Florian Znaniecki „Socjologia Wychowania”, Warszawa 2001.
T.1 „Wychowujące społeczeństwo”.
„…wychowanie jest działalnością dążącą do wywarcia wpływu na postępowanie ludzkie […] fakty objęte pojęciem „wychowanie”, należą do dziedziny zjawisk społecznych” („Socjologia wychowania”, Warszawa 2001, s.3).
„[…] literatura pedagogiczna zajmuje się przeważnie tylko planowaną działalnością wychowawczą, zwłaszcza wykonywaną przez specjalne organy , tj. nauczycieli. Tłumaczy się to, choć nie usprawiedliwia przez to, że o wychowaniu piszą głównie nauczyciele, i że większość literatury pedagogicznej powstała właśnie przez usiłowanie planowej organizacji działalności wychowawczej. Tymczasem nie trzeba chyba szczegółowo wykazywać, że wychowanie planowe , tj. takie, w którym wychowawca z góry z całą świadomością zakłada sobie jakiś cel pedagogiczny i dobiera środki, które uważa za najodpowiedniejsze do osiągnięcia tego celu, jest późnym wytworem kulturalnym. Wyłoniło się ono genetycznie z wychowania bezplanowego, w którym wprawdzie istnieje zamiar zmodyfikowania osoby wychowanka, lecz które w wyborze i sposobie urzeczywistnienia tego zamiaru nie kieruje się refleksją racjonalną, tylko zwyczajem, tradycją, rutyną lub nierozumowanym popędem, do którego także zaliczyć trzeba większość czynności społecznych nie mających charakteru wychowawczego” (ibidem s.5)
John Adams (1922) - „wychowanie poboczne”, w odróżnieniu od systematycznej pracy szkolnej, mniej formalne, lecz nie mniej skuteczne wpływy wychowawcze.
„…nie możemy ograniczyć zakresu pojęcia wychowania do tych wpływów, w których chodzi o urobienie całej osobowości jednostki. Wychowawczą jest nie tylko działalność dążąca do urzeczywistnienia ideału etycznego lub intelektualnego, ale i ta , której zamiarem jest zmodyfikowanie jakiegoś choćby najbardziej specjalnego kompleksu zjawisk, ze społecznego punktu widzenia związanych z osobowością jednostki. Udzielenie jednostce pewnych wiadomości lub pewnej umiejętności technicznej, wpłynięcie na ukształtowanie jej ciała lub choćby tylko jej sposobu ubierania się […] wszystko to może w pewnych warunkach należeć do dziedziny wychowania; podobne wyniki zresztą mogą towarzyszyć działalności, która wcale do tej dziedziny nie należy”(ibidem s.5).
„Ani pod względem przedmiotu, ani pod względem metody, ani ze względu na rodzaj zamierzonych przekształceń osobistych, nie można odgraniczyć wychowania od innych rodzajów działalności społecznej odnoszącej się do osobników ludzkich w ogóle […] działalność wychowawcza bezpośrednio lub pośrednio, rozmyślnie lub nierozmyślnie zmierza ku temu, by urabiać indywidua ludzkie, które będą umiały i chciały uczestniczyć w tych czynnościach zbiorowych, jakie dana grupa społeczna uważa za ważne i pożądane” (ibidem s.6).
Działalność intencjonalna (eksplikacyjna) - zamiar wychowawczy.
Explicite - (rzecz sformułowana ) jasno, wyraźnie, bez obsłonek (expressis verbis).
Np. „Cele wychowawcze C. Freinet zostały wyrażone explicite w jego pracy pt. „L'ecole moderne francaise”.
Działalność nieintencjonalna (implikacyjna) - skutek wychowawczy
Implicite - łac., włączając; włącznie; domyślnie, w sposób uwikłany || implikować - mieścić w sobie , zawierać; pociągać za sobą.
Np. „Niemoralne zachowania polityków z pierwszych stron gazet, implikują określone skutki wychowawcze”.
ASPEKT SPOŁECZNY
„…wychowanie jest działalnością społeczną nie tylko w tym ogólnym znaczeniu, że każda czynność wychowawcza jest formalnie czynnością społeczną, gdyż ma za przedmiot człowieka i dąży do wywarcia wpływu na jego zachowanie się, lecz także w tym bardziej specjalnymi i ograniczonym znaczeniu, że przedmioty, zamiary i metody czynności wychowawczych zależą w swej treści od potrzeb i dążeń tej grupy społecznej, która zbiorowo lub przez swoich przedstawicieli czynności te wykonywa […] pierwotne nieuniknione fakty urodzenia i śmierci każdego z członków, składających grupę społeczną, warunkują konieczność wychowania (ibidem s.6).
Grupa o przyroście naturalnym - wychowanie jest nieodłączne od procesu prokreacji.
Grupa o przyroście sztucznym - przyjęcie do grupy jest poprzedzone okresem wstępnym, w którym jest się jej częściowym członkiem (ibidem s.7).
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE
„Ogół grup i jednostek, z którymi w ciągu całego swego życia osobnik styka się prywatnie lub publicznie , bezpośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo, nazywamy środowiskiem społecznym tego osobnika” (s. 42).
„… świadomości osobnika rozmaite kompleksy zainteresowań, odpowiadają treści społecznej tych grup, do których on należy oraz tym prywatnym stycznością, w które wchodzi, nie są nigdy całkiem wyodrębnione. Przenosi on często na teren swego współżycia z jedna grupa doświadczenia i czynności , skojarzone z jego członkowstwem w innych grupach; w życiu prywatnym daje wyraz swym przyzwyczajeniom i skłonnościom utrwalonym w życiu publicznym, i na odwrót, do życia publicznego wnosi wspomnienia i dążności prywatne” (s.44).
„Środowisko społeczne osobników należących do pewnej grupy jest o tyle właśnie społecznie zorganizowane i uregulowane, o ile ta grupa jest w stanie rozciągnąć czynne kierownictwo i nadzór nad stycznościami społecznymi każdego swego członka […] Taki jest stan rzeczy dzisiaj, gdy społeczeństwa państwowe, narodowe, kościelne, klasowe rywalizują między sobą o panowanie nad osobnikiem, a przy tym mnożą się grupy niezależne różnych typów, nie dające się do żadnego z tych społeczeństw nawet częściowo włączyć […] wtedy zaś jakakolwiek jednolitość i stałość środowisk osiągnięta być może tylko przez zharmonizowanie dążeń różnych grup”(s.48).
ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
„…odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika, mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu, […] Grupa domaga się aby wszyscy, z którymi przyszły członek się styka, działali na niego w sposób mogący dać pożądane wyniki ze względu na przyszłą jego rolę jako członka oraz powstrzymywali się od postępków mogących wywrzeć na niego wpływ społecznie niepożądany” (s.51).
Stosunek wychowawczy - specyficzny stosunek społeczny obejmujący pewne obustronne obowiązki grupy i kandydata na jej członka. „Jednostki grupy wchodzą więc do środowiska wychowawczego kandydata , jako człony stosunku wychowawczego” (s.51).
Instytucja wychowawcza - unormowana przez grupę i podlegająca jej sankcji działalność takiej jednostki lub mniejszej grupy, która ze względu na te działalność zajmuje w danej grupie oznaczone stanowisko. Otóż instytucje wychowawcze różnych grup są podobne do siebie z konieczności, gdyż różnorodność ich jest z natury rzeczy ograniczona” (s.53):
nauczanie indywidualne - najpowszechniejsza i najprostsza instytucja wychowawcza,
nauczanie szkolne - bardziej skomplikowana „…do istoty szkoły należy, że wyrywa ona wychowanka z jego zwykłego środowiska społecznego i przesadza go w odosobnione środowisko specyficznie wychowawcze, stworzone wyłącznie po to , aby w odcięciu od wszelkich wpływów ubocznych poddać go takim wyłącznie wpływom, jakie uważane są za najodpowiedniejsze dla wyrobienia w nim wymaganych przez społeczeństwo właściwości […] Szkoła jest grupą celową i jak każda grupa stanowi układ zamknięty, to znaczy, że uczestnicy jej łączą się na terenie wspólnych doświadczeń i czynności , z których „obcy” są wyłączeni […] szkoła jest więc zwykle instytucja międzygrupową”(s.54),
działalność intelektualna - istnieje w zarodku we wszystkich społeczeństwach cywilizowanych, lecz w naszych czasach nabrała takiego znaczenia , że stała się niezbędnym dopełnieniem poprzednich dwóch a nieraz je zastępuje, wyraz się ona w literaturze, sztuce i technice, przeznaczonej dla celów pedagogicznych (s.55).
POŚREDNIE ŚRODOWISKO SPOŁECZNE
Media jako styczności pośrednie, środowisko to stało się donioślejsze od bezpośredniego. Potrzeba symbolicznych styczności społecznych (np. prasy) dla istnienia wielu grup np. państwa demokratycznego, międzynarodowych związków klasowych.
„… wartości duchowe udzielane w symbolicznych stycznościach społecznych, są nieraz trudne do interpretacji, wymagają dłuższego przygotowania ze strony osobnika, aby mógł on je należycie zrozumieć i przyswoić. Na tym tle powstaje odrębna funkcja wychowawcza - działalność osób, które za pośrednictwem symbolów, wchodzą w styczności społeczne z kandydatami na członków grupy, specjalnie po to, aby udzielić im na tej drodze przygotowania do przyszłego pełnego uczestnictwa w kulturze duchowej tej grupy […] działalność tę grupa sankcjonuje , nadając jej tym samym charakter instytucjonalny. Nazwać ja możemy ogólnie wychowaniem pośrednim […] Wychowanie to ogranicza i reguluje środowisko pośrednie podobnie jak to czyni nauczanie szkolne w odniesieniu do środowiska bezpośredniego, tylko że nie posługując się w tym celu zamkniętą grupą , lecz odrębnym kompleksem środków symbolicznych reprezentacyjnych, których typowe przykłady znajdujemy w książkach, ilustracjach, czasopismach dla dzieci i młodzieży, wydawnictwach popularnych, teatrze dla dzieci i młodzieży, filmach pedagogicznych itd. Ogół tych środków nazywamy instytucja wychowania pośredniego' (s.55).