„Ustrój polityczny Szwecji”
Szwecja jest monarchią konstytucyjną. Konstytucja nie jest jednolitym aktem prawnym, ponieważ w jej skład wchodzą oddzielne dokumenty:
„Akt o formie rządów” z 1974 r.
„Ustawa o wolności prasy” z 1948 r.
„Akt o sukcesji tronu” z 1810 r.
„Podstawowe Prawo Swobody Wyrazu” z 1991r.
Oprócz tych praw fundamentalnych istnieje jeszcze „Akt o Riksdagu”, który ma niższą rangę, niż wcześniej wymienione, właściwie zajmuje pozycję pośrednią między prawami fundamentalnymi a zwykłymi ustawami . Tym niemniej można ją znaleźć obok trzech wcześniej wspomnianych aktów w kolejnych wydaniach „Konstytucji Szwecji”. Obecnie obowiązująca konstytucja weszła w życie 1 stycznia 1975 roku. Uchwalono ją po długich dyskusjach zapoczątkowanych w 1954 roku. Dyskusję tę zainicjował spory rozdźwięk między treścią ówczesnej konstytucji dającą w systemie ustrojowym przewagę królowi, a rzeczywistością, w której dominował parlament kontrolowany przez Szwedzką Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą (SAP). W tym miejscu warto wspomnieć o tym, że Szwecja jest państwem, w którym reformy systemu politycznego następują bardzo powoli i zazwyczaj polegają na akceptacji istniejących już w rzeczywistości rozwiązań.
SYSTEM PARTYJNY
W latach powojennych w życiu politycznym Szwecji dominowała jedna partia: Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP), która nieprzerwanie sprawowała władzę od 1932 do 1976 roku, kiedy przegrała wybory. Drugą porażkę poniosła w 1991 roku, ale następne wybory w latach 1994, 1998 i 2002 przyniosły jej powrót do władzy. Jak więc widać partia ta zdecydowanie dominuje w życiu politycznych Szwecji. SAP powstała w 1889 roku. Większość jej członków to działacze związków zawodowych. SAP jest zwolenniczką państwa opiekuńczego, popiera silny wpływ państwa na gospodarkę i równość społeczną. SAP przywiązuje również wagę do równouprawnienia kobiet. W rezultacie w Szwecji udział kobiet w wybieralnych organach politycznych dochodzi często do 50%. Skrajnie lewicową partią jest Partia Lewicy (VP) utworzona w 1990 jako sukcesorka komunistów. Mimo swego radykalizmu, akceptuje parlamentarną drogę do socjalizmu. Inną znaczącą partią jest Umiarkowana Partia Koalicyjna (MSP). Ugrupowanie to odwołuje się do wartości konserwatywnych. Członkowie tej partii są zwolennikami monarchii, ścisłych związków z Kościołem, zmniejszenia zakresu świadczeń socjalnych i obniżenia podatków. Reprezentuje interesy wielkiego kapitału. Kolejna ważna partia to Partia Liberalna (FP), która jest zwolenniczką „socjalnego liberalizmu”. Podobnie jak konserwatyści są przeciwnikami interwencjonizmu państwowego i rozrastania się systemu świadczeń socjalnych. W 2002 liberałowie w wyborach odnieśli spory sukces, uzyskując poparcie 13,3% głosujących. Partia Centrum jest ugrupowaniem centrolewicowym, reprezentującą interesy farmerów i drobnej przedsiębiorczości. Partia Chrześcijańsko - Demokratyczna (KdS) określa siebie mianem centrum, alternatywą dla lewicy i prawicy. W ostatnich wyborach do parlamentu weszli również Zieloni, dla których priorytetem jest oczywiście ochrona środowiska. Jak więc widać system partyjny Szwecji bogaty jest w partie, ale dominuje w nim zdecydowanie jedna z nich - SAP, która jedynie co kilka kadencji Riksdagu traci władzę. Ostatni raz ją straciła w 1991, kiedy koalicję utworzyły MSP, CP, FP i KdS.
