Średnie państwo.
W okresie Średniego Państwa chciałbym zatrzymać się na chwilę przy okresie Senusereta II - faraona starożytnego Egiptu z XII dynastii. Prawdopodobnie panował od 1882 roku p.n.e. wraz z ojcem Amenemhatem II. samodzielnie w latach 1879-1872 p.n.e. oraz wxaz z synem - Senusęretęm III - kilka miesięcy przed śmiercią w 1872 roku p.n.e.
W czasie swych rządów wprow adzał kolejne etapy, doskonale zaplanowanej reformy państwa, polegające na zarządzania państwem poprzez wysłanników królewskich, rezydujących w większych miastach. Działalność Senusereta głównie skupiała się na zagospodarowaniu bagnistych terenów, położonych wokół największej z oaz na Pustyni Zachodniej - oazy Fajum. Oaza powstała na skutek przedostania się wody z Nilu do zagłębienia tektonicznego. W wyniku zakrojonej na szeroką skalę akcji, bagniste obszary, ns których najstarsze odkryte ślady osadnictwa pochodzą z czasów paleolitu, zostały przekształcone w żyzne tereny uprawne. Wykonano system kanałów nawadniających wokół zbiornika wodnego o współczesnej nazwie Birket Karun (starożytne Jezioro Moeris). Powstały liczne osady, których mieszkańcy uprawiali: pszenicę, jęczmień i len oraz hodowali bydło i owce. Obszary te stały się najbogatszym rejonem rolniczym Egiptu.. Olbrzymim przedsięwzięciem było wybudowanie kanału Józefa, dostarczającego stale wodę z Nilu. Seimseret rozkazał wznieść miasto, rodzaj osady dla rzemieślników zatrudnionych przy budowie kompleksu grobowego króla. Pozostałości tej osady, usytuowanej na skraju terenów uprawnych i pustynnych, w pobliżu współczesnej osady arabskiej Ęl-Lahun, odkrył w 1889 roku William Petrie. Miasto składało się z trzech dzielnic oddzielonych murami, zaplanowanych w równych geometrycznych rzędach. W mieście znajdowała się "dzielnica" prawdopodobnie dla samego władcy i jego świty. Zbudowano tam dwukondygnacyjne luksusowe domy z wieloma pomieszczeniami. Większość jednak stanowiła niewielka jednopoziomowa uporządkowana, regularna zabudowa, przeznaczona dla robotników budowniczych. Otoczono ją niskim murem, chroniącym przed burzami pustynnymi. Zachowały się fragmentarycznie: piramidy władców XII dynastii (XX-XVIII w. p.n.e.) w Hawara i Ąl-Ląhun, świątynie w Maadi (z greckiegoNgrmuiis), świątynia grobowa - "labirynt" w Hawara. ruiny Szedet zwoje papirusów.
Szedet (z greckiego: Herakleopolis, Krokodilopolis, Arsinoe), leżące obecnie w północnej części współczesnego miasta Fajum, pomiędzy dawnym Jeziorem Moeris a Nilem. Jako znane założenie urbanistyczne rozwinęło się dzięki biegnącemu tędy szlakowi handlowemu. Król Amenemhąt I zbudował w nim świątynię boga Sobka, później rozbudowaną przez Amenemhata III. Sobek w mitologii egipskiej to bóg płodności, wody. symbol siły królewskiej. Przedstawiany był jako człowiek z głową krokodyla, czasem jako krokodyl z głową sokoła, lwa. byka. barana lub szakala, lub jako krokodyl ze złotą koroną. Był synem bogini Neit. Egipcjanie wierzyli, ze im więcej jest w Nilu krokodyli, tym lepsze będą zbiory po wylewie tej rzeki.
Miasto stało się głównym ośrodkiem kultowym Sobka, który był przedstawiany z głow ą krokodyla. Władający Egiptem w III w. p.n.e. Ptolemeusz II Filadełfos na cześć swojej siostry i żonv Arsinoe II zmienił nazwę miasta na Arsinoe.
Inne cechy charakterystyczne to powtarzalność elementów , regularność orientowanego układu, zróżnicowanie wielkości domów w zależności od rangi społecznej .Druga, wielką inwestycją w Delcie, w edług danych greckich zrealizowaną w czasach Senusereta, było przekopanie kanału, łączącego bezpośrednio Deltę z Morzem Czerw onym. Rozmiary kanału pozwalały na przepływanie nim nawet dużych statków i okrętów. Kanał wymagał jednak ciągłych napraw , obsypujących się brzegów . Usprawniał jednak i znacznie skracał komunikację pomiędzy Deltą i morzem.
5. Okres nowego państwa.
Po kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii, rozpoczął się następny okres świetności Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były Teby. które w tym czasie przeżywały swój największy rozkwit. W architekturze wykształci! się monumentalny kanon świątyń egipskich. Stawały się one coraz bardziej złożonymi kompleksami urbanistycznymi. Wybudowane wcześniej świątynie były rozbudowywane na szeroką skalę. Zdarza się, że wcześniejsze fragmenty wyburzano, a odzyskany materia! wykorzystywano ponownie, Do świątyń prowadził monumentalne aleje procesyjne z szeregami posagów sfinksów, ustawionych po obu jci stronacli Wejście na dzicdztniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi pylonami. Poza nie mogli wejść* tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały sie wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami, opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonow.
Za pylonami rozpościerał się obszerny czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii. Prosty lud mógł je obserwować z placu przed pylonami. W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową. za nią salę ofiarną z ołtarzem i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w izw. barce kultowej (była to przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa, czyli np. głową barana - Amon. głową sokoła - Re). Za salą pojawień znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa. Do zespołu świątyń należała też sadzawka z krokodylami. W tvm też okresie utrwalił się typ świątyń - grobowców kutych w skale. Istotnym z urbanistycznego punktu widzenia było oddzielenie miejsca pochów ku od świątyni grobowej. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry. była połączona z świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń grobowych pobudowanych w Tebach Zachodnichna granicy pól uprawnych. Obok nich stawiano kaplice kultowe, w których odbywały się uroczy stości pogrzebow e.
