaniu skal prestiżu punktem wyjścia były wyniki ogólnopolskich badań nad prestiżem zawodów

• W kolejnym kroku poproszono o dokonanie ocen przez wybranych ekspertów mających specjalistyczną wiedzę o cechach zawodów decydujących o ich prestiżu

• Na tym materiale przeprowadzono analizy pozwalające dokonać estymacji wartości prestiżu dla pełnej skali zawodów

• Estymowane tą metodą wartości przypisano do szczegółowych kodów SKZ

Skala pozycji społeczno - ekonomicznej Słomczyńskiego i Kasprowicz

• Zastosowanie schematu Duncana, a mianowicie dokonanie regresji prestiżu zawodów na wielkość miesięcznych zarobków i liczbę ukończonych klas szkolnych

• Średnie wartości prestiżu, wykształcenia i zarobków przypisano do szczegółowych kodów SKZ i po przeprowadzeniu analizy regresji dokonano estymacji wartości generalnego indeksu pozycji społeczno - ekonomicznej, który jest polskim odpowiednikiem duncanowskiego SEI.

Skala społeczno - ekonomicznego statusu materialnego

• Punktem wyjściowym były badania łódzko - szczecińsko - koszalińskie (1964-67)

• Wychodząc z założenia, że pozycja społeczna jest wielowymiarowym zjawiskiem, autorzy wzięli pod uwagę jej 7 aspektów

• Prestiż

• Liczba ukończonych kals szkolnych

• Wielkość zarobków

• Miejsce w hierarchii stanowisk

• Poziom standardu mieszkaniowego

• Liczba posiadanych dóbr trwałego użytku

• Stopień uczestniczenia w kulturze

Trzecia grupa skal dotyczy złożoności pracy

• Złożoność traktowana jest jako hierarchiczny wymiar nusytuownaia w strukturze społecznej, który jest ściśle związany z wymiarem wymagań kwalifikacyjnych potrzebnych do wykonywania zawodów (Kohn i Wesołowski)

• Wyodrębnili 3 komponenty złożoności zawodów, ze względu na złożoność pracy z przedmiotami, symbolami i ludźmi

• Zoperacjonalizowano je w postaci hierarchii kilku poziomów, przypisując im wartości liczbowe od 0 do 9

• 3 dodatkowe charakterystyki, które należałoby uwzględnić to czas poświecony na pracę z przedmiotami, symbolami, ludźmi, kompleksowe czynności robocze obejmujące stopień powiązań między czynnościami definiującymi rozpatrywane aspekty

Cztery problemy, które należy każdorazowo rozstrzygnąć:

1. Czy rzeczywiście zróżnicowanie zawodowe jest centralną osią struktury społęcnzje?

2. Co wybrać: klasyfikacje czy skale?

1. Posłużenie się klasyfikacjami wynika z założenia, że dystanse i bariery konstytuujące strukturę społeczną, nie dają się sprowadzić do jednowymiarowej hierarchii i należy odtworzyć jej kształt w postaci układu kategorii

2. Wybór skal zakłada perspektywę hierarchiczną

3. Posługiwanie się polskimi, czy międzynarodowymi klasyfikacjami zawodów?

1. ISCO zapewnia ścisłą porównywalność zawodów

2. Stosowanie międzynarodowego pomiaru dokonuje się kosztem zmniejszenia trafności

4. Wybór skali zawodów

1. Wybór pomiędzy skalami prestiżu i społeczno - ekonomicznego statusu

2. Na ogół preferowane są skale tego drugiego rodzaju - mają większą moc wyjaśniającą w sensie statystycznym, łatwiej je interpretować przez odwołanie się do bardziej konkretnych wymiarów pozycji społecznych jednostek, jakimi są poziom wykształcenia i zarobki jednostek

ROZDZIAŁ 10

EMPIRYCZNE ANALIZY STRUKTURY KLASOWEJ I PROBLEMY POMIARU

WSTĘP:

Klasy są nieobserwowalne, możemy o nich wnioskować tylko na podstawie wskaźników:

W badaniach jakościowych - klasy są traktowane jak zbiorowe podmioty - świadectwem ich występowania - strajki, demonstracje, zachowania ich członków (np. w badaniach Zweiga, Younga i Willmotta, Hoggarta)

W badaniach ilościowych - należy przede wszystkim odpowiedzieć na pytania: ile jest klas? Skąd o tym wiadomo?

10.1 EPG, czyli uaktualniona teoria Webera

To, ile klas wyróżniamy, zależy od: stosunków własności, cech systemu politycznego, ustroju ekonomicznego, określonej konfiguracji dystansów społecznych

EPG - 1979 (pierwsza wersja) - autorzy: Robert Erikson, John Goldthorpe, Lucienne Portocarero

Najbardziej szczegółowy podział - 11 klas:

1. inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw, urzędnicy państwowi - service class

2. Specjaliści w zawodach umysłowych średniego szczebla - kierownicy wydziałów, technicy, pielęgniarki, księgowi

3. Pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe

4. Pozostali pracownicy umysłowi w handlu (gł sprzedawczynie i sprzedawcy) i usługach (recepcjoniści, pracownicy poczt)

5. Właściciele firm poza rolnictwem, zatrudniający pracowników

6. Właściciele firm poza rolnictwem, niezatrudniający nikogo

7. Pracownicy fizyczni nadzoru - przybliżony odpowiednik polskich brygadzistów i mistrzów

8. Robotnicy wykwalifikowani

9. Robotnicy niewykwalifikowani

10. Robotnicy rolni

11. Właściciele gospodarstw - farmerzy w krajach zach, chłopi w Pol.

Twórcy odwołują się do Webera (przede wszystkim) i Marksa. Podstawą - zatrudnienie i stosunki produkcji.

Wyróżniają klasy w oparciu o cztery cechy:

1. charakter pracy (umysłowi - fizyczni - chłopi)

2. poziom kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zawodu (umysłowi: kwalifikacje wyższe, średnie, zrutynizowane; pracownicy fiz.: wykwalifik., niewykwalifik.)

3. stanowisko w hierarchii organizacji

4. stosunek do własności

Charakterystyczne cechy schematu EPG:

1. połączenie na najwyższym stopniu hierarchii klasowej pracowników najemnych i świata wielkiej własności - w jednej kategorii: właściciele wielkich firm, wyższa kadra menedżerska, zawody professions, wysocy urzędnicy admin. państw. Dlaczego? - większość właścicieli wielkich firm również nimi kieruje. Dlaczego w tej samej kategorii urzędnicy i menadżerowie? - autorzy nie precyzują, przyjmując milczące założenie, że fakt kierowania firmą jest bardziej istotny niż stosunek własności.

Problemem - zakwalifikowanie professions - inteligencji pracującej - należą do nich zarówno właściciele firm, osoby, pracujące na własny rachunek, lekarze, prawnicy, architekci,... Erikson i Goldthorpe zaliczają ich do jednej kategorii ze względu na zajmowanie tych samych pozycji, podobne regulacje prawne, podobną kulturę i kodeks etyczny.