MONARCHA
Król jest głową państwa, ale ma niewielkie uprawnienia. Przez wieki systematycznie je tracił na rzecz innych organów państwowych: parlamentu, rządu i innych urzędów centralnych. Formalnie jednak nadal jest podmiotem władzy wykonawczej. Najnowsza odsłona konstytucji tak ogranicza jego prerogatywy, że są one nawet mniejsze od uprawnień królowej brytyjskiej. Do kompetencji szwedzkiego króla zaliczamy zatem:
reprezentowanie Szwecji wobec innych głów państw i dyplomatów,
zwierzchnictwo w państwowym Kościele ewangelicko - luterańskim,
uroczyste otwieranie sesji Riksdagu,
wręczanie Nagrody Nobla,
udzielanie rady, zachęcanie i ostrzeganie parlamentu i rządu .
Monarcha ma również prawo do informowania go przez premiera o stanie państwa i najważniejszych pracach rządu. Co ciekawe, król utracił funkcję zwierzchnika sił zbrojnych. Nie ma prawa również do wyznaczania premiera i zatwierdzania nominacji ministrów. Jednakże interesujące jest sformułowanie, które znajdujemy w „Akcie o formie rządu” mówiące, że król nie ponosi odpowiedzialności za swoje czyny. Obecnie na tronie szwedzkim zasiada Karol XVI Gustaw. Wywodzi się on z dynastii Bernadotte, której założycielem był marszałek Francji Jean-Baptiste Jules Bernadotte - późniejszy Karol XIV Jan.
POZYCJA USTROJOWA RZĄDU I PREMIERA
Przepisy aktu konstytucyjnego Szwecji wyodrębnia rząd jako osobny i główny organ egzekutywy. Rząd jest zespołem ministrów, ciałem kolektywnym, które podejmuje decyzje polityczne. Uprawnienia rządu są traktowanej w konstytucji jako własne i samodzielne. W myśl przepisów konstytucji rząd kieruje królestwem. Za swoją działalność jest odpowiedzialny przed Riksdagiem. Regulacja konstytucyjna usankcjonowała wykształcony w praktyce już wcześniej model rządów parlamentarnych, których jednym z podstawowych wyróżników jest zasada odpowiedzialności, ale przede wszystkim tryb powoływania rządu i premiera. Element szczególny zawiera się w zasadzie, iż Przewodniczący Riksdagu, a nie głowa państwa, desygnuje premiera. Parlament zaś w głosowaniu zatwierdza osobę premiera. Na czele rządu stoi premier. W skład rządu wchodzą wszyscy powołani przez premiera ministrowie resortowi oraz ministrowie konsultatywni. Ponoszą oni solidarną i indywidualną odpowiedzialność polityczną przez Riksdagiem. Rząd reprezentuje z reguły siły mające większość w parlamencie. Jednocześnie jest samodzielnym podmiotem władzy wykonawczej. Przypisana funkcja rządzenia obejmuje funkcje polityczne oraz funkcje z zakresu administracji publicznej. Premier w treminologii szwedzkiej określany jest jako minister stanu. W kompetencji premiera leży powoływanie i odwoływanie ministrów. Premier desygnowany jest przez przewodniczącego Riksdagu i zatwierdzony przez Riksdag dobiera sobie skład gabinetu. Jest on jedynie zobowiązany do przedstawienia w parlamencie powołanych przez siebie ministrów, ale już bez konieczności ubiegania się o wotum zaufania. Premier powoływany na podstawie ukształtowanej w Riksdagu większości lub przynajmniej reprezentujący najsilniejsze ugrupowanie w parlamencie jest zatem funkcjonalnym liderem i zwierzchnikiem ekipy rządowej oraz przywódcą frakcji parlamentarnej. Szef rządu w sposób dyskrecjonalny może dokonywać wszelkich zmian w składzie gabinetu. Od osoby premiera uzależnione są losy rządu. Do uprawnień premiera należy również podział odpowiedzialności za zarządzanie wydzielonymi przedmiotowo odcinkami właściwości rządu pomiędzy gabinetem i premierem a ministrami. Premier wyznacza spośród grona członków rządu kierowników poszczególnych resortów. Premier jest zatem kreatorem ekipy rządowej określonej przez układ sił w parlamencie. Zależność ministrów od dyspozycji premiera została wyrażona nadto w płaszczyźnie funkcjonalnej. Premier może powoływać w skład rządu wicepremiera. Pozycja wicepremiera nie jest prawnie określona, wynika z rzeczywistej hierarchii osób uczestniczących w kierowaniu pracami rządu. Przyjmuje się, iż premier może być zastępowany w jego rutynowych czynnościach przewodniczenia posiedzeniom rządu, wykonywaniem nadzoru nad kierowaniem przez ministrów i działalnością departamentów oraz bieżącym reprezentowaniu rządu w kontaktach z innymi organami i instytucjami. Premier jest również podmiotem upoważnionym do podpisywania pod rygorem ich nieważności, rozporządzeń, inicjatyw ustawodawczych oraz innych dokumentów rządowych.