Pojawił się nowy typ głowic, tzw. kompozytowy. Na płaszczyznach kapitelu rzeźbiono wizerunki bogini Hatłior skierowane na cztery strony świata. Przykładem takiego rozwiązania są kapitełe zachowane w świątyni Hatszepsut. W malarstwie i rzeźbie pojawił się nowy sposób przedstawiania wizerunku postaci w tzw. kontrapoście (jest to kompozycja, w której postać człowieka całym ciężarem spoczywa na jednej nodze przy zrównoważeniu postawy przez lekkie wygięcie tułowia i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów wytworzył się bardziej naturalistyczny styl w rzeźbie i malarstwie, przez lekkie wygięcie tułowia i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów wytworzył się bardziej naturalistyczny styl w rzeźbie i malarstwie, czyli również w zdobnictwie. Do najbardziej znanych przykładów dzieł tego okresu należą: studiiun portretu królowej Nefertiti oraz złota Maska Tutanchamona. Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie rzeźbiarskim w Tell el-Amarna. Wykonana z wapienia rzeźba świadczy o wysokim kunszcie artysty, doskonale zachowana polichromia podkreśla rysy królowej. Rzeźba znajduje się w Muzeum Egipskim w Berlinie. Złota maska Tutanchamona została odnaleziona w grobowcu w Dolinie Królów. Precyzyjnie wykonana, bogato inkrustowana masą szklaną maska doskonale oddaje rysy młodego króla. Czoło zdobią wizerunki głowy kobry i sępa. które zgodnie z wierzeniami miały go chronić. Maska przechowywana jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Wprowadzono też nowy motyw tematyczny - sceny batalistyczne. Do najlepiej zachowanych zabytków tego okresu należą w Tebach: świątynia w Luksorze. Zespół świątyń w Karnaku. w Nubii - świątynia w Abu SnnbeL w Tebach Zachodnich: grobowce kute w skale. np. Hatszepsut. grobowce w Dolinie Królów i Dolinie Królowych.
Tell el-Ainarna (staroegipskie Achetaton) - miejscowość nad środkowym biegiem Nilu. na jego wschodnim brzegu, około 320 km na południe od Kairu. Jedno z najważniejszy ch stanowisk archeologicznych w Egipcie. W drugiej połowie XIV w. p.n.e. faraon - reformator religijny Amenhotep IV (Ech na ton) zbudował tu. na dziewiczej ziemi, stolice swego państwa, a zarazem główny ośrodek nowej religii. Po śmierci Echnatona miasto opuszczono. W sztuce egipskiej wystąpił tzw\ okres ąnianienski. Pojęcie wywodzi się od. współczesnej nazwy obszaru l eli el-Amarna. Charaktery zował się on daleko idącymi odstępstwami od obowiązujących kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne z rzeczywistością, ukazywały nawet niedoskonałości postaci. Wizerunki Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy. wąskich ramionach i szczupły ch rękach, wąskiej talii i szerokich biodrach. Po śmierci Echnatona sztuka amarneńska nie zanikła całkowicie. Arty ści przenieśli się do Memiis. W czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów Ramzesów, dochodziła do głosu maniera amarneńska. Jednak w sztuce egipskiej powszechnie obowiązującej, nastąpił powrót do oficjalnych kanonów.
Pozostałości stolicy zostały zburzone, ale dostarczyły badaczom wiele cennych znalezisk. W centralnej dzielnicy zbudowano Wielką Świątynię i Wielki Pałac. W pobliżu Archiwum Państwowe, w którym w 1887 roku odnaleziono klinowe tabliczki z korespondencją dyplomatyczną - tzw. listy z Amarna. Zespół budowli państwowych otaczały willowe dzielnice urzędników, warsztaty7, pracownie ( m.in. należąca do Totmesa. w której odnaleziono sKnne popiersie Nefertiti). kopalnie alabastru.
Od osiemdziesiątych lat XIX w prace wykopaliskowe prowadzili tu kolejno Urban Bouriant, Flindres Petrie Ludwik Borchardt. Od nazwy miasta pochodzi nazwa stylu w sztuce egipskiej okres amarneński.
Epoka późna.
Rozpad państwa wyczerpanego długimi wojnami nastąpił za panowania ostatnich Ramzesów. Po trzecim okresie przejściowym, w Epoce późnej, nastąpił regres sztuki monumentalnej. Sztuka egipska zaczęła w znacznym stopniu ulegać wpływom obcym. W powstałych w tym czasie rzeźbach można zauważyć cechy zaczerpnięte ze sztuki asyryjskiej, perskiej i greckiej. Ale i sztuka egipska odcisnęła swoje piętno na działalności artystów tych narodów. Pierwsze trzysta lat po upadku Nowego Państwa to powrót w rzeźbie i malarstwie do wzorów z początków Nowego Państwa i zaznaczenie się wpływów szkoły amarneiskiej. Rzeźby pochodzące z końca okresu przejściowego cechuje ciekawa kompozy cja, subtelność i eleganckie proporcje.
Kuszy ci po dojściu do władzy, podczas swoich prawie stuletnich rządów (XXV dynastia), próbowali wskrzesić wzory z czasów panowania X\TH dynastii. Za czasów panowania XXVI dynastii wracano także do kanonów z okresu Starego Państwa. Zwłaszcza w rzeźbach tego okresu, wyrażających konformizm postawy politycznej dynastii.
Okres ptołomejski.
Kolejny okres świetności Egipt zawdzięcza Grekom, którzy wyparli Persów. Grecy byli zafascynowani kulturą Egipcjan. Próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu mają wiele cech kompozycji sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w portretach postaci. Ciało zachowuje charakterystyczny skręt, ale twarz portretowana jest en face. Przedstawiane postacie czasem noszą greckie stroje. Rozkwit przezywała sztuka brązownicza. Pow stały wtedy liczne posążki bóstw- wykonane z tego materiału. Cechują się dbałością o wykończenie detalu, piękną formą i perfekcją wykonania. Równocześnie Grecy kontynuują własne tradycje. Kwitnącym ośrodkiem tego nurtu staje się Aleksandria.
Przypuszczalnie miasto założył Aleksander Macedoński w 332 roku p.n.e. Jednak według opublikowanego w "New Scientist" artykułu autorstwa Alaina Verona i współpracowników z Uniwersytetu Paula Cezanne'a w Aix-en-Provence. miasto istniało już od około 2686 roku p.n.e.. a Aleksander jedynie doprowadził do rozwoju miasta i nazwał je swoim imieniem. Ośrodek życia kulturalnego i wielki port Morza Śródziemnego. Za rządów Ptolemeuszów by! stolicą Egiptu, za czasów rzymskich siedzibą władz prowincji. Pod koniec starożytności jeden z czterech największych ośrodków chrześcijaństwa w basenie Morza Śródziemnego (pozostałe to Antiochia Syryjska. Konstantynopol i Rzym). Badania w Aleksandrii prowadził m.in. polski archeolog, prof. Kazimierz Michałowski.
Aleksandria znana jest w świecie z 2 budowli:
Biblioteki Aleksandryjskiej - największej biblioteki świata starożytnego, założonej w Aleksandrii przez Ptolemeusza I Sotera za radą Demetriusza z Faleronu (datuje się to wydarzenie na lata około 350-283 p.n.e.).
Biblioteka działała przy Museionie. ówczesnym odpowiedniku instytutu badawczo- uaukowego. Ptolemeusz II Filadelfos przyczyni! się istotnie do zgromadzenia wielu znaczących zbiorów. Nakazał przeszukania rejonu śródziemnomorskiego w poszukiwaniu cennych pism. Niektóre wykupywano, inne tylko przepisywano. Każdy, kto wjeżdżał do Aleksandrii z jakąś księgą, musiał ją zostawić w depozycie biblioteki- by można było ją skopiować.
