CUD ALBO KRAKOWIAKI I GÓRALE
WOJCIECH BOGUSŁAWSKI
WSTĘP
Wojciech Bogusławski i jego droga do teatru.
W. Bogusławski (1757 - 1829) syn niezbyt zamożnego szlachcica, ale przez matkę Annę Teresę był spokrewniony z bogatym rodem Linowskich, którzy wspierali go finansowo w latach studenckich (Szkoły Nowodworskich w Krakowie). Twórca sceny narodowej - jej autora, dyrektora i autora sztuk. Być może zetknął się z teatrem amatorskim na dworze biskupa krakowskiego Sołtyka, albo w szkole pijarów warszawskich, która była kolejnym etapem jego edukacji. 1775 był kadetem pułku Gwardii Pieszej Litewskiej - stopień podchorążego. 1778 zagrał rolę młodego amanta Walerego w komedii „Fałszywe niewierności”. Tłumacz, autor, adaptacja francuskiej komedii „Amant, autor i sługa”. Przerobił „Nędzę uszczęśliwioną”, co zapoczątkowało rozwój polskiej opery komicznej. Po krótkim pobycie w 1781 w lwowskim zespole teatralnym w stolicy, objął kierownictwo polskiej trupy a w roku 1783 został samodzielnym antreprenerem. W roku 1795 z niewiadomych powodów popadł w niełaskę u króla: objął kierownictwo polskiej trupy i przeniósł się na stałe z teatrem do Wilna. W czasie sejmu Czteroletniego w roku 1790 wezwany przez Stanisława Augusta wrócił do Warszawy, objął dyrekcję sceny narodowej i już do końca istnienia RP jako aktor, śpiewak, dyrektor teatru i autor sztuk stał się jednym z najpopularniejszych ludzi w Polsce. Program antyklasycystyczny, popiera dramę mieszczańską, melodramat, operę komiczną. Na Bogusławskiego oddziałał repertuar grających sztuki okresu „Burzy i naporu” zespołów niemieckich. Podczas Sejmu Wielkiego spoko sztuk w wydźwięku politycznym, np. komedia J. U. Niemcewicza „Powrót posła”. Aluzyjny odbiór dramy Pt.: „Henryk VI na łowach”.
II. Bogusławski: polska opera komiczna. Trzy nurty rozwoju opery:
1778 na scenie narodowej „Nędza uszczęśliwiona” Bohomolca i Bogusławskiego - inauguracja nowego gatunku w Polsce. Nawiązuje do wiedeńskiego singspielu (śpiewogry), podejmuje tematy wiejskie. Utwory bliskie komedii, ponieważ w trzech lub dwóch aktach, wypełnione ariami i duetami oraz ansamblami na tle prozaicznych dialogów bez recytatywów. „Zośka albo wiejskie zaloty” lub „Prostota cnotliwa”. Tematy: miłość chłopaka wiejskiego do dziewczyny, której gł. Przeszkodę stanowiła wola rodziców - jak w sielance staropolskiej - intrygi ekonoma. Konflikt rozwiązuje zwykle interwencja dworu - dobrego pana, który młodej parze służy również pomocą finansową w założeniu własnego gospodarstwa. Kontrast między obrazami bohaterów ludowych, wyrażających się w ariach i duetach jak pasterze w sentymentalnych sielankach, natomiast w prozaicznych dialogach używających języka rubasznego lub nawet wulgarnego. Folklor dochodzi do głosu w muzyce oper komicznych. Postęp w tej dziedzinie przyniosły opery komiczne Franciszka Dionizego Kniaźnina: „Trzy gody” i „Cyganie”. Postacie ludowe jako wiarygodne kreacje -> sukces Wojciech Bogusławski -> „manifestacja narodowościowa”. Franciszek Zabłocki „Żółta szlafmyca”. Rozpoczyna ona na polskiej scenie ten nurt opery komicznej o tematyce szlacheckiej, którego najwybitniejszym osiągnięciem jest „Straszny dwór” Moniuszki.
Nurt, nazywany mieszczańskim, zapoczątkował Jan Bandzie, wystawiona w Warszawie w 1779 adaptacja francuskiej „opera comique” Audiuota z muzyką Gosseca pt.: „Beduan”.
Wojciech Bogusławski zaczął tłumaczyć nie spolszczać - włoskie opery komiczne oraz dostosowywać do włoskich kompozytorów, pt. „Dla mylonej szaleństwo”.
Bogusławski w konspiracji przed insurekcją kościuszkowską, premiera „Cudu”.
operę komiczną (śpiewogrę) „Cud albo krakowiaki i Górale” napisał Bogusławski prawdopodobnie na zamówienie władz spiskowych;
podczas sejmu Wielkiego stanowił wraz z teatrem poważne źródło inspiracji i wsparcia przeprowadzanych reform, nie ugiął się również w czasie Targowicy;
scena narodowa stała się ważnym ośrodkiem oporu społeczeństwa przeciw narzuconej siłą władzy;
23 stycznia 1793r. Rosja i Prusy podpisały tajny układ o drugim rozbiorze Polski i ogłosiły to publicznie 7 kwietnia;
w początkach doszło w Warszawie do uformowania się spisku mającego na celu wywołanie powstania;
sprzysiężenie było dziełem dwóch organizacji dawnej loży masońskiej „Świątynia Izys” (do której należał Bogusławski, uczestniczył w sprzysiężeniu, a we władzach powstańczych otrzymał odpowiednią funkcję członka Rady Indygacyjnej, wprowadzony we wszystkie tajemnice spisku) oraz „Klubu Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji 3 Maja”;
w Saksonii powstał Komitet Emigracyjny złożony z wybitnych działaczy Sejmu Wielkiego, zbiegłych z kraju po objęciu władzy przez Targowicę, takich jak Hugo Kołłątaj, Ignacy i Stanisław Potoccy, Franciszek Ksawery Dmochowski, którzy byli w kontakcie z rewolucyjną Francją i wysuwali kandydaturę Kościuszki na przywódcę powstania;
„Cud”: premiera 1 marca 1794, ok. trzech tygodni przed przysięgą Kościuszki na rynku krakowskim. Niesłychany entuzjazm, manifestacji patriotycznych na widowni oraz doniesień szpiegów, ze zawiera on wezwanie do rewolucji, a nawet cały jej plan. Insurekcja kościuszkowska posłużyła się dla celów agitacyjnych obok „cudu” drugim głośnym wówczas dziełem publicystycznoliterackim, mianowicie książką zbiorową napisaną przez Hugo Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich, Franciszka Ksawerego Dmochowskiego w 1793 pt: „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja”
Schemat akcji „Cudu”.
Akcja: wieść Mogiła nad Wisłą „o milę od Krakowa”, z karczmą i młynem w centrum sceny i górującym nad nią kościołem oraz „grobowcem” Wandy.
AKT I
Złożony z 16 scen. Rozpoczyna się duetem Stacha i jego przyjaciela Janka, który usadowiony na wierzbie przypatruje się/wypatruje mających przybyć Wisłą Góralami. Stach, syn miejscowego kmiecia Wawrzyńca, kocha się z wzajemnością w Basi, córce młynarza Bartłomieja z pierwszego małżeństwa. Tymczasem druga, młoda żona młynarza Dorota, wiedziona niezwykłym afektem właśnie ku Stachowi, by pozbyć się rywalki obiecuje jej rękę Góralowi Bryndasowi. Po dostrzeżeniu przez Janka płynących po Wiśle Górali, idą obaj do młynu rozważając różne sposoby zwieńczenia zamiarów matrymonialnych napływających przybyszów. Basia i dwóch amantów w lirycznych ariach wyrażają swoje uczucia po czym Stach próbuje bez powodzenia zjednać dla swoich planów poparcie Doroty. Górale: prezentacja folkloru krakowskiego: tańca, śpiewu i muzyki w trakcie odbywającej się w karczmie uroczystości weselnej młodej pary: Pawła i Zosi. Wraz z główną arią „Cudu” o incipicie „Świat srogi, świat przewrotny” pojawia się wyrzucony z Akademii Krakowskiej student Bardos z machiną elektryczną oraz torbą książek i staje się od tego momentu głównym animatorem. Przybywają do wsi Górale demonstrując swój taniec i śpiew, ale wskutek namów Bardosa, stary młynarz odmawia Bryndasowi ręki Basi, wskutek czego Górale odpływają z pogróżkami i wkrótce w przedostatniej scenie pastuch wpada z wiadomością o porwaniu przez nich bydła na łące po drugiej stronie Wisły. Sprawia to, iż Krakowiacy chwytają za kosy, siekiery, widły, etc.
AKT II
Składa się z dwóch odsłon. Akcja przenosi się do lasu za Wisłę, gdzie Górale pędzą porwane bydło. Bardos zaś z machiną elektryczną i rozciągniętym drutem zasadza się na nich. Uciekający Górale, których powala na ziemię strzał wskutek dotknięcia naelektryzowanego drutu, co uważają na cud, zjawisko nadprzyrodzone, zresztą jak goniący ich Krakowiacy. Bardos, wykorzystując efekt działania machiny elektrycznej godzi obie strony. Górale oddają bydło po czym student wyjaśnia im tajemnicę działa elektryczności. Bardos po rozwiązaniu konfliktu Górali i Krakowiaków przechodzi do ostatniej przeszkody na drodze młodych (Basia i Stacha) - czyli Doroty. Akcja znowu przenosi się do Mogiły. Chowa on Basię w dziupli spróchniałej wierzby, dawnym ulu, gdzie często ukrywała się ze Stachem, inscenizuje zaloty Doroty do Stacha, po czym sprowadza męża Doroty, młynarza Bartłomieja, których to widzi. Doprowadza do szczęśliwego finału.
Bogusławski i europejska tradycja sztuk o studencie.
Włączył się w sposób niezwykle oryginalny w szeroki nurt europejskiego tetaru komedii o studencie.
Pisali od renesansu do początków XIX w.
Schemat: wędrowny student wchodzi do chaty wiejskiej, leśniczówki, młyna, ect., w momencie gdy żona przyjmuje kochanka podczas nieobecności mężów, który niespodziewanie wraca i długo stuka do drzwi, ponieważ kobieta stara się ukryć amanta w kominie, skrytki z mąką, ect.. Wtedy do akcji wkracza student - za pomocą rzekomego wywołania diabła uwalnia ukrytego zalotnika uzyskując wdzięczność małżonków.
Barods - źródła pomysłu postaci.
Zbigniew Raszewski: hasła do powstania dostrzegano różnie, np. konflikt Górali z Krakowianami - odpowiednik sporu szlachty z chłopami lub częściej polsko - rosyjskiego przez insurekcją kościuszkowską.
Po wygranej przez Krakowiaków (Polaków) bitwie, kierując się racjami oświecenia, hasłami bohaterstwa ludzi głoszonymi przez braci masonów, Student Bardos za pomocą machiny elektrycznej, uosabiającej oświeceniowy Rozum, godzi zwaśnione strony.
Na pierwszy plan „Cudu” wybija się student Bardos jako spiritus movens całej akcji, słowa: „bard” i „Bardos” - „Człop - poeta” czy „poeta piewca chłopów”.
Wzór - konkretny student Akademii Krakowskiej.
Bardos przerasta widzą swojego mistrza.
Aria Bardosa.
Pieśń ta uzyskała w Polsce niezwykłą popularność. Śpiewano ją zarówno w oberżach warszawskich, jak i na dworach szlacheckich, przepisywana trafiła do najdalszych zakątków kraju , budząc zadzieje patriotyczne.
Sens: pobudki do powstania.
Cud prawdziwy czy „mniemany”? Bardos i machina elektryczna.
Opiekun amantów.
Animuje spór dwóch społeczeństw wiejskich, w warstwie zaś aluzyjnej bierze udział w spisku przygotowującym insurekcję.
Machina elektryczna, jedna z największych obok balonu wynalazków oświecenia.
Oświeceni uważali elektryczność za delikatny płyn przenikający materię.
Autor wzywa Polaków najpierw do powstania w obronie niepodległości a później godzi on zwaśnione strony.
Za tytułem „Cud albo Krakowiaki i Górale”, oddaje on sposób właściwy rangę odkrycia elektryczności.
Cud - pokonanie Rosjan i pojednanie się z nimi po zwycięstwie może być wyrażane tylko w kategoriach cudu.
Sztuka rewolucyjna czy tylko wzywająca do powstania?
Mogiła była pańszczyźnianą wsią klasztoru cystersów.
Mieszkańcy wsi pełni radości i siły witalnej zachowują się jak ludzie wolni, co jest zupełnie niezgodne z prawdziwym obrazem poddanych chłopów.
Mamy do czynienie z deformacją typową dla utopii, wskutek: „nie pokazuje […] wsi, jaka naprawdę była, lecz taką, jaka mogłaby i powinna być”.
Sztuka nie tylko wzywała do udziału w powstaniu, ale i przedstawiła program społeczny w sprawie chłopskie, który, znając zamiary konspiratorów w tej kwestii, należałoby ocenić jako rewolucyjny. Program uwolnienia chłopów od poddaństwa i stworzenia z nich potężnej siły w walce o odzyskanie niepodległości.
Formowanie się „narodowości”.
Pastorałki.
Mówią gwarą mazurzącą zarówno Krakowiacy jak i Górale, bez jakiegokolwiek zróżnicowania.
Zdarzają się u niego przypadki fałszywego mazurzenia.
Mieszkańcy Mogiły za pomoc dają studentowi dary (ubogie).
Przyśpiewki są formułowane w rytmie mazurka lub krakowiaka.
Parafraza autentycznych pieśni obrzędowych.
Odwołanie do staropolskiej sielanki.
Przemówienie Bartłomieja, Miechodmucha do młodej pary -> „Roksolanki” Zimorowica.
Opera komiczna. Folklor muzyczny.
Polska opera muzyczna o tematyce wiejskiej rozwijała się po wpływem niemieckiego i wiedeńskiego singspielu. Gatunek ten, produkt mieszczańskiej kultury, powstał prawdopodobnie jako francuska opera cmique czy włoska opera buffa w opozycji do teatru dworskiego.
Obok prozaicznych dialogów - obecność arii i duetów, partii chóralnych form muzycznych o charakterze sentymentalnym oraz o tematyce obyczajowej, baśniowej, ludowej, a nawet orientalnej.
Część arii i przyśpiewek ma swoje źródło w autentycznej ludowej muzyce.
Recepcja i dzieje „Cudu” na ziemiach polskich.
Wpływ jej w pierwszej połowie XIX w., momenty szczytowe zaś popularność „Cudu” następowały podczas kolejnych powstań.
Krążące odpisy utworu - wynik cenzury:„Cud” Bogusławskiego nie mógł ukazać się drukiem.
Sama sztuka stawała się przedmiotem przeróbek w adaptacji zaś okolicznościowe dodatki i zmiany, zwłaszcza w grupie końcowych wodewilów.
Do wzięcia Kościuszki w niewolę wierszy.
Dyrektor teatru lwowskiego Jan Nepomucen Kamiński napisał sztukę zawierającą dalszy ciąg „Cudu” z tymi samymi bohaterami, wystawioną w Warszawie w roku 1876 i wydaną we Lwowie w 1821, Pt: „Zabobon, czyli Krakowiaki i Górale”.
NOTA EDYTORSKA:
Ani jeden autograf, ani tekst przedstawienia premierowego z 1794 nie zachowały się z powodu cenzury. Nie przedrukowano tego również w „Dziełach dramatycznych”.
5