SKŁAD I POWOŁYWANIE ORAZ ORGANIZACJA I DZIAŁANIA RZĄDU
Rząd składa się z premiera i ministrów. Obowiązujący akt konstytucyjny nie określa całkowitej liczby ministrów. Zasady formowania rządu Szwecji oraz cały tryb zostały określone i szczegółowo uregulowane przypisami konstytucji. Podstawowym wyróżnikiem szwedzkich regulacji dotyczących tworzenia gabinetu jest reguła stanowiąca, iż premier jest powołany w trybie, w którym nie uczestniczy głowa państwa, a jedynie parlament. Premiera desygnuje przewodniczący Riksdagu. Po przeprowadzeniu wstępnych konsultacji ze swoim zastępcą oraz przedstawicielami wszystkich partii reprezentowanych w parlamencie, przewodniczący przedkłada propozycję izbie. Riksdag przed upływem czterech dni od przedłużenia propozycji przeprowadza nad nią głosowanie. Nie prowadzi się na tym etapie żadnych debat ani nie rozpatruje się sprawy w komisjach. Do podjęcia decyzji istotnym czynnikiem jest nie tyle pozytywna większość głosująca za rządem ale brak negatywnej większości przeciwnej jego powołaniu. W przypadku odrzucenia propozycji postępowanie można przeprowadzić jeszcze czterokrotnie. Jeśli parlament nie uchwali powołania premiera, proces jego desygnacji jest przerwany i ogłoszone zostają wybory parlamentarne. Nowy premier zatwierdzony przez Riksdag, jest jedynie zobowiązany do możliwie szybkiego przedstawienia w izbie składu swojego gabinetu. Zmiany gabinetu dokonuje się podczas specjalistycznych posiedzeń Rady Państwowej w obecności monarchy i przewodniczącego Riksdagu. Przewodniczący Riksdagu w imieniu parlamentu stwierdza wówczas powołanie premiera. Dymisja rządu następuje w wyniku przegłosowania wotum nieufności lub decyzji premiera. Premiera odwołuje przewodniczący Riksdagu zaś ministrów premier lub przewodniczący Riksdagu. Gabinet składa się zazwyczaj z około 20 członków. Na czele stoi premier. Premier obok kierowania rządem może przejąć kierownictwo dowolnego departamentu. Sam premier nie ma w swojej bezpośredniości podległości struktur o charakterze departamentu. Podlega mu natomiast Biuro Premiera a w jego ramach wicepremier oraz minister do spraw polityki koordynacji. Dopuszczana jest praktyka powoływania w skład gabinetu wicepremiera w przypadku rządu koalicyjnego, powierza się tę funkcję liderowi jednego z ugrupowań koalicji. Może być również konsekwencją punktu programu politycznego partii formującej rząd. Pozostali członkowie rządu oprócz ministrów bez teki mają sobie podporządkowanie konkretne resorty. Istnieje praktyka powołania w skład rządu dwóch, nawet trzech ministrów odpowiedzialnych za prowadzenie spraw w ramach jednego resortu. Ministrowie ci wypełniają przede wszystkim funkcje pomocnicze w stosunku do szefów departamentów i są odpowiedzialni za prowadzenie powierzonych im spraw. Rząd podejmuje swoje decyzje kolektywnie lub przez właściwych dla danego zakresu spraw ministrów. Dominuje kolektywny tryb prac gabinetu i decydowania dotyczącego ogólnego zarządu sprawami państwa. Ministrowie uczestniczą przede wszystkim w procesie decyzyjnym rządu i tylko w ograniczonym zakresie podejmują własne autonomiczne decyzje. Wszystkie rządowe decyzje są podejmowane w sposób kolektywny po uprzednim wypracowaniu wspólnego stanowiska. Premier jest odpowiedzialny za koordynowanie polityki ministerstw oraz realizację wspólnej polityki linii rządu. Minister jest politycznym szefem resortu. Polityczny charakter ma także stanowisko sekretarza stanu oraz doradców ministra. Pozostali pracownicy ministerstw są apolitycznymi urzędnikami. Minister kieruje tylko departamentem. Niższy poziom politycznych stanowisk rządowych tworzą sekretarze stanu, bezpośrednio podlegli ministrom, ich zadaniem jest planowanie polityki i koordynowanie działań ministerstwa. Posiedzenia rządu zwołuje i im przewodniczy premier. Posiedzenia gabinetu mogą przybrać trzy różne formy. Pierwszą stanowi formalne posiedzenie rządu, będące podstawowym rodzajem posiedzeń gabinetu, podczas których podejmowane są wiążące decyzje i w których uczestniczą wszyscy ministrowie. Drugą formą stanowią ogólne zgromadzenia, podczas których nie są podejmowane formalne decyzje. W spotkaniach tych biorą udział członkowie rządu oraz podsekretarze stanu w Kancelarii Rządu. Trzeci rodzaj stanowią dzienne rządowe pozwalające na przepływ informacji między ministrami. Z posiedzeń rządu jest sporządzany protokół, w którym jednak nie odnotowuje się dyskusji, a jedynie różnice poglądów wyrażonych przez uczestników posiedzenia a dotyczących określonych decyzji. W posiedzeniach nie uczestniczą urzędnicy, wyjątek stanowi funkcjonariusz służby cywilnej odpowiedzialny za protokołowanie. W przypadku zgromadzeń ogólnych urzędnicy ministralni są zapraszani celem przedstawienia ustnych raportów dotyczących omawianych zagadnień, jednak opuszczają oni posiedzenie przed rozpoczęciem się właściwej dyskusji. Zgromadzenia te nie są protokołowane. Ponadto zwyczajowo odbywają się cotygodniowe spotkania wszystkich podsekretarzy stanu, pod kierownictwem podsekretarza stanu przy pomocy premiera, które mają na celu międzyresortową wymianę informacji. Ważną rolę z punktu widzenia zadań szefa rządu oraz funkcjonowania całego gabinetu realizuje Biuro Premiera. Biuro składa się z premiera, wicepremiera, ministra do spraw koordynacji polityki rządu, podsekretarza stanu przy urzędzie premiera, podsekretarza stanu do spraw politycznej koordynacji, doradców politycznych. Biuro zostało podzielone na dwie części. Pierwszą część stanowią doradcy polityczni, a drugą część stanowi departament prawny składający się z osób, nie będących politykami, odpowiedzialnych za procedury konstytucyjne i prawne. Główne funkcje biura polegają na uczestniczeniu w kreowaniu polityki rządowej, wspieraniu procesu politycznego prawnego, informowaniu i wspieraniu premiera w realizacji jego zadań. Biuro premiera kieruje pracami rządu i koordynuje działalność Kancelarii Rządu. W szczególności jest odpowiedzialne za koordynowanie szwedzkiej polityki wobec Unii Europejskiej a także za sprawy konstytucyjne oraz związane z wyborami.
ZADANIA I UPRAWNIENIA RZĄDU I PREMIERA
W myśl postanowień konstytucji rząd określa i kieruje polityką narodową, jest siłą wykonawczą w procesie wdrażania legislacji Riksdagu. Rząd realizuje szereg funkcji jako naczelny organ władzy państwowej. Przede wszystkim uczestniczymy w stanowieniu prawa i realizuje funkcje wykonawcze. Uprawnienia rządu wypływające z przepisów obecnej konstytucji potwierdziły wcześniej już ukształtowaną rolę rządu jako podstawowego segmentu władzy wykonawczej. Są one efektem procesu polegającego na faktycznym przejmowaniu kompetencji monarchy, którego rola w obecnym kształcie ustrojowym została sprowadzona do wypełnienia funkcji ceremonialno-reprezentacyjnych. Pierwsza grupa uprawnień rządu dotyczy kompetencji związanych z legislacją oraz funkcjonowaniem parlamentu. Rząd jest podmiotem uprawnionym do przygotowywania i przedkładania w Riksdagu projektów ustaw. Konstytucja dokonuje terminologicznego wyróżnienia rządowych propozycji ustawodawczych, które określane są jako projekty, w stosunku do zgłaszanych indywidualnych lub grupowo wniosków poselskich. Projekty rządowe są traktowane w sposób uprzywilejowany w aspekcie przedmiotowym, obejmują bowiem całościowe propozycje ustawodawcze, podczas gdy wnioski poselskie mają w większości charakter poprawek lub uzupełnień do przedłożenia rządowych. Ważny fragment opracowanych przez rząd propozycji ustawodawczych stanowi projekt polityki gospodarczej i budżetowej. Kompetencje rządu odnoszą się również do fazy finalnej procesu legislacyjnego. W jego gestii leży dokonanie formalnej promulgacji ustawy. Ustawy ogłaszane są w Szwedzkim Zbiorze Ustaw. Rząd dysponuje pewnymi kompetencjami dotyczącymi funkcjonowania parlamentu. Może zarządzić wybory przedterminowe do parlamentu. Jednak nie ma prawa tego uczynić w okresie trzech miesięcy od daty pierwszego posiedzenia nowo wybranego Riksdagu, ani w trakcie dokonywania rekonstrukcji lub formowania nowego gabinetu. Jeżeli rząd w ciągu tygodnia od uchwalenia wotum nieufności zarządzi wybory przedterminowe wówczas nie ogłasza się decyzji o odwołaniu rządu. Rząd jest również podmiotem uprawnionym do zwoływania sesji nadzwyczajnej Riksdagu. Rząd prowadzi politykę zagraniczną państwa, zawiera umowy z innymi państwami, reprezentuje państwo w Unii Europejskiej. W dziedzinie stosunków międzynarodowych rząd jest zobowiązany do bieżącego informowania Konsultacyjnej Rady Spraw Zagranicznych. Rada zbiera się na wniosek rządu, na posiedzeniach, którym przewodniczy głowa państwa. Rząd wypełnia zadania związane z wykonywaniem decyzji parlamentu, przekazuje środki przyznane przez parlament na wydatki określone w budżecie, podejmuje rozstrzygnięcie w sprawach zarządu państwa, kieruje siłami zbrojnymi. Rząd kieruje aktywnością całego pionu władzy wykonawczej, podejmuje decyzje w pewnych dziedzinach administracyjnych nie przypisanych innym władzom. Rządowi w szczególności podlegają takie organy jak Kanclerz Sprawiedliwości, prokurator generalny, urzędy centralne i regionalne. Szereg decyzji dotyczących funkcji administrowania sprawami państwowymi zostało „de facto” stopniowo przekazane do ministerstw i centralnych agencji. W myśl postanowień konstytucji rząd może przekazać zarząd sprawami lokalnymi gminom, a także w określonym zakresie innym podmiotom. Ponadto rząd realizuje kompetencje tradycyjne leżące w sferze prerogatyw głowy państwa, takie jak prawo łaski i łagodzenia kary, prawo polecenia zaniechania postępowania wyjaśniającego lub sądowego w sprawach karnych. Do podstawowych zadań rządu należy realizacja decyzji parlamentu w szczególności dotyczy to wykonywania uchwalonych przez Riksdag ustaw, w granicach określonych konstytucyjnie i na mocy ustaw rząd prowadzi działalność prawodawczą. Obok uczestniczenia w procesie legislacyjnym głównie poprzez inicjatywę ustawodawczą sam jest autorem aktów wykonawczych. W ramach swojej działalności