Główną bibliotekę zwano Brucheion. w .Aleksandrii założono także mniejszą bibliotekę przy Świątyni Serapisa - Serapeion. Brucheion nie był dostępny dla wszystkich osób. księgi w nim znajdujące się mogli przeglądać tylko ludzie wybrani, najczęściej byli to uczeni. Zbiory przechowywane w Serapeionie były dostępne dla mieszkańców miasta.
Latarni morskiej na Faros. jedego ze starożytnych cudów świata, zbudowanego około 280 p.n.e. - 279 p.n.e. na podstawie planów architekta Sostratosa na polecenie Ptolemeusza L ukończona podczas rządów jego syna Ptolemeusza II. Możliwe, że pomysłodawcą budowy latarni był sam Aleksander Macedoński. Latarnia znajdowała się na przybrzeżnej wysepce Faros. która mając sztuczne połączenie ze stałym lądem poprzez groblę heptastadion. stanowiła część kompleksu urbanisty cznego, a głównie w ejściem do portu w Aleksandrii. Ocenia się. że była to wieża o wysokości ok. 100 120 m. Miała dolną kondygnację o przekroju kwadratu, nad nią wznosiła się kolejna, ośmiokątna i trzecia o przekroju okrągłym. Latarnia zwieńczona była kopułą wspartą na ośmiu kolumnach. Na niej ustawiony był posąg Posejdona o wysokości około 7 m. W tamtych czasach była to najwyższa budow la na świecie o podstawie krótszej od jej wysokości. Latarnię dość dokładnie opisał arabski geograf i podróżnik z XI wieku - Abu Abdallah Mohammed Edrisi. Jej uproszczony wizerunek zachow ał się też na monetach i malowidłach. Nazwisko architekta jest znane dzięki zachow anej pod starożytnym tynkiem inskrypcji: "Sostratus. syn Deksyfanesa. poświęcił tę budowlę bogom ocalenia, w imieniu wszystkich tych. którzy żeglują po morzach", którą najprawdopodobniej zostawił sam budowniczy w tajemnicy przed królem.
Po zmierzchu rozpalano na latarni ogień. Chrust był dostarczany na szczyt wieży na grzbietach osłów, a potem przez tragarzy. Odbijane metalowymi lustrami światło widoczne było z kilkudziesięciu kilometrów i znakomicie ułatwiało nawigację żeglarzom zdążającym do Aleksandrii (według Józefa Flawiusza. 30 mil morskich). Budowla została uszkodzona kilkakrotnie na skutek trzęsień ziemi, była też przebudowywana. Prawdopodobnie już w II wieku runęła najwyższa część latarni.. Wieża została ostatecznie zniszczona przez trzęsienie w 1375 roku. Pozostałe po niej ruiny zniknęły w 1480 r. Sułtan Egiptu użył ich do budowy na tym miejscu fortu. Obecnie na fundamentach latarni znajduje się Muzeum Morskie.
Z tego okresu pochodzą znane portrety fajumskie. Rzeźby okresu ptolemejskiego wyróżniają się realizmem, psychologiczną koncepcją. Zachowane rzeźby głów kapłanów (zielone głowy) stały się wzorem dla sztuki portretowej starożytnego Rzymu. Druga szkoła, rodzima, kontynuowała architekturę monumentalną. Z tej drugiej szkoły pochodzą takie budowle jak świątynia w File. Edfu i Denderze.
Występowanie dwu odrębnych, choć wpływających na siebie kultur powodowało także sporządzanie dokumentów państw owych w dw óch językach, odmiennymi, właściwymi dla nich rodzajami pisma. Taką inskrypcję wyryto na sławnym kamieniu z Rosetty. Dzięki temu znalezisku udało się odczytać hieroglify egipskie.
Zachowane zabytki świątyń i grobowców przez tysiąclecia wystawione były na niszczycielskie działanie słońca, wilgoci i wiatru niosącego olbrzymie ilości pustynnego piasku. To spowodowało, że bogate polichromie miały szansę zachować się tylko wewnątrz grobowców. Dzisiejszy obraz pozostałości cywilizacji egipskiej nie pokazuje bogactwa i intensywności barw polichromii i złoceń, jakimi były one pokryte. W czasach faraonów nie były one tak szare jak obecnie. Wprost przeciwnie, były to budowie o żywej i bogatej kolorystyce pokryw ających je malowideł i reliefów.
Relatywnie mniej możemy powiedzieć o sztuce urbanistycznej starożytnego Egiptu. Siedliska ludzkie ze względu na niską jakość materiałów budowlanych, zwłaszcza w wcześniejszych okresów, prawie się nie zachowały. Charakterystyczną cechą urbanisty ki jest budowa miast o regularnej siatce ulic. No i oczywiście bogato rozbudowyw ane kompleksy' świątynno- nekropolne.
Starożytna Mezopotamia.
Teren Mezopotamii, czyli Międzyrzecza Tygrysu i Eufratu, to miejsce gdzie rozwinęło się bardzo mało kultur i starożytnych cywilizacji. Pierwotnie znane były one jedynie z przekazów pozostawionych przez starożytnych Greków. Pierwsze badania archeologiczne, prowadzone początkowo przez amatorów i poszukiwaczy skarbów miały miejsce w XIX wieku. Jednym z najcenniejszych znalezisk były gliniane tabliczki pokryte pismem klinowym. Odczytanie ich rozpoczęło czas poznawania długich dziejów Mezopotamii. Okazało się. że w istocie dłuższych niż Egiptu. Tereny te były zamieszkane już w okresie paleolitu. Do starożytnych państw związanych z Mezopotamią należą: Sumer. Akad. Asyria. Babilonia. Sztukę (w tym urbanistykę i architekturę) tego rejonu świata reprezentują:
* sztuka sumeryj ska i akadyj ska. * sztuka babilońska. * sztuka asyryjska.
1. Sztuka sumeryjska i arkadyjska.
1.1 Pradzieje
Najstarsze ślady osadnictwa znalezione na terenach Mezopotamii pochodzą z ósmego tysiąclecia p.n.e. Są to niewielkie osady złożone z glinianych domów na planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Znalezione też gliniane figurki zwierząt i ludzi. Z początkowym okresem Neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze. Odnaleziona ceramika to figurki kobiet symbolizujących Boginię Matkę, figurki zwierząt oraz lepione ręcznie naczynia. Naczynia wykonano z gliny zmieszanej z sieczką, pokryto je czerwoną polewą. Część naczyń zdobiły proste ornamenty liniowe.
Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad wejściem w formie łuku wykonanego z gliny. Odkryte kultury to (od północy w kierunku południowym):
* kultura Halaf.
* kultura Hamsuna.
* kultura Samarra.
Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i mury obronne wykonane z suszonej cegły.
Z kulturą Samarra wiąże się zastosowanie po raz pierwszy na Bliskim Wschodzie sztucznego nawadniania pól. dzięki czemu rolnictwo osiągnęło bardzo wysoki poziom. Konstrukcje mieszkalne wznoszone były na planie koła bądź prostokąta, a do ich budowy posługiwano się cegłą mułową. Pod podłogami domostw często znajduje się pochówki, szczególnie dzieci, które wyposażano w kamienne paciorki, gliniane i alabastrowe statuetki bogiń i naczynia. Część zbudowanych domów miała plan w kształcie litery T.