2. Nawiązanie do koncepcji service class - ich atrybutami są: szczególny stosunek do pracodawcy i warunki zatrudnienia. Dlatego E i G rozróżniają wyraźnie kategorie 1 i 2 oraz 3 i 4. Koncepcja service class - pojawiła się w analizie biurokracji Maxa Webera. Nowoczesne rozumienie tego pojęcia ukształtowało się pod wpływem badań Karla Rennera. Zarys teoretycznego portretu service class - Ralph Dahrendorf i John Goldthorpe.

Cechy service class:

• zatrudnienie na podstawie długotrwałej umowy o pracę

• duży zakres autonomii wykonywanych zadań

• pozbawieni ścisłego nadzoru

• podstawą wynagrodzenia - stała pensja

• prawo do emerytury

• duże możliwości systematycznego awansu

Ich przeciwieństwem - zatrudniani na zasadzie kontraktu - krótkoterminowa umowa, wykonawczy charakter ról zawodowych, wynagrodzenia zależne od wyników, brak dodatkowych świadczeń

Jak i dlaczego narodziła się service class?

• wzrost zapotrzebowania na nowoczesnych biurokratów w administracji, gospodarce, rządzie

• łączą zadania kadry kierowniczej i specjalistów w organizacjach, opartych na delegacji władzy

• możliwe dzięki wzrostowi zaufania pracodawców do ekspertów

Czym różnią się od dawnych specjalistów? - mają poczucia misji ;) pełnią służbę wobec instytucji, państwa, agend rządowych, w pełni się w nią angażując

• proces narodzin śervice class w Polsce jeszcze się nie rozpoczął

10.2 Jak stosować EPG: wskazówki praktyczne

Bardzo użyteczna skala - badania wykazały, że te kategorie rzeczywiście różnią się dochodami, prestiżem, zagrożeniem bezrobociem, zachowaniami wyborczymi, cechami, definiującymi tożsamość.

CASMIN (Comparative Analysis of Social Mobility in Industrial Nations) - 1992 - międzynarodowe analizy nad ruchliwością społeczną, przeprowadzone przez Eriksona i Goldthorpe'a - przełom w badaniach nad strukturą społeczną. Wtedy pierwszy raz posłużono się standardowym, identycznym dla wszystkich badanych krajów schematem interpretacji struktury społecznej

EPG opiera się przede wszystkim na przynależności zawodowej, ale odnosi się też do hierarchii stanowisk i podziału własności.

Operacjonalizacji dokonali dopiero De Graaf, Ganzeboom i Kalmijn (1989) oraz Ganzebbom i Treiman (1996).

Do utworzenia EPG potrzebne są:

1. zawód respondenta według International Standard Classification of Occupation (z 1988)

2. stanowisko - definiowane wg ilości podwładnych

3. podział na właścicieli firm i pracowników najemnych

ad. 3 - pozwala odróżnić właścicieli gospodarstw od robotników rolnych oraz prywarnych przedsiębiorców od urzędników i najemników

ad. 2 - pełni potrójną rolę:

1. odróżnienie dwóch najwyższych kategorii - rekomendują, żeby do górnej zaliczać tych, którzy kierują ponad 10 pracownikami*

2. odróżnienie właścicieli firm, pracujących na własny rachunek od tych, zatrudniających pracowników

3. wyodrębnienie kategorii pracowników nadzoru najniższego szczebla - brygadzistów

* granica 10 pracowników jest umowna, może się zmieniać w zależności od badanego problemu

Tak więc EPG jest właściwie klasyfikacją zawodów, wzbogaconą o 2 dodatkowe czynniki,

Czy EPG jest adekwatne do badań polskiego społeczeństwa? Do 1989 - na pewno nie. W tej chwili - struktura społeczeństwa polskiego coraz bardziej zbliża się do sytuacji w krajach zachodnich, badania wykazały, że dobrze identyfikuje dystanse społeczna

10.3 Neomarksistowaki schemat podziałów klasowych

Neomarksizm - druga najbardziej wpływowa szkoła, jej najwybitniejszym przedstawicielem jest Erik Olin Wright. Podkreślają klasotwórcze znaczenia własności, kontroli środków produkcji i środków wyzysku.

ZASOBY ORGANIZACYJNE | 0 +	ZAS. PRODUKCYJNE	właściciele	pracownicy najemni
		Mają kapitał, aby zatrudniać pracowników, a sami nie pracują	1. burżuazja	4. menedżerowie, eksperci	7. menedżerowie półwykwalifikowani	10. menedżerowie niewykwalifikowani
		Mają kapitał, aby zatrudniać i sami pracują	2. drobni kapitaliści	5. kierownicy eksperci	8. kierownicy półwykwalifikowani	11. kierownicy niewykwalifikowani
		Mają kapitał, by pracować na swoim, ale nikogo nie zatrudniają	3. drobna burżuazja	6. niekierownicy eksperci	9. pracownicy półwykwalifikowani	12. proletariat
		- 0 + ZASOBY KWALIFIKACJI

Ten schemat to konceptualizacja struktury klasowej z perspektywy empiryka i konfrontacji wyników badań z założeniami teorii - badania te przeprowadzono w kilkunastu krajach pod kierownictwem Wrighta - Comparative Project of Class Structure and Class Consciousness.

Głównym problemem neomarksizmu - umiejscowienie „klas średnich”. Dlatego Wright wyróżnił dwa aspekty analizy klasowej:

• struktura klasowa - „struktura stosunków społecznych, w których uczestniczą jednostki, co determinuje ich interesy klasowe”

• formowanie się klas - „formowanie się, na podstawie wspólnoty interesów, zorganizowanych kolektywów w ramach struktury klasowej”

Wright, tworząc swoją klasyfikację wyszedł od krytyki identyfikacji pozycji jednostek przez zawód (raczej uzasadnione - nie istniało jeszcze EPG oparte na własności). Jego zdaniem pozycja zawodowa identyfikuje tylko miejsce w systemie produkcji - jest uboższa, węższa niż przynależność klasowa.

Wright wyróżnił 3 podstawowe wymiary stosunków produkcji:

1. kontrola nad kapitałem pieniężnym

2. kontrola nad kapitałem fizycznym (narzędzia, maszyny itp.)

3. władza związana z nadzorem, dyscypliną

Jak Wright rozwiązał problem umiejscowienie klasy średniej? Wyróżnił podstawowe klasy i „kontradyktorycznych lokacji”;) - one identyfikują pozycje „rozdarte”, umiejscowione na przecięciu podstawowych stosunków klasowych. W klasycznym marksizmie - 3 klasy. Wokół nich nadbudowują się trzy „kontradyktoryczne lokacje” klasowe:

• Najemni menedżerowie + kierownicy niższego szczebla - jak proletariat nie mają prawa własności, jak kapitaliści mają kontrolę nad środkami produkcji i siłą roboczą

• Półautonomiczni specjaliści - zawody professions - kontrolują sami siebie, ale nie mają kontroli ekonomicznej i nad środkami produkcji

• Drobni kapitaliści - pomiędzy kapitalistami a drobnymi właścicielami

W dojrzałej teorii Wrighta - „kontradyktoryczne lokacje” = „zasoby klasowe” - bo to one najlepiej ilustrują podziały społeczne.

Wyróżnia 3 rodzaje zasobów:

Zasoby	klasyfikują jednostki ze względu na:
Produkcyjne Organizacyjne 3. kwalifikacji	Własność i kontrola środków produkcji Kontrola nad personelem - podział na menedżerów / niższy personel nadzoru / szeregowych pracowników Eksperci / niewykwalifikowani

• Pojęcie zasobów - odwołanie bezpośrednio do Marksa.

• Niejednakowa dystrybucja tych zasobów określa 3 podstawowe wymiary wyzysku

• Wymiary są w znacznym stopniu rozbieżne

• Pozycje od 4 do 11 - pozycje rozbieżne - zarazem wyzyskują i są wyzyskiwani

Operacjonalizacja wskaźników:

• Zasoby produkcyjne - właściciel czy pracownik najemny, wskaźnikiem - ilość podwładnych. Burżuazja - min. 10, drobni kapitaliści - 2-9, drobna burżuazja - poniżej 2

• Zasoby organizacyjne: 2 kryteria

	Podejmowanie decyzji dotyczących firmy	Faktyczna władza nad pracownikami
Menedżerowie (4, 7, 10)	+	+
Kierownicy (5, 8, 11)	-	+
Pracownicy najniższego szczebla (6, 9, 12)	-	-

Schemat Wrighta jest stosowany rzadziej niż EPG, najczęściej dla ustalenia wpływu przynależności klasowej na różne cechy położenia społecznego i postaw jednostek, preferencji wyborczych (Marks twierdził, że dowodem występowania klas jest ich aktywność polityczna)

10.4. Inne schematy podziałów klasowych

tradycja europejska - klasy analizowana w terminach walki o środki produkcji (Marks) i dystrybucję dóbr i usług.

Inne analizy struktury: Dahrendorf, Robinson i Kelley, Kelleberg i Griffin, Gagliani.

Polska - badania klas tworzących się na bazie komunistycznej gospodarki planowej. Oryginalnym wkładem polskich badaczy - dostrzeżenie dwóch kryteriów wynikających z samych cech strukturalnych komunizmu: udział w centralnym planowaniu i kontrola procesów ekonomicznych sprawowane przez kierowników państwowych firm.

Schemat - Słomczyński, Janicka, Mach i Zaborowski:

1. dysponenci uspołecznionych środków produkcji

2. bezpośredni kontrolerzy pracy

3. wykonawczy pracownicy umysłowi

4. robotnicy produkcyjni

5. robotnicy poza produkcją

6. inicjatywa prywatna (w tym członkowie ich rodzin)

Rozdział 11 RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

• Ruchliwość społeczna - fakt każdej zmiany pozycji [Pitrim Sorokin]

• Najprostsza metoda pomiaru ruchliwości polega na ustaleniu odsetka osób, które zmieniły kategorię zawodową w stosunku do liczebności ogółu badanych. Wadą tej metody jest fakt, iż posługiwanie się wskaźnikami procentowymi wymaga każdorazowo odniesienia ich do zastosowanego podziału, co utrudnia formułowanie jednoznacznych ustaleń.

• Pojęcia:

• Ruchliwość międzypokoleniowa - jest wskaźnikiem ostrości (lub elastyczności) barier społecznych w stosunkowo długich przedziałach czasowych, gdyż porównuje się stan uchwycony w momencie badania z pochodzeniem społecznym jednostek.

• Natężenie ruchliwości wewnątrzpokoleniowej - miara ta traktowana jest bardziej jako charakterystyka biografii jednostek. Zamiast pozycji rodziców punktem odniesienia jest jakiś wcześniejszy punkt kariery życiowej. Na ogół porównuje się pierwszy zawód respondenta z obecnym zawodem, co pozwala na przykład ustalić prawidłowości dotyczące rekrutacji do określonych zawodów. Przedmiotem analizy może być ustalenie zamykania się kategorii o wysokim statusie społecznym przed zbyt dużym napływem, który mógłby osłabić ich pozycję rynkową.

• Ruchliwość indywidualna - jest ona przedmiotem większości analiz w socjologii pod hasłem „ruchliwość”; dotyczy jednostek.

• Ruchliwość zbiorowa - przykładem jej może być fakt zbiorowego awansu klasy robotniczej w hierarchii zarobków, czy relatywnej degradacji materialnej warstwy inteligencji, które to zjawiska występowały w czasach PRL jako uboczny skutek systemu gospodarki planowej.

• Ruchliwość horyzontalna - odnosi się do przemieszczeń między pozycjami społecznymi usytuowanymi na tym samym poziomie systemu nierówności; np. zmiana wyznania religijnego, miejsca zamieszkania lub przynależności państwowej.

• Ruchliwość pionowa - polega na przesunięciach w wymiarze hierarchicznym, czyli przechodzeniu do innych klas, warstw czy grup społeczno-zawodowych.

• Metody analizy ruchliwości społecznej:

1. Analiza tabel - podejście klasyczne

W ciągu kilkudziesięciu lat badań nad ruchliwością społeczną wyłoniły się dwa główne podejścia, ogniskujące się wokół rozróżnienia na ruchliwość „absolutną” i „względną”.

Ruchliwość absolutna - odnosi się do wszystkich osób, które zmieniły pozycję.

Z czasem dostrzeżono, że ustalone tą drogą wzory przepływów są wypadkową dwóch odrębnych aspektów: odzwierciedlają zmiany liczebności kategorii, zachodzących, np. między pokoleniami rodziców i dzieci, a równocześnie identyfikują komponent ruchliwości względnej (zdaniem wielu badaczy dopiero ten drugi komponent informuje o otwartości struktury społecznej i ostrości dystansów).

Ruchliwość względna - ruchliwość „czysta”; niezależna od zmieniającego się rozkładu (w tabeli)

Ruchliwość strukturalna - zmiany liczebności kategorii, zachodzące np. między pokoleniami dzieci i rodziców.

• W jednym społeczeństwie ruchliwość wertykalna może mieć wartość zerową. Taki typ stratyfikacji możemy nazwać absolutnie zamkniętym, sztywnym, nieprzenikalnym lub niemobilnym. Opozycyjnym typem stratyfikacji o tym samym profilu i wysokości jest system, w którym występuje wysoka ruchliwość społeczna.

• Komponent względnej ruchliwości zwykło się specyfikować w postaci różnych wskaźników. Punktem odniesienia dla większości analiz jest model nazywany modelem doskonałej równości szans. Charakteryzuje on hipotetyczny stan, będący realizacją kompletnej niezależności obecnej pozycji respondenta od pozycji zajmowanych w przeszłości. Model doskonałej równości szans stał się podstawą konstrukcji wielu wskaźników ruchliwości społecznej. Najbardziej znanym był współczynnik Glassa-Rogoff.

2. Modele log-liniowe

• Logika modelowania log-liniowego przypomina w zarysie analizę regresji. Punktem wyjścia jest sformułowanie modelu, w którym liczebność każdego z pól tabeli ruchliwości są funkcją parametrów dwojakiego rodzaju. Pierwsze to parametry wyznaczone dla poszczególnych wierszy i kolumn odpowiadających danemu polu tabeli. Parametry drugiego rodzaju specyfikują wielkości przepływów w danym polu, co odpowiada pojęciu interakcji między zmiennymi.

Schemat analizy polega na testowaniu trafności modelu, czyli tego, jak wiernie odzwierciedla on wielkości rzeczywistych przepływów w tabeli.

• Analiza wzorów ruchliwości w modelowaniu log-liniowym polega na wyspecyfikowaniu parametrów charakteryzujących siłę związku między pozycjami zajmowanymi w różnych punktach kariery. Ujmując rzecz ściśle, charakteryzują one: a) wielkość dziedziczenia i b) natężenia przepływów. Z kolei parametry są funkcją wskaźników szans dziedziczenia i zmiany pozycji.

3. Analizy struktury ruchliwości

• Druga grupa metod, których zastosowanie daje gwarancje stosunkowo jednoznacznych rozstrzygnięć i precyzyjnego pomiaru, polega na analizie struktury wzorów ruchliwości za pomocą technik statystycznych, jak wielowymiarowe skalowanie, analiza kanoniczna, analiza dyskryminacyjna i analiza maksymalnej korelacji.

• W wielowymiarowym skalowaniu punktem wyjścia są dane w tabeli ruchliwości. Dla wszystkich par kategorii społeczno-zawodowych ustala się stopień podobieństwa - ze względu na rozkłady odpływu lub napływu - które to podobieństwa interpretowane są w terminach wielkości dystansu. Wielowymiarowe skalowanie to technika statystyczna, której celem jest sprowadzenie zależności między wieloma zmiennymi do stosunkowo prostszej struktury, prezentowanej na ogół w postaci graficznej.

• Stosując analizę dyskryminacyjną uzyskuje się odpowiedź na pytanie, jak silnie zestaw zmiennych niezależnych (w przypadku ruchliwości międzypokoleniowej są nimi kategorie ojców) różnicuje wartości zmiennej kategorialnej (grupy społeczno-zawodowe badanych osób), traktowanej jako zmienna wyjaśniana. Podobnie jak wielowymiarowe skalowanie i analizę kanoniczną, analizę dyskryminacji stosuje się w celu identyfikacji podstawowych podziałów społecznych.

4. „Szkoła osiągania statusu” i analiza ścieżkowa.

• Głównym celem „szkoły osiągania statusu”, sformułowanym w nawiązaniu do znanych teorii, było porównanie względnej wagi czynników „przypisanych” z osiągnięciami jednostek. Wychodząc od przesłanej teoretycznych sformułowano oryginalny schemat operacjonalizacji tego problemu, gdzie proces stratyfikacji zostaje sprowadzony do sekwencji następujących po sobie „statusów”, zaczynając od poziomu wykształcenia i pozycji zawodowej ojca, kończąc zaś na pozycji zawodowej osiągniętej przez respondenta lub na poziomie uzyskiwanych przez niego zarobków.

• Analiza ścieżkowa dostarczyła metodologicznego instrumentarium paradygmatowi „osiągania statusu”. Analiza ścieżkowa opiera się na dwóch mocnych założeniach. Po pierwsze, że rozpatrywane zmienne układają się w łańcuch przyczynowo-skutkowy; po drugie, że jest to zamknięty układ zależności, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem, że funkcjonują one w swoistej próżni, a więc, że kontrolowany jest wpływ wszystkich zjawisk nieuwzględnionych w ramach określonego modelu.

5. Modele „historii wydarzeń”

• Modele „historii wydarzeń” analizują „wydarzenia” (zamiast jednostek), będące w istocie, epizodami kariery edukacyjnej i zawodowej, zmianami stanu cywilnego respondenta czy szczegółowym zapisem historii życia rodzin. Konsekwencją przejścia na szczegółowy poziom wydarzeń było zwiększenie precyzji pomiaru. W modelu tym, wyjaśniając np. nierówności edukacyjne można je operacjonalizować w postaci sekwencji poziomów wykształcenia i czasu ich trwania, co powoduje zwiększenie dokładności pomiaru przez wprowadzenie do analizy różnych aspektów. Również zestaw zmiennych wyjaśniających dekomponowany jest na aspekty składowe, takie jak czas zatrudnienia w kolejno wykonywanych zawodach, zdobywanie dodatkowych kwalifikacji na kursach, okresy bezrobocia, zmiany poziomu zarobków, daty zawarcia związku małżeńskiego, przypadki wdowieństwa, rozwodów oraz rodzenia się dzieci.

Rozdział 12 - Funkcje ruchliwości

Zjawiska związane z ruchliwością:

- charakterystyka barier nierówności

- wskazują na równość szans

- mają wpływ na gospodarkę

- wpływają na stosunki społeczne

najniższy wskaźnik ruchliwości - rolnicy

definicja ruchliwości: Pitrim Sorokin - każda zmiana w strukturze społecznej. (1927)

12.1 Wpływ na formowanie się struktury społecznej

wpływ ruchliwości na podziały społeczne - kształtowanie się nierówności.

W społ. ciągle odtwarzane są bariery ruchliwości kategoriami, dochodzi do nowych podziałów i zaniku starych.

Max Weber - ruchliwość jest czynnikiem formowania się barier społecznych. Zbiorowość jest klasą jeżeli ruchliwość w jej ramach jest łatwiejsza niż zmiana pozycją poza nią.

Pitrim Sorokin - przestrzeń społeczną definiuje z punktu widzenia jednostki jako wypadkowa stosunków jednostki z:

1. członkami ich grupy społecznej

2. innymi grupami

3. innymi populacjami w uniwersum światowym

Sieć tych stosunków tworzy układ współrzędnych, które określają pozycję społeczną. Ruchliwość to zmiana pozycji w ramach sieci.

Wpływ ruchliwości na formowanie się dystansów i barier - wskaźnik odrębności poszczególnych kategorii i określa ich umiejscowienie w przestrzeni społecznej. Większa lub mniejsza wymiana między kategoriami wyznacza mniejszy lub większy dystans. Wysoka ruchliwość osłabia dystanse społeczne

Karol Marks - wysoka ruchliwość społeczna utrudnia krystalizację struktury klasowej zapobiegając polaryzacji na uprzywilejowaną klasę właścicieli i coraz bardziej upośledzonych pracowników najemnych.

Sombart i Michels - wysoka ruchliwość przeciwdziała tworzeniu się podziałów klasowych ponieważ stosunek do środków produkcji przestają odgrywać rolę głównego czynnika. Wzrastają aspiracje robotników -> przeciwdziała to poczuciu odrębności i tworzeniu organizacji klasowych, które by mogły mobilizować do działania.

Takie generalnie były początki teorii ruchliwości. Klasę utożsamiano ze zbiorem pozycji powstających i znikających na bazie stosunków rynkowych. Ruchliwość powodowała przypływ bądź odpływ ludzi do i z danych pozycji klasowych, czyli tak naprawdę ruchliwość funkcjonalna była uważana za niezależną od struktury klasowej i nie ingerujący w kształtowanie się jej segmentów.

Anthony Giddens - zjawisko zamykania się szans ruchliwości - czynnik sprzyjający formowania się klas w odrębne podmioty. Jeżeli dochodzi do zamykania się danej kategorii ze wzgl. na szanse ruchliowści powoduje reprodujkcję doświadczeń życiowych jej członków. Jest proporcjonalna do szans zmiany pozycji (tym większa im szanse są mniejsze).

Capacities - możliwości rynkowe - decydują o nich zasoby (np. wykształcenie) i nagrody jednostek (np.zarobki). Są trzy główne rodzaje tych możliwości:

1. własności środków produkcji

2. posiadanie kwalifikacji, wykształcenia i możliwości technicznych

3. własność siły roboczej

czynnik formowania się klas: zamykanie się szans ruchliwości w ramach kategorii o podobnych możliwościach rynkowych.

Wzory ruchliwości służa utrzymawniu się odrębności trzech głównych klas: wyższej, średniej i robotniczej.

Frank Parkin - strukturotwórzcza rola ruchliwości społecznej jest rezultatem aktywności jednostek i kategorii (głównie grup zawodowych).

Strategia monopolizacji - closure - monopolizacja sposobu dostępu do cennych dóbr przez zamykanie drogi dostępu ludziom z zewnątrz ograniczając napływ - charakterystyczne dla grupy uprzywilejowanej. Kategoria upośledzona stara się to przerwać za pomocą `uzurpacji' - wspólna mobilizacja w celu zmniejszenia dostępu do puli ważnych dóbr członkom kategorii uprzywilejowanej po to, by doszło do ich ponownej dystrybucji, w której będą mieli większy udział.

John Stephens - ruchliwość wewnątrzpokoleniowa wzmacnia podziały na bazie międzypokoleniowego dziedziczenia pozycji. Tu autor podaje przykład przynależności do związków zawodowych, które zwiększają szansę zatrudnienia i kontynuowania kariery (zazwyczaj)

John Goldthorpe:

Ruchliwość absolutna - suma wszelkich przemieszczeń

Ruchliwość względna - informuje o otwartości struktury społ.

Otwartość - równość szans.

I teza Goldthorpe's: Cechą charakterystyczną formowania się klas - ruchliwość absolutna, ponieważ wskazuje na wzory napływu do segmentów klasowo - warstwowych (o ich składzie społecznym)

II teza Goldthorpe'a: empiryczny sens ruchliwości jako czynnika formowania się struktury klasowej.

Tożsamość demograficzna - wewnętrzna zwartość kategorii, pierwszy etap w formowaniu się klas przez proces napływu/odpływu, im mniejszy tym bardziej zwarta. Wzrost ruchliwości - malejąca tożsamość demograficzna i powinno prowadzić do zacierania się podziału pomiędzy klasami.

Wszystkie powyższe teorie ruchliwości są na bazie Webera, Marksa nie za bardzo się na ten temat wypowiada. Wyjątkiem jest kochany '18 brumaire (...)', gdzie stwierdza, że w Eruopie istnieje rozwinięta struktura klasowa w przeciwieństwie do USA, gdzie się jeszcze nie skrystalizowała i jest w stanie płynnym.

Panowie Westergaard i Resler kontynuują myśl Marksa, uważają oni, że kształt struktury społecznej należy rozpatrywać jako nierówny rozkład przywilejów i nierówne szanse ruchliwości. Natężenie ruchliwości - miara `klasowości' danego społeczeństwa, informuje o dziedziczeniu pozycji. Podstawowa linia podziałów jest tworzona przez nakładanie się barier ruchliwości na dystanse kreowane nierówną dystrybucją przywilejów i dóbr. Bariery ruchliwości sprzyjają formowaniu się świadomości klasowej, co może poskutkować przeistoczeniem `klasy w sobie' do `klasy dla siebie'.

12.2 Wpływ na stabilność polityczną

Zablokowanie szans - ograniczenie szans ruchliwości może spowodować destabilizację systemu politycznego, ponieważ jest czynnikiem powodującym masowe niezadowolenie społeczne. Większa ruchliwość zmniejsza ostrość podziałów społecznych, co w konsekwencji zmniejsza potencjał napięć związanych z negatywnymi ocenami nierówności. Niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym, szczególnie dla kategorii niżej ustawionych w hierarchii pozycji. Dzieje się tak ponieważ:

a.) o orientacjach życiowych decydują warunki materialne, większa ruchliwość otwiera niższym klasom możliwości awansu. Jako to, że są pokaźną siłą społęczną w chwili, gdy przypadki ruchliwości są widoczne jest to sygnał o możliwości zmiany pozycji, co zmniejsza szanse rewolty. Odpływ ludzi z niższych klas zmniejsza liczbę ludzi niezadowolonych, natomiast ich przypływ do klas wyższych zwiększa ilość zadowolonych z obecnego systemu.

b.) zazwyczaj awansują ludzie ambitni, pomysłowi, aktywni, gdyby pozostali w klasie niższej mogliby być potencjalnie liderami konfliktów.

Teza o łagodzeniu konfliktów w społ. dzięki ruchliwości jest tezą wyłącznie hipotetyczną.

Czynniki ograniczające pozytywny wpływ ruchliwości społ. na stabilność systemu

1. mechanizm dziedziczenia pozycji

1. kategoria klas niższych zawsze jest na tyle duża, że może sprawiać kłopoty.

2. Nie wszystkie ambitne, aktywne i pomysłowe jednostki odpływają do klas wyższych

3. Ruchliwość nie zawsze neutralizuje poczucie zablokowania szans w klasach niższych. Poza tym większość przemieszczeń w strukturze klasowej to przemieszczenia krótko dystansowe.

4. Nie wiadomo na ile osoby wychodzące z klas niższych i awansujące do warstwy wyższej zmieniają swoje postawy wobec istniejącego systemu i czy (i na ile) przyjmują wartości klasy wyższej.

2. obniżanie się statusu jednostek - ruchliwość w dół jest znacznie rzadsza niż ruchliwość w górę. Przyczyną takiej sytuacji są zmiany we współczesnym społ., gdzie systematycznie zwiększa się liczebność kategorii zawodowych o stosunkowo wysokim statusie społecznym. Z drugiej strony natomiast zmniejsza się udział klas niższych. Mimo swej rzadkości, to wciąż występują i jeżeli jest odebrane jako świadectwo niepowodzeń życiowych, to może stanowić źródło konfliktów, ci, którym się nie udało mogą mieć pretensje do systemu. Generalnie jednostkom zdegradowanym towarzyszy niechęć do elit. ALE - nie jest to reguła i niezadowolenie nie jest wyrażane przez protest polityczny czy kontestację istniejącego systemu. Ludzie zdegradowani do klasy robotniczej z klasy średniej uważają siebie za klasę średnią. Dzieje się tak ponieważ:

1. reakcja obronna - ludzie nie chcą się przyznać do swojej porażki w społ. ogarniętym manią sukcesu. Utrzymują symboliczną więź z kategorią, do której pragną wrócić poprzez zachowanie tamtego systemu wartości.

2. Ruchliwość w dół nie oznacza całkowitego zerwania z przeszłością, środowiskiem, znajomymi, etc. Przede wszystkim chodzi o różnice: indywidualizm klasy średniej i kolektywizm klasy niższej. Osoby zdegradowane nie potrafią zinternalizować kolektywistycznych wartości klasy niższej.

Nie upodobniają się więc do klasy, to której spadli i rzadko kiedy dochodzi do konfliktu.

12.3 Wpływ na efektywność ekonomiczną

teoria Davisa i Moore'a - wyższa ruchliwość sprzyja optymalnej alokacji jednostek

Sorokin - dystrybucja jednostek wg. zdolności. W społ. o wysokiej ruchliwości pozycje społęczne są dużo efektywniej obsadzane niż w społ. sztywnych

Pareto - „Krążenie elit” - ruchliwość reguluje dopływ kompetentnych jednostek do klasy rządzącej, mechanizm cyrkulacji oparty na kryteriach użyteczności społecznej

Istnieje związek między wzrostem ruchliwości i wzrostem gospodarczym i podwyższeniu stopu życiowej.

Efektywna selekcja - efektywnościowe funkcje ruchliwości

Bogdan Mach - dwa rodzaje efektywności:

1. Efektywność wymiarowa - efektywność definiowana przez partykularne standardy selekcji -> rozwiązywanie problemów sprawnego funkcjonowania bądź niektórych kategorii.

2. Efektywność związana z ruchliwością systemową - stosując uniwerslane kryteria selekcji dochodzi do zaspokojenia potrzeb całej wspólnoty

To, co w danym systemie jest kwalfikacją zależy od grup dominujących. Ale w rzeczywistości społecznej dochodzi do przenikania strategii partykularnych z strategiami ważnymi z pnktu widzenia całości.

12.4 Wpływ na funkcjonowanie jednostek

wyjście z własnego środowiska niekoniecznie pociąga zmiany w innych wymiarach życia jednostki.

Weber - usytuowanie w strukturze jest wypadkowa 3 pozycji - przynależności klasowej, dostępu do władzy i położenia stanowego. Nie muszą one ze sobą się pokrywać.

Emile Benoit-Smullyana

- jednostki, które mają `niekonsystalny' profil spotykają sie ze sprzecznymi oczekiwaniami dotyczących ich osoby i zachowań dla nich właściwych.

- rozbieżność jest uznawana za naruszenie akceptowanego układu pozycji, co znaczy, że jednostka się tym stresuje i stara się przywrócić zgodność

Lenski - jednostki o niespójnejnej wypadkowej są oceniane wg. najniższej pozycji, którą zajmują, stąd też pragną one wyrównać się do góry.

Konsekwencje ruchliwości - dobre i złe

1. dobre - większa skłonność akceptowania zmian przez jednostki bardziej ruchliwe, generalny wzrost tolerancji.

Ruchliwość powoduje zderzanie się różnych idei co skutkuje w zwiększonej innowacyjności.

2. Złe - zmiana pozycji pociąga za sobą stress związany z koniecznością asymilacji do nowych warunków. Zwiększa się on im większy jest dystans między dawną pozycją a obecną. Lęk przed utratą nowej pozycji.

Przejście do klasy wyższej nie oznacza akceptacji danej jednostki przez jej członków. Szczególnie widoczne jeżeli chodzi o awans członków klasy robotniczej do inteligencji. Poza tym dochodzi często do zerwania starych kontaktów i całkowitego zmianu stylu życia, co jest trudne. Im bardziej ruchliwa jednostka tym wyższe jej poczucie lęku i stressu.

Negatywnym skutkiem jest również skłonność do naruszania norm w patologicznych postaciach,

Sorokin wskazuje na tych, co awansowali do inteligencji. Uważa, że charakteryzuje ich cynizm, przesadny krytycyzm i relatywizm moralny

Henryk Domański, Struktura społeczna, Legitymizacja nierówności, ss. 198 - 216 (rozdz. 14)

Problematyka legitymizacji nierówności jest częścią ogólniejszego nurtu analizy legitymizacji istniejącego ładu społecznego i władzy.

Podstawowe pytanie brzmi:

Dlaczego akceptowane jest społeczne status quo, mimo, że niższe klasy z logicznego punktu widzenia zajmują gorsze pozycje? Dlaczego istniejące kontrasty społeczne nie naruszają (nie zapominając o wyjątkach) poczucia sprawiedliwości społecznej?

CZYNNIKI LEGITYMIZACJI

Nierówności, czy to wynikające z dystrybucji dóbr, czy też z barier ograniczających możliwości awansu, stanowią potencjalne zarzewie konfliktów.

Do zdobywania uległości mas stosowano przez wieki różne metody, oparte na przemocy, próbach zdobywania dobrowolnego poparcia lub czymś pomiędzy jednym a drugim. Konflikty związane z rozwarstwieniem społecznym w analizach socjologicznych rozpatruje się z dwóch różnych perspektyw:

• zagrożeń dla klasy rządzącej

• problemu legitymizacji nierówności przez klasy niższe

Odpowiedź leży w ukształtowaniu się postawy pogodzenia się z losem (fatalizm).

Choć bierny stosunek do rzeczywistości jest bardziej typowy dla społ. tradycyjnych, obecnie wciąż jest to postawa aktualna, a wynika z dostosowywania poziomu aspiracji do faktycznego statusu jednostki. Patrzy ona realistycznie na swe możliwości i to co jest w jej zasięgu, stąd oczekiwania nie są zbyt wysokie, a ich niezaspokojenie nie grozi wybuchem frustracji.

Skąd ograniczony charakter roszczeń?

• Brak wiedzy o rozmiarach kontrastów (Walter Runciman, Relative Deprivation and Social Justice, 1966, badania nad psychologią deprywacji w społeczeństwie brytyjskim - znaczna część kategorii o najniższym statusie uważa że jej dochody nie odbiegają od normalnego poziomu)

• Brak bezpośrednich kontaktów między klasą najniższą a wyższą ( teoria grup odniesienia )

• Racjonalizacje dokonywane ex post, będące raczej reakcją obronną niż wynikiem zawężonej perspektywy porównań (nurt krytyki wobec teorii odniesienia zarzucający jej iż próbuje wyjaśniać tym samym zbyt wiele różnych zachowań)

• Wpływ instytucji społecznych, zwłaszcza środowiska rodzinnego i szkoły.

Analiza międzypokoleniowego przekazu wartości (Herbert Hyman, The value systems of different classes, 1954) bada wpływ systemów wartości na odtwarzanie się barier klasowych: klasa robotnicza (badania w USA) słabiej orientuje się w sprawach decyd. o sukcesie życiowym, ma niższe aspiracje w sprawach wykształcenia, mniej ambitne plany zawodowe, umiarkowane oczekiwania zarobkowe, mniejsza wiarę w możliwość awansu społecznego.

WNIOSEK: nierówności odtwarzają się za przyzwoleniem upośledzonych społecznie środowisk.

Badania przeprowadzone w wielu krajach potwierdzają, że aspiracje przybierają kształt hierarchii pokrywającej się z wymiarem pozycji społecznej jednostek - hierarchiczność aspiracji jest generalną prawidłowością w różnych systemach społecznych i nie wynika z kapitalistycznych stosunków rynkowych.

• Zależność: im niższa pozycja społeczna tym niższe aspiracje edukacyjne i zawodowe jednostek potwierdzają badania (przeprowadzone w Polsce w maju 1998).

Wybór liceum (równoznaczny z wejściem na tor awansu) jako strategii kształcenia dzieci przez rodziców (gdyby zależało to tylko od nich) pojawia się najczęściej wśród inteligencji, pracowników umysłowych niższego szczebla i właścicieli firm, maleje wśród robotników. Liceum jest też dwukrotnie częściej wybierane dla córek- 62% respondentów, dla synów 31% (bo pytania zróżnicowane były ze względu na hipotetyczną płeć dziecka)

- Aspiracje zawodowe również podążają za statusem społecznym jednostek i kształtują się w postaci hierarchii. Kategoria o najwyższych aspiracjach - inteligencja nietechniczna- wybiera dla synów zawody 72 pkt na skali prestiżu (posłużono się Międzynarodową Standardową Skalą Prestiżu Zawodów skonstruowaną przez Treimana) dla córek 67pkt, następnie wyższe kadry kierownicze, natomiast hierarchię aspiracji zamykają robotnicy rolni wyznaczając dzieciom najmniej ambitne plany.

- Ciekawym zjawiskiem wyłaniającym się z wyników jest rozbieżność pozycji kobiet w dziedzinach aspiracji i faktów, bo osiągają (jako córki respondentów) wyższą średnia aspiracji niż synowie (choć już mniej niż w przypadku pytań o liceum). Podobne wyniki uzyskano w USA, WNIOSEK: na poziomie deklarowanych wartości kobiety usytuowane są wyżej. ALE: nie jest tak na wszystkich szczeblach; wśród inteligencji nietechnicznej i kadr kierowniczych wyżej w aspiracjach sytuowani są synowie, stąd być może odtwarzanie się nierówności płci na poziomie faktów: wyższe aspiracje dla synów „ludzi którzy coś znaczą [ Domański!!!]” maja większą siłę alokacji niż wyższe aspiracje dla córek wśród niższych urzędników robotników czy chłopów.

- Przyczyny ogólnie niskich aspiracji robotników tłumaczy Lilian Rubin (1992) doświadczeniami wyniesionymi z pracy, zwłaszcza „konformizmem” charakterystycznym dla pracujących fizycznie jednostek, który usztywnia myślenie i uczy trzymać się zasad. Skłonność do przestrzegania obowiązujących norm rozszerza się na inne sfery aktywności życiowej (Kohn i Schooler), stąd określone praktyki i poglądy wychowawcze i przekonanie o istnieniu naturalnego biegu spraw. Skutek: dwa (idealne) typy karier: otwarte dla pracowników umysłowych i zamknięty wzór kariery robotnika ( z badań amerykańskich)

- Inne przyczyny międzypokoleniowego powielania wartości i wynikającej stąd bierności w akceptowaniu niższej pozycji to trzeźwa ocena kosztów nauki i „robienia kariery” która obciążą dłużej rodzinny budżet, nieufność klasy robotniczej do instytucji takich jak szkoła (zagrożenie posiadanej nad dziećmi kontroli, szkoła nie uczy tego, „co w życiu najważniejsze”)

SYSTEMY WARTOŚCI I IDEOLOGIA

Teorie legitymizacji mogą kłaść nacisk na społeczną zgodę co do wartości regulujących stosunki społeczne oparte na hierarchii władzy, własności i posiadania dóbr, lub tez na konflikt wobec tych wartości.

- stanowisko uniwersalistyczne (społeczeństwo to normatywna wspólnota) zwłaszcza funkcjonalna teoria uwarstwienia - Parsons, Barber, Davies i Moore - nierówności i hierarchia społeczna są emanacja normatywnego ładu podzielanego przez członków większości kategorii.

Konflikt w tym podejściu pojawia się na poziomie klas niższych, które zinternalizowały symbole powodzenia i sukcesu, ale nie mają możliwości ich zrealizowania, stąd: permanentny niepokój kreujący napięcia (Merton).

- szkoła konfliktu i zróżnicowania wartości, zwłaszcza marksizm i Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii wprowadza pojęcie panowania ideologicznego, wyjaśniające powodzenie legitymizacji systemu kapitalistycznego wśród warstw nieuprzywilejowanych.

Panowanie ideologiczne jest formą socjalizacji społeczeństwa do wartości klasy rządzącej. Członkowie klasy robotniczej integrują się ze strukturą społeczną i przyjmują obce sobie idee za swoje. Z jednej strony dominująca ideologia kreuje wizję kapitalizmu przychylną klasie rządzącej, wg niej między klasami panuje harmonia interesów, sprawiedliwość wynagrodzeń i nie ma wyzysku, z drugiej, wśród robotników tworzy się „fałszywa świadomość”, więc niemożność rozpoznania obiektywnych interesów klasowych. Przeciwdziała to formowaniu się opozycyjnej ideologii kontestującej kapitalistyczny porządek.

Krytyka tej teorii:

-powierzchowność analizy mechanizmów tego procesu

-nie wiadomo jakimi kanałami przekaz ideologiczny

-brak wyjaśnienia jak funkcjonuje aparat tego wpływu w rękach rządzących

przypisanie klasom niższym roli biernego podmiotu nie wytwarzającego własnej alternatywnej subkultury.

-krytyka Abercrombie, Hilla i Turnera (1980; 1990): to klasa wyższa znajduje się pod większym wpływem mediów i ma większe kompetencje intelektualne w przyswajaniu ich przekazów, dlatego to ona, a nie robotnicy, podlegają ideologii. System normatywny klas wyższych bardziej służy wzmacnianiu ich wewnętrznej zwartości, niż utrzymywaniu w posłuszeństwie klas niższych.

WNIOSEK: mechanizmy legitymizacji wyrastają nie z ideologii lecz z działań i jest to długotrwałe wdrażanie jednostek do rutynowych obowiązków realizowanych na co dzień.

TYPY LEGITYMIZACJI

Zarówno zwolennicy teorii uniwersalizmu społecznego, jak i teorii zróżnicowania wartości mają rację! Z jednej strony bowiem w świadomości społecznej występuje system uniwersalnych norm, których odzwierciedleniem jest hierarchia prestiżu, z drugiej nakładają się na nią postawy będące odbiciem różnic poziomu wykształcenia, warunków materialnych, stylu życia i zawodu. Aspekty te przenikają się w różnych proporcjach tworząc syndromy przekonań na temat nierówności społecznych :

1. syndrom dominującej ideologii - przekonanie o prawomocności istniejącego porządku, chrakterystyczne: nadreprezentacja członków kategorii uprzywilejowanych, akceptacja nierówności na gruncie moralnym, ale tendencja występuje też wśród robotników, tak wśród robotniczej „arystokracji” jak i tych o niższym statusie. Skąd się bierze: wzrost stopy życiowej powoduje „zburżuazyjnienie” w sferze stylu życia i postaw- wyłania się robotnik sprywatyzowany, nastawiony na maksymalizację korzyści finansowych, indyferentny wobec solidarności grupowej, ignorujący dychotomię „umysłowi - fizyczni”, komercyjnie nastawiony, nie jest dla niego istotna kwestia lojalności wobec pracodawcy. ALE: ten powyższy rodzaj konformizmu (wciąż aspirujący do społecznego awansu) jest czymś innym niż deferential worker (Newby, 1977), czyli postawa połączenia szacunku dla wyższych klas z dobrowolną akceptacją własnej niższości. Wg Parkina wynika to z wiary w istnienie organicznego porządku którego nie należy naruszać (a nie z negacji „ja”). Szacunek zaś należy się każdemu, kto przyczynia się do pomyślności ogółu, wykonując własne zadanie ( a więc brak poczucia moralnej niższości- McKanzie i Silver, 1968)

2. syndrom podporządkowania - brak bezkrytycznego poparcia istniejącego systemu, przystosowanie się do trudnej życiowej sytuacji gdy niewiele można zmienić, traktowanie jej jako naturalnej rzeczy zamiast radykalizowania się czy popadania w depresję ( Richard Hoggart, 1976 - badanie kultury klasy robotniczej w Anglii). Postawa ta jednak posiada inną wizję struktury społecznej niż deference (postawa szacunku pkt 1). Podporządkowanie (subordinate) łączy się z konfliktową wizją „my-oni”, dezaprobatą nierówności na gruncie moralnym, tyle że brak tu radykalizmu społecznego i walki. Do postaw podporządkowanych zalicza się fatalizm albo instrumentalny kolektywizm (istniejący porządek trzeba zmienić ale na mocy obowiązujących reguł, stąd: działalność związkowa), który wg Parkina stanowi „negocjacyjną” odmianę dominującego systemu wartości.

3. syndrom radykalnej kontestacji - postawa sprzeciwu, świadomość związku między upośledzeniem w dostępie do dóbr i barierami awansu a faktem nierówności społecznych. Działalność radykalna ma miejsce już nie tyle na forum związkowym ale ogólnokrajowym w formie działalności politycznej (partie lewicowe- cel: przebudowa stosunków społecznych lub całościowa zmiana systemu). Pojawia się duma płynąca z przynależności do klasy robotniczej, której nie posiadają członkowie klas niższych deklarujący przyzwolenie dla istniejącego układu.

ILUSTRACJE EMPIRYCZNE

1. Norma sprawiedliwości dystrybucji

Ludzie mają określone wyobrażenia na temat kształtu hierarchii zarobków, które są mocno utrwalone w świadomości jednostek ; potoczne wizje sprawiedliwego wynagradzania nie zmieniają się na przestrzeni kilkudziesięciu lat.

Badanie na losowej próbie 1984 dorosłych Polaków przeprowadzone w 1991 roku, zadano pytanie o wysokość zarobków określonych kategorii zawodowych: 1) ile zwykle otrzymują, 2) ile powinni otrzymywać zdaniem respondenta.

Wyniki:

- pojawia się zbieżność pomiędzy tym jak „jest naprawdę” i jak „być powinno” w opinii ogółu

- na najwyższe dochody zasługuje właściciel zatrud. 100 pracowników, następnie (ale spory dystans) przedstawiciele władzy, potem zawody inteligenckie, kadry urzędnicze, nauczyciele, robotnicy, pracownicy fizyczni

- hierarchia powyższa niemal pokrywa się z hierarchią deklaracji rzeczywistych zarobków w tych zawodach.

Czynniki:

-Wysoka pozycja biznesu mimo negatywnego stosunku do ludzi biznesu, którym zarzuca się w potocznej opinii powiązania ze światem przestępczym, korumpowanie polityków itd. ALE: nagatywne postrzeganie nie wyklucza legitymizacji ich bogactw

- Stereotypowy pogląd na „niedopłacenie” inteligencji znajduje swe odbicie w badaniach

Wniosek:

W świadomości społecznej istnieje skrystalizowany zespół norm sprawiedliwego wynagradzania wyrażający przyzwolenie na istniejące nierówności i zasady podziału.

2. Aspiracje zarobkowe

Dochody stanowią stały punkt odniesienia w ocenie pozycji społecznej. Aspiracje dotyczące dochodów są parametrem określającym stan napięć społecznych i stabilności systemu.

We wszystkich badanych społeczeństwach większość traktuje swe dochody jako zbyt niskie, jednak aspiracje zarobkowe relatywizowane są do faktycznie uzyskiwanych dochodów.

Wnioski:

-aspiracje rosną wraz ze wzrostem wynagrodzeń

-ludzie o stosunkowo niskich dochodach nie wysuwają nadmiernie wysokich postulatów zarobkowych.

Badania przeprowadzone w ramach International Social Justice Project (Alwin i in, 1993), pytanie o wielkość dochodów z gospodarstwa domowego w ciągu miesiąca oraz o wilekość dochodów właściwych dla zaspokojenia potrzeb rodziny, a także pytanie o wielkość dochodu uzyskiwanego z pracy zawodowej oraz o to ile w tym zawodzie powinno się otrzymywać.

Wyniki: (analiza wyników z USA)

-wraz z przechodzeniem do lepiej zarabiających kategorii, nadwyżka kwot postulowanych nad faktycznymi maleje

-większa różnica między tymi kwotami występuje w kategoriach zarabiających najwięcej

Hipotezy wyjaśniające przyczyny dostosowywania aspiracji do rzeczywistych dochodów

Z jednej strony niskie zarobki rodzą poczucie niższości, wymagające racjonalizacji, a więc usprawiedliwienia własnych niepowodzeń. Dlatego pojawia się wiara, że zasługuje się na niskie dochody ponieważ brak nie podstaw do formułowania wyższych roszczeń (Della Fave, 1980)

Z drugiej strony wysokie dochody niejako tłumaczą wysoką pozycję i w związku z tym legitymizację wysokich aspiracji, które nie schodzą poniżej pewnego poziomu i kształtują się powyżej rzeczywistego poziomu dochodów.

Wniosek:

Ludzie mają poczucie występowania zarówno pewnych nieprzekraczalnych barier, jak i niezbywalnych praw do posiadania określonych aspiracji. Stąd: w klasach niższych brak wygórowanych żądań dot. dochodów i powstanie mechanizmu utrwalającego stan nierówności dochodów postrzegany jako zgodny z naturalnym porządkiem.




40

---