rząd podejmuje liczne decyzje nominuje w aparacie państwowym. Mianuje między innymi głównego prokuratora, sędziów, ambasadorów, gubernatorów regionów. Obsadza najwyższe stanowiska w sektorze publicznym : dyrektorów agencji centralnych, zarządy przedsiębiorstw państwowych, wice-kanclerzy uniwersytetów i innych szkół wyższych. W szwedzkim modelu istnieje rozdział między ministerstwami zajmującymi się sprawami natury politycznej oraz urzędami centralnymi, których zadania koncentrują się na „właściwym” administrowaniu. Rolą ministrów jest wypracowywanie zasad polityki rządu w określonej sferze i sprawowaniu nadzoru, nie zaś bieżące sterowanie działami administracyjnymi. Obecnie istnieje ponad 300 centralnych agencji rządowych i innych instytucji administracji publicznej, nad którymi kierownictwo sprawuje poszczególne ministerstwa. Agencje rządowe mają zapewnioną autonomię, ale działają w ramach zakreślonych w dyrektywach apropriacyjnych rządu. W praktyce są one tworzone we wszystkich istotnych sferach życia społecznego począwszy od Centralnej Administracji Sądownictwa poprzez Narodowy Zarząd ds. Zdrowia i Spraw Socjalnych, Narodowy Zarząd Ubezpieczeń, Narodowy Zarząd Rynku Pracy, Urząd Rent i Emerytur Pracowników Państwowych po Dyrekcję Rybołówstwa czy Państwowy Urząd Bezpieczeństwa Drogowego. Instytucje te kierują bieżącymi działaniami administracji rządowej. Poszczególne centralne agencje administracyjne mają różny status prawno-organizacyjny i kompetencyjny.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZŁONKÓW RZĄDU
Konstytucyjna odpowiedzialność ministrów jako pierwowzór i substytut odpowiedzialności politycznej istniała w Szwecji od początku XVIII wieku do reformy w 1969 roku i wprowadzenia odpowiedzialności rządu przed parlamentem. Formuła i zakres odpowiedzialności prawnej uległy stopniowej ewolucji. W 1719 roku ustanowiony został urząd kanclerza sprawiedliwości, uczestniczącego w radzie państwowej. Jego zadaniem było dbanie o to aby król w radzie nie naruszał konstytucji i prawa. Po II wojnie światowej rola kanclerza sprawiedliwości została zmodyfikowana. Zachował on funkcje : doradcy prawnego i strażnika przestrzegania prawa przez monarchę i rząd, prokuratora generalnego, organu nadzoru nad urzędnikami administracji co do kwestii nie przekraczanie przez nich zakresu uprawnień. W konstytucji z 1974 roku zrezygnowano po części ze specjalnego statusu kanclerza sprawiedliwości, przekazując jego uprawnienia w odniesieniu do sprawowania ochrony nad porządkiem prawnym Radzie Prawa. Instytucja ta bada każdy projekt ustawy, rozpatruje zapytania rządu, wydaje opinie dotyczące m.in. wolności druku, wypowiedzi, umów, podatków lokalnych. W 1766 roku ustanowiony został system pociągania do odpowiedzialności karnej funkcjonariuszy państwowych za przekroczenie kompetencji. Odpowiedzialność prawna funkcjonariuszy państwowych znana była regulacji konstytucyjnej z 1809 roku. Wprowadzona formalnie w konstytucji z 1974 roku odpowiedzialność polityczna członków gabinetu wobec parlamentu ma zarówno solidarny jak i indywidualny charakter. Zgodnie z postanowieniami konstytucji minister wobec którego izba stwierdzi utratę zaufania powinien podać się do dymisji. Przewodniczący Riksdagu odwołuje wówczas obligatoryjnie premiera lub ministra. W przypadku odwołania premiera dymisja obejmuje cały gabinet. Cechą szczególną szwedzkiego modelu parlamentaryzmu jest relatywnie szeroki zasięg parlamentarnej kontroli rządu i centralnych ogniw administracji. Sprawowany jest w ramach stosowania tradycyjnych instrumentów kontroli tj. interpelacje, zapytania poselskie i uprawnienia kontrolne komisji parlamentarnych jak i poprzez instytucje specyficznie skandynawskie tj. wgląd w protokoły posiedzeń rządu, będący pozostałością po badaniu konstytucyjności jego działania oraz szeroka gama środków i form kontroli nad finansową działalnością egzekutywy.