Kultura Halaf datow ana jest na okres od ok. 6500 p.n.e.. kiedy nastąpiła wielka fala migracji na Bliskim Wschodzie. Prawdopodobnie część ludności dotychczas związana ze zjawiskiem zwanym kulturą Hassuna oddzieliła się i stworzyła własną kulturę i technokompleks. z silnymi wpływami innych kultur, zwłaszcza anatolijskich. Zanik znalezisk związanych z kulturą Halaf. czyli tzw. jej „upadek"1 przypada na ok. 5500 p.n.e.
Wiąże się to najczęściej z intensywnym rozwojem ludności kultury obeidzkiej na południu Mezopotamii oraz wysuszeniem klimatu w tym okresie. Na początku V tysiąclecia w w kultury zaczęły zanikać (najpóźniej, około 4500 roku p.n.e.. zanikła kultura Halaf).
W jednej z osad halafaekieh odkryto pozostałości świątyni zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny. We wszystkich osadach odnaleziono lepione ręcznie naczynia i figurki z gliny. Naczynia były zdobione motywami geometrycznymi i figuralnymi. W naczyniach kręgu kultury hałafackiej dno zdobiono malow anymi rozetami. Pojawiły się też pieczęcie stemplowe zdobione geometrycznymi, liniowymi ornamentami.
Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia, na południu Mezopotamii, pojawiła się ki Endu. najstarsza forma kultury Ubajd (tzw. Ubajd I). Ludność nadal zamieszkiwała domy budowane z suszone j cegły i ręcznie lepiła ceramiczne naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie prostokąta. Wraz z rozwojem, wpływy kultury Ubajd przesunęły się na północ.
Drugi etap rozwoju tej kultury jest nazywany Ubajd II. Odnalezione w osadach tego okresu gliniane figurki ludzi charaktery zuje mocno wydłużony kształt. Następny okres, to Ubajd III. W odnalezionych pozostałościach osad tego okresu natrafiono na świątynie wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w planie prostokąta mają trzy pomieszczenia, z których środkowe to cełla. Największym momentem przełomowym w ceramice było wprowadzenie do użytku koła garncarskiego. Jednocześnie rozpoczął sic okres stopniowego ubożenia motyw ów dekoracyjnych. Ostami, czwarty okres kultury Ubajd (Ubajd IV) to czw arte tysiąclecie p.u.e W" połowie tego tysiąclecia kulnira Ubajd przekształciła się w kulturę Unik. W* tym okresie ręczme wykonywane naczynia ceramiczne o bogatej dekoracji malarskiej spotykane są jeszcze na północy. Ceramika wykonywana na kołach garncarskich ma coraz uboższą dekorację, czasem jest jej w ogóle pozbawiona. Motywy malowane zastępują ornamenty z nacinanych lub odciskanych linii. W okresie ok. 3300 r. p.u.e. pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindry czne zdobione reliefem. Figurki człowieka z tego okresu mają mocno wydłużony kształt, o staranniej wykonanych głowach i ramionach oraz symbolicznie zaznaczonych nogach. Końcowy okres kultury Unik przypada na początek rozwoju smnery iskich miast-państw.
1.2. Okres wczesnosumeryjski.
Około 3200 r. p.n.e. istniejące osady przekształciły się w pierwsze miasta - państwa Były to m.in. Eridu. Uruk. Ur. Girsu. Najwyższą władzę piastowali w nich prawdopodobnie królowie- kapłani. Życie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów. Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone były najczęściej z suszonej cegły. Ścian v świątvń z zewnątrz zdobione bvłv lizenami. Wokół świątvn wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich. to ziggurat poświęcony bogu nieba Anu. drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie <Nini- Zaza). Ta druga świątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty kamień - betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów.
Ziggurat w Ur (zwany przez Sumerów Etemennigun - wybudowany około 2100 p.n.e. przez Umamm» i Szulgiego ziggurat w mieście Ur. Miał budowy schodkowaną trójstopniowo, zwężającą się ku górze. Była to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Pierwotna budowla wzniesiona na fundamencie o wymiarach 65x43 m.. była wysoka na ok. 2 lin. dziś sięga ok. 13 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zachowana w bardzo dobrym stanie, bowiem już w starożytności była obiektem renowacji, o czym świadczą inskrypcje króla babilońskiego Nabonida. Gruntownej konserwacji został poddany przez sir Leonarda Woolev'a na początku XX w.. Z tym też okresem związane jest powstanie pisma, początkowo w formie obrazkowej, później przekształconego w pismo klinowe.
1.3. Okres starosumeryjski.
Początek tego okresu przypada na XXVIII wiek p.n.e.. Wraz z rozwojem miast doszło do walk o dominacje nad większym obszarem terytorialnym. Władza przeszła w ręce króla- wojownika, powstały pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al - Uhaimir). Jest to budowla złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich. to monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta. Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach. Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Domy północy nie miały wewnętrznych dziedzińców. Podobnie świątynie budowane na północy składały się z poprzedzonej przedsionkiem nawy podzielonej na eellę i sanktuarium. Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast. Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta wznoszono budowie oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię. Budowie tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej, czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowie nie należały to trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu platformy, stawiano kolejną świątynię.
Grobowce z tego okresu to podziemne budowie z kamienia lub cegły, złożone z jednego lub kilku pomieszczeń. Przekryte sklepieniem pozornym lub płaskim stropem. Do wnętrza z poziomu terenu prowadziły ukośne rampy i pionowe szyby.
Rzeźba i płaskorzeźba. Najważniejszym elementem rzeźby i płaskorzeźby jest twarz, w której dominują oczy. Są to jednak dzieła pozbawione indywidualnych cech poszczególnych osób. Posążki osób w pozy cji siedzącej lub klęczącej miały7 ukazać czynność a nie samą osobę. Stawiano je w świątyniach, podpisane imieniem fundatora.
Płaskorzeźby komponowane są w układach pasowych, postacie ludzi przedstawiane są w układzie: twarz z profilu, oko od frontu, tułów i ramiona od frontu, nogi z profilu. Najstarsze, wykonane w miękkim kamieniu. To stele ukazujące ważne wydarzenia dziejów. Są rodzajem pomników historycznych, z których jedna grupa opisuje wydarzenia pokojowe, druga zwycięskie wojny.
1.4 Okres arkadyjski.
Około 2400 p.n.e. doszło do przejęcia władzy przez zamieszkałych na tym terenie Semitów, którzy już od dawna piastowali funkcje dostojników na sumeryjskich dworach i przejęli wiele sumeryjskich zwyczajów. Jeden z nich. znany później jako Sarson Wielki, zdobył władzę w mieście Agade (Akad), po czym podbił cah7 Sumer i ogłosił się władcą Sumeru i Akadu. Jego wnuk. Naramsin ogłosił się Królem Czterech Stron Świata. Mimo tych wydarzeń sztuka i kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzy li obszar jej oddziaływania oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo sumeryjskie zostało przy stosowane do ich własnego języ ka. Z zachowanych zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku 100.0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińcowi wiele, umieszczonych równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem grubości 10.0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy" dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najpraw dopodobniej było to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w północnej Mezopotamii.
Aszur ( Kałaat Szirkat) to miasto w północnej Mezopotamii, obecnie na terenie Iraku. pierwsza stolica Asyrii, ośrodek kultu boga Aszura. Miasto powstało około 3000 przed Chrystusem. Prace archeologiczne na terenie pozostałości miasta Aszur prowadzone są od 1903 roku. W ich trakcie odkryto między innymi resztki stary ch murów miejskich, kompleksy pałacowe, świątynie bóstw: Aszura i Inany . podwójną świątynię bogów: Szamasza i Sina oraz wzniesiony przez króla Tukultininurtę I ziggurat.
Płaskorzeźby akadyjskie cechuje pewne odejście od układów pasowych i większa staranność wykonania detali. W tym próby realisty cznego pokazania postaci, zarówno w wizerunku twarzy jak i poprawności oddania sylwetki. Pieczęcie akadyjskie mają bardziej czytelną kompozycję.
Okres akadyjski trwał od około 2340 do 2200 r. p.n.e. Jego zakończenie związane jest z upadkiem dynastii zwyciężonej przez plemiona z gór Zagros. (plemiona te - Gutejow ie rządziły Mezopotamią przez około 100 lat).
1.5. Renesans sumeryjski.
Pierwsze odrodziło się miasto-państwo Lagasz, kolejne było Ur. W tym drugim mieście pojawiła się tzw. trzecia dynastia z Ur założona przez króla Urnammu. Pod jego panowaniem zostały odnowione stare budowie, powstały też nowe. Miasta srały się bardziej okazałe.
Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe, wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu. wzniesiona za czasów Urnammu. znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43.0 x 65.0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amtilady pomiędzy pomieszczeniami. Po raz pierwszy zaczęto wznosić świątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi świątyniami.
Rzeźba sumeryjska tego okresu nawiązywała do wzorców starosumeryj skich. Jednak tw arze przedstawianych postaci nosiły cechy indywidualne. Nowym elementem było też [stawianie na reliefie klęczących u stóp władcy cudzoziemców z darami.
Renesans trwał ok 100lat lat zakończył się wraz z najazdem Elamitów i upadkiem trzeciej dynasti z Ur.
2 Sztuka babilońska
Najazd Elamitów około 2000 roku p.n.e. położył kres rozb ojowi sztuki sumeryjskiej. Imperium trzeciej dynastii z Ur - podobnie jak miasto Ur - legło w gruzach. Sumer i Akad podzieliły się na wiele miast-paristw. Jednym z nich był Babilon. Władający nim od około 1 '92 r. p.n.e. amorycki król Hamniurabi podbił inne miasta i stworzył imperium babilońskie. W" sztuce i kulturze okres po upadku imperium trzeciej dynastii z Ur charakteryzował się dużymi wpływami semickimi i nowymi trendami, które później zyskały miano sztuki babilońskiej.
2.1. Okres st;u obabiłoiiski (Ainoiyci).
Powszechnie uważa się. że poziom kultury osiągną! w okresie starobabilońskim bardzo wysoki poziom, chociaż w pewnych dziedzinach rysowały: się pewne cechy dekadenckie (np. rzeźba ). Przede wszystkim bardzo żywa była jeszcze tradycja sumero-akadyjska. nadająca ton w rozwoju kultury Mezopotamii. Nowością były nowe trendy w budownictwie wskazujące na silne wpływy semickie. Niestety z tego okresu nie znamy zbyt dużo zabytków, aby w pełni ująć całokształt kultury czasów amoryckich. Wykopaliska archeologiczne świadczą o znacznym rozwoju w XVIII wieku p.n.e. miasta Mari (Teł ał-Hariri ). Znaleziono tam pozostałości pałacu znacznej (o powierzchni o 200x120m. z ponad 260 pomieszczeniami). siedziby kroła Zimnimia. Była to ogromna budowla zajmująca około 3 J ha. otoczona grubym murem. Do wnętrza prowadziła jedna brama. Pomieszczenia zgrupowane były wokół dziedzińców. Poszczególne grupy pełniły różne funkcje. Były tam obszary pomieszczeń administracyjnych, sal mieszkalnych przeznaczonych dla władcy i dworu, zaplecze z magazynami, warsztatami oraz pałacowa świątynia. W ruinach odnaleziono wielotysięczny zbiórglinianych tabliczek i dzieła sztuki. Na ścianach pałacu odkryto malowidła o żyw ej kolorystyce, wykonane na gipsowej wyprawie przy użyciu farb wodnych. Tematyka obrazów była zróżnicowana - od geometrycznych kompozycji po sceny batalistyczne, ceremonie religijne i obrazki z życia codziennego. Znaleziono także posągi i płaskorzeźby. W centrum pałacu znajdował się dziedziniec o wy miarach 50x33 m. a także szereg mniejszych placów. Obok pomieszczeń oficjalnych (sale tronowe, kaplice». bvk> mnóstwo pomieszczeń mieszkalnych co dzieliło budowlę jak gdyby na dwie części. Jeden z dziedzińców, przylegający do sali tronowej odznaczał się szczególnym urokiem ze sztuczną palmą na środku (z drewna, brązu i srebra ) imponującym malowidłem na południowej ścianie i prowadzącym do niej szpalerem drzew rosnących w donicach. W łazienkach znaleziono terakotowe wanny. Woda doprowadzana i odprowadzana była systemem ceramicznych rur kanalizacyjnych.
Zlokalizowano także archiwum państwowe, w którym znaleziono bogatą korespondencję dyplomatyczną z przełomu XIX i XVIII w. p.n.e. - ok. 25 000 glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym, zawierających również treści o charakterze prawnym i gospodarczym. Cały kompleks miejsko-pałacowy odsłonięto w latach trzydziestych XX w. przez ekipę francuskich archeologów po kierownictwem Andre Parrota. Pałac swoją architekturą nawiązywał do okresu starosumeryjskiego i akadyjskiego.
Do innych cennych znalezisk tego okresu należą ruiny świątyń. m.in. świątynia bogini Isztar- Kiutum w Nerebtum (Iszdżali). Pomieszczenia świątyni były rozmieszczone wokół czterech dziedzińców. Całość otaczał mur. Do wnętrza prowadziło kilka bram. Sanktuarium poprzedzała sala ofiar. Tego typu plany świątyń znane były już we wcześniejszym okresie. W ośrodku Larsa zostały odnalezione brązowe figurki. Zostały umieszczone m i. na misie podtrzymywanej przez dwóch brodaczy. Rzeźba datowana jest na około 1900 r. p.n.e.. znajduje się w Luwrze, w Paryżu.
Do najbardziej znanych rzeźb tego okresu należy odnaleziona w 1902 r. w Suzie przypominająca kolumnę stela z Kodeksem Hammurabiego z tekstem słynnego kodeksu. Do innych znalezisk pochodzących z tego okresu należą terakotowe płaskorzeźby przedstawiające bogów oraz ludzi wykonujących codzienne czynności. Upowszechniły się też małe. cylindryczne pieczęcie służące do pieczętowania dokumentów spisywanych na glinianych tabliczkach. Wiele z nich zdobią motywy z dziejów Gilgamesza.
2.2. Okres średniobabiłoiiski (kasycki).
Kasy ci to najeźdźcy, którzy zdobyli władzę w Babilonii po zhipieniu Babilonu przez Hetytów około 1595 roku p.n.e. Wznieśli oni nową stolicę Durkurigazlu < Akarkuf). a w niej świątynie wzorowane na babilońskich i pałac z potężnym zigguratem. Do nowych osiągnięć sztuki tego rejonu związanych z panowaniem Kasytów. bardzo silnie wpływających na kształtowanie się rozwiązań architektonicznych i urbanistycznych, zalicza się produkcję modelowanej cegły. Z przejęta przez budowniczych z okresu nowobabilońskiego oraz przez Persów. Innym charaktervstvcznvm elementem sztuki teao okresu są "kudurru"- znaki graniczne.
Znaki wykonywane były z kamienia, najczęściej z diorytu. Przechowywano je w świątyniach, jako potwierdzenie prawa własności do terenu, którego granice były opisane na kamieniu. Opis zawierał także prośbę wznoszoną do bóstwa i ciąg przekleństw, które dosięgną tych. którzy naruszą prawo własności. Zamiast wizerunku boga używano jego symbolu. Okres średnobabiłoriski zakończyło opanowanie Babilonii przez Asyryjezy ków. za pośrednictwem których w Mezopotamii wpływy zdobyła sztuka asyryjska.
2.3. Okies nowobabflowski (chaldejski).
Babilon.
W 626 p.n.e. Nabopolasar ponownie zjednoczył królestwo babilońskie, a jego syn Nabopolasar II (Nabuchodonozorll) doprowadził je do potęgi. Ten okres w dziejach Babilonu nazywany jest nowobabilońskim.
Pierwszą osadę w miejscu późniejszego Babilonu założy li w XXIV wieku p.n.e. wg źródła babilońskiego Sumerowie (wg tradycji biblijnej król Nimrod. ok 2 "00 p.n.e.) Po opanowaniu przez ludy semickie osada stała się około 1900-1850 rokup.n.e. miastem i stolicą niewielkiego królestwa Babilonii. Rola miasta wzrosła znacznie za panowania Hammurabiego 1 "92-1 ~50 p.n.e.. który stworzył duże imperium ze stolicą w Babilonie. Babilon był centrum kultu boga Marduka.
Miasto zostało zniszczone przez Hetytów w XVI wieku p.n.e.. Ten sam los spotkał je w 689 rokup.n.e.. gdy asyryjski król Sanherib postanowił zemścić się za ciągłe rebelie. Miasto odzyskało wspaniałość w pierwszej połowie \T wieku p.n.e. odbudowane przez syna Sanhenba Asarhaddona i później za panowania dynastii nowobabilońskiej (z tych czasów pochodząBrama Isztar. zrekonstruowany i powiększony ziggurat Etemenanki. czy wiszące ogrody Semiramidy). Zdobyte w 539 rokup.n.e. przez Persów, miasto powoli traciło na znaczeniu. W Babilonie zmarł w 323 roku p.n.e. Aleksander Wielki, który zamierzał uczynić go stolicą swojej uniwersalnej monarchii. Babilon obecnie znajduje się w granicach administracyjnych Iraku.
Stanowisko archeologiczne, na którym są prowadzone wykopaliska, trwają od 1S99 roku. Wynika z nich m i. że za panowania Nabuchodozora Babilon został rozbudowany. Miasto, na planie prostokąta, otoczono podwójnym wysokim murem obronnym, wzmocnionym wieżami
rozmieszczonymi co 50 metrów. Przestrzeń pomiędzy murami wypełniono ziemią Pałac z własnymi fortyfikacjami znajdował się w części północnej miasta. Wewnątrz zbudowano dziedzińce. Trzy pierwsze połączone były ogromnymi bramami Trzeci dziedziniec poprzedzał sale reprezentacyjne, w tym salę tronową o wymiarach 52.0 x 17,0 m.
Dekoracja ścian wykonana była z mozaiki ze szkliwionej - kolorowej cegły. Fiyz przedstawiał szereg kroczących lwów. nad nimi pokazano drzewa życia. W mieście odbyto tu między innymi: Bramę Isztar. Esagilę- świątynię Marduka. mury obronne, kompleks pałacowy, ziggurat Etemenanki. z którym kojarzy się biblijną Wieżę Babel.
Do pałacu przylegała Brama Isztar. której rekonstrukcję można obejrzeć w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. W pobliżu bramy znajdowało się sklepienie nad drogą, wykonane z kamienia. Porównanie opisu Babilonu pozostawionego przez Herodota z odkopanymi pozostałościami sklepienia, skłoniły archeologa. Roberta Koldew eya. do wysnucia wniosku, że są to reszki jednego z siedmiu cudów świata - wiszących ogrodów Semiramidy Przy bramie rozpoczynała się droga procesy jna, która prowadziła do świątyni i zigguratu Marduka (ziggurat nosi też nazwę zigguratu Etemenanki i bywa utożsamiany z wieżą Babel). Była to wysoka, siedmiokondygnacyjna wieża. Poszczególne piętra były pomalowane na różne kolory. Najniższe pokrywała czarna smoła, wyższe czerwona, wypalana cegła, kolejne, białe pokryto zaprawy wapienną lub gipsową a następne - błękitne oblicowano glazurowanymi pły tkami. Dolne piętro miało 33.0 m wysokości, cała zaś wieża około 90r0 m. Podstawa wieży tworzyła kwadrat o boku 90.0 m
Dekoracje z glazurowanej, modelowanej cegły układane w fryzy przedstawiające wizerunki zwierząt, stylizowane rośliny to jedno z największych osiągnięć sztuki tego okresu. Nowością też było wprowadzenie płaskich pieczęci ozdobionych scenami kultowymi.
Persowie, którzy zdobyli Babilon w 538r p.n.e nie zniszczyli miasta. Dzięki temu jeszcze przez wiele lat wytwarzano tu dzieła o charakterystycznych sztuki babilońskiej, która wywarła wpływ na sztukę innych kultur np. Persji.
3 Sztuka asyryjska
Rozwijała się początkowo pod silnym wpływem tradycji sumeryjskich. akadyjskich. później babilońskich. Wplw na nią wywarły także tradycje innych kultur, podbitych przez Asy ryj czy kó w mianowicie Heniów i Hurytów. Ludność asyiyjska zamieszkiwała tereny północnej Mezopotamii już w połowie V tysiąclecia p.n.e.. lecz o dziejach tego państwa możemy mówić dopiero od początków 2000 r. p_n.e. Stolica Asyrii Aszur posiadała wówczas świątynię i była otoczona murami obronnymi. Odrębność sztuki asyryjskiej zaczęła się zaznaczać dopiero w połowie XIV w. p.n.e. (okres średnioasyryjski). Pałace wznoszone były na założeniach podobnych do budowy domów mieszkalnych, wokół dziedzińca. Otaczały go podwojne mury obronne, wzmocnione wieżami. Ten sposób budowania dał początek stawianym później zamkom obronnym. Wewnątrz twierdzy wniesiono podwójną świątynię. Poświecono ją bogom Ann i Adada. Dwie celle poprzedzał wspólny dziedziniec. Każda ze świątyń posiadała własny ziggurat. Odmienność sztuki asyryjskiej tego wczesnego okresu jest możliwa do zaobsenvowania w wykorzystaniu nowych materiałów. Odnaleziono reliefy wykonane w kości słoniowej i drobne przedmioty z barwionej, podobnej do szkła masy.
O prawdziwym rozwoju sztuki asyryjskiej możemy jednak mówić dopiero w okresie no w o a syiyjsk im Odnalezione z tego okresu pozostałości pałaców w Kalchu (Nimrud). Niniwie. Durszarrukin (Chorsabad) ujawniły wiele nowych elementów. Jednym z nich jest zastosowanie kamienia w postaci tzw. ortostatow. Są to czworoboczne płyty, często z alabastru. służące do wykładania dolnych części ścian i zdobienia ich (w miejsce dekoracji malowanej spotykanej w sztuce innych narodów zamieszkujących Mezopotamię). Płyty malowanej spotykanej w sztuce innych narodow zamieszkujący ch Mezopotamię). Płyty pokryte te zostały bogatym, starannie wykonanym reliefem o tematyce wojennej, czasem są to sceny z polowań, kultowe lub dworskie. Przeważają jednak motywy batalistyczne. Sceny wojenne ujawniają wiele okrucieństwa. Sceny z polowań należą do arcydzieł sztuki asyryjskiej. Ukazują władców na koniu lub w wozie bojowym strzelających z łuku do lwów lub byków. Są sceny polowań na ptaki, polowań z sokołem. Do kanonu należy scena przedstawiająca ranną lwicę (Muzeum Bryty jskie w Londynie ». Płaskorzeźby o tematyce religijnej nawiązują m.in. do magicznych obrzędów sumeryjskich związanych z zaklinaniem deszczu, odsunięciem zagrożenia powodzi.
Kolejnym nowym elementem architektury, wpływającym na sposób rozwiązań probłemów urbanistycznych są portale. W nich umieszczano strażników bramy — lamassu. Są to wyobrażenia skrzydlatych byków o ludzkich, brodatych twarzach. Głowy byków zdobią tiary z rogami symbolizujące ich potęgę. Ten element został przejęty przez sztukę perską.
Niniwa (akad. Nimia) - starożytne miasto, leżące nad wschodnim (lewym) brzegiem Ty, (obecnie w Iraku, na północny wschód od Mosulu, po drugiej stronie Tygrysu), jedna ze asyryjskich.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Niniwy datuje się na VI tysiąclecie p.n.e .W III tysiącleciu pn.e. istniało już w tym miejscu duże jak na tamie czasy miasto, znane jako miejsce kultu bogini Inany. U schyłku II tysiąclecia p.n.e. tacy kro Iowie asyryjscy jak Assurressaissi I i jego syn Tiglatpilesar L wybudowali tutaj swoje pałace. Do dużego znaczenia doszła Niniwa okresie now oasyryjskim. kiedy to została obrana na stolicę Asyrii przez Sanheriba. który władał tym państwem w latach 704-681 p.n.e. Z ogromnym rozmachem rozbudował on miasto, którego powierzchnia sięgnęła niemal 8 km2, a długość murów miejskich w obwodzie wynosiła ok. 12 km. System murów obronnych prezentował się imponująco: za pierwszym murem z kamienia o wysokości 4.5 m z regularnie rozmieszczonymi kamiennymi wieżami, stał mur z suszonej cegły, który miał szerokość około 15 m i wysokość 25 m. Na zewnątrz murów znajdowała się fosa o szerokości 55 m. Fosa była nawadniana. Zasilano nawet strumień Chor. przecinający miasto, poprzez rozbudowę systemu kanałów, tam i akweduktów na północny wschód od miasta. Niektóre ze zbudowanych wtedy akweduktów są używane po dzień dzisiejszy. Miasto miało kształt klina skierowanego cieńszym końcem w kierunku południowo- wschodnim. Do środka prowadziło 15 bram Nad miastem górowały dwie cytadele. W pierwszej, której pozostałości znane są jako tell Kujundżyk. znajdowały się świątynie i królewskie pałace. W drugiej - tell Nebi Junus - był arsenał Sanheriba.
Kulcłiu (biblijne Kałach), Nirnrud. starożytne miasto asyryjskie położone w miejscu współczesnego Tell Nirnrud leżącego na wschodnim brzegu Tygrysu na południe od Mosulu. Według biblijnej tradycji miasto zostało założone przez Nimroda. wnuka syna Noego. Chama. W połowie 13 stulecia p.n.e. zostało ponownie ufundow ane przez asyryjskiego króla. Salmanasara I. W okresie średnioasyryjskim miasto było jednym z centrów administracyjnych państwa. Król Aszumasirpal II wybrał Kalchu na nową stolicę Asyrii, którą pozostał prawie do najazdu Medów w 614-612 p.n.e.. tracąc wcześniej na znaczeniu na rzecz Dur-Szarmkin i Niniwy.
Król Aszumasirpal II wybudował S kilometrową linię murów, które otaczały prawie 200 hektarów powierzchni. Miasto miało kształt czworoboku. W południowo-wschodniej części miasta znajdowała się twierdza ze świątyniami i pałacem królewskim. Wzniesiono tam ziggurat boga Ninurty - patrona miasta. Na południe od tej budowli wznosiła się wspaniała budowla- tzw. Pałac Północno-Zachodni. którego ściany wyłożone by!y blokami z reliefami przedstawiającymi wyprawy wojenne i polowania.
Wykopaliska archeologiczne na wzgórzu Tell Nimrud zapoczątkował w latach 1845-18 51 Austen Henry Layard. który błędnie zinterpretował znalezisko jako pozostałość po Niniwie. Brytyjskimi misjami kierowali Max Mallowan w latach 1949-57 David Oat es w latach 1958-62.0d 19" 1 w Kalchu wykopaliskarozpoczęła polska misja archeologiczna pod kierunkiem Janusza Meuszyńskiego i Ryszarda Sobolewskiego.
Odnalezione zabudowania pałacu w Durszarrukin to specyficzny fragment założenia urbanistycznego - twierdza zbudowana na planie prostokąta. Do wnętrza prowadzi jedna brama. Wewnątrz rozmieszczono budynki administracy jne, gospodarcze, koszary wojskowe. Siedzibę władcy ustawiono na sztucznie usypanej platformie wzmocnionej murem z cegły, która zajmuje powierzchnię około 10 ha. Na taras prowadzi pochylnia. Pałac otoczony jest murem. Do wnętrza prowadzi brama w której umieszczono dwa skrzydlate byki. Bezpośrednio za bramą znajduje się największy, główny dziedziniec. Do jego boku przylegają pomieszczenia pomocnicze. W głębi znajduje się sala reprezentacyjna i inne dworskie pomieszczenia. Dalej, drugi dziedziniec z zabudowaniami świątynnymi i przy legający m do nich zigguratetn. Zabudowania świątynne pałacu w Durszarrukin zawierają trzy większe celle poświecone bogom: Sin. Ningal. Szamasz oraz trzy mniejsze przeznaczone dla bóstwa pogody Adada. wojny i polowań Nitury. mądrości Ea. Pałace asyryjskie tradycyjnie były związane z świątyniami. Oświetlano je światłem dochodzącym z dziedzińców przez wejścia i niewielkie świetliki umieszczone w ścianach (pałace pozbawione były okien). Wyposażano je w urządzenia dostarczające wodę. Dekorację ścian wykonywano także z glazurowanej cegły o kolorysty ce czarnej, żółtej i ciemnoniebieskiej. Do wyjątków należą znaleziska resztek schodów, zatem należy przypuszczać, że były to budowie jednokondygnacy jne. Posadzki wykonywano z płyt wapiennych. Stropy przekrywano drewnianymi belkami. Niektóre dekoracje sugerują wykonywanie sklepień kolebkowych, zwłaszcza nad korytarzami. Ale nie udało się tego potwierdzić przy pomocy wykopalisk.
Zabudowania miasta wznoszone były wzdłuż prostopadłych do siebie ulic. Domy wznoszone z niewypalanej gliny szybko rozpadały się. Na gruzach wznoszono kolejne, zatem wykopaliska to mało czytelna gmatwanina kolejnych warstw. Najlepiej zachowane fragmenty architektury to przedstawienia łainassu oraz kamienne reliefy. Rzeźby pełne należą do rzadkich znalezisk. Należą do nich posągi królów Salmanasara II! i Aszurnasirapłi II. Z czasów Salmanasara III pochodzi też czarny obelisk wykonany dla pałacu w Kałchu. Jest to dwumetrowa bryła w formie zwężającego się szescianu. zakończona trzema stopniami. Ściany boczne pokrywają reliefy ukazujące hołdy i daniny składane królowi przez monarchów Gilan (Suę) i Izraela (Jehu). Najlepiej zachowane są dzieła z brązu.
Na uwagę zasługuje brania świątyni z Imgurenli (Balawat). Skrzydła bramy o wysokości prawie 4.0 m i szerokości 2.20 m wykonane są z drewna obitego cienką blachą z brązu. Na niej wykonano pasmową dekorację z reliefów obrazujący ch wyprawy wojenne królów Salmanasara III i Aszuraasirapli II. Jest to praca zbiorowa asyryjskich artystów, poziom artystyczny przedstawienia scen jest różny. Zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim.
Sztuka asyryjska osiągnęła wysoki poziom rozwoju. Kres jej rozwojowi położył upadek Asyrii (609 pai.e ). ale jej osiągnięcia wywarły bardzo silny wpływ na rozwój sztuki Bliskiego Wschodu.
Starożytna Persja.
Sztuka starożytnej Persji - najstarsze z doty chczas odkryty ch znalezisk w Persji pochodzą z IV ty siąclecia p.n.e. W Suzie odnaleziono ceramikę malowaną ornamentami geometry cznymi i stylizowanymi postaciami zwierząt. Jest to tzw. ceramika w "stylu Suzy". Z drugiego tysiąclecia pochodzą brązy. Wśród znalezisk odkryto: elementy końskich uprzęży, broń. tzw. sztandary (zakończenia osadzane najprawdopodobniej na drzewcach), biżuterię itp. związaną najprawdopodobniej z Kasytami. Wiele wykopalisk tego typu odkryto w Laurestanie. Są to wyroby powstałe na tym terenie oraz pochodzące z wymiany z sąsiednią Mezopotamią, która wywarła znaczny wpływ na sztukę Persji. Zanim powstało państwo perskie, tereny obejmujące min. Suzę zajmowało państwo Elam Jego początki datowane są na około 2010 rok p.n.e. a kres istnienia położył podbój dokonany przez Asyryjczyków w VII w. pjn.e. Z czasów Elamu pochodzi odnaleziony w Suzie relief z glazurowanej cegły , przedstawiający geniusza adorującego palmę daktylową - święte drzewo. Niedaleko Suzy. w Duruntasz (Czoga Zanbil). odnaleziono też ziggurat z XIII w. pn.e.
Czoga Zaiibfl. w starożytności Bur-Untasz - stolica królestwa Elam obecnie stanowisko archeologiczne w Iranie około 50 kilometrow od Suzy. wpisane w 19~9 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Znajdująsię tu pozostałości ełamickiego miasta, założonego w XIII wieku pjoue. i istniejącego do 640 roku p.n.e.. kiedy zniszczyły je wojska Asurbampała. Do naszych czasów dotrwały m. m. ruiny pałacu i murów miejskich oraz trzy dolne kondygnacje starożytnego
Tę pięciokondygnacyjną budowlę, otoczoną podwójnym murem z siedmioma bramami, wzniósł król Untaszgal. Budowla różni się odzigguratów wznoszonych w Mezopotamii. Był to masywny budynek z wieloma komnatami. Schody zbudowane były w klatkach schodowych a nie w postaci ramp. Ściany zigguratu lub świątyni pokrywały płyty z glazurowanej terakoty. Bram strzegły rzeźby zwierząt. Z wykopalisk tego okresu pochodzi też brązowa statuetka kobiety oraz płytka przedstawiająca obrzęd związany z wschodzącym słońcem. Na płytce umieszczono akadyjski napis "wschód słońca", lecz obrzęd nie jest związany ze znanymi wierzeniami Mezopotamii. Z czasów wojen prowadzonych przez Elam z Babilonią pochodzą odnalezione na tym terenie zabytki sztuki babilońskiej (m.in. stela z Kodeksem Hammurabiego. stela Naramsina)
4.1. Okres Achemenidów.
W północno-zachodniej części Wyżyny Irańskiej znajdowała się Media. Pod koniec \H w. p.n.e. Medowie walnie przyczynili się do zniszczenia państwa asyryjskiego. Ale już w roku 550p.n.e. król perski Cyrus. z dynastii Achemenidów. podbił Medię i ogłosił się królem Medów i Persów. W następnych latach zajął też Lidię i Babilonię. Tak powstała potęga perska, spadkobierczyni kultur Elaniu i Medii. Wpływ na sztukę Persji wywarły także inne kraje: Babilonia. Egipt. Asyria i Grecja. Sztuka perska była przede wszystkim sztuką dworską. Miała jednoczyć wielonarodowe państwo i chromc je. świadczyć o potędze władcy. Dwie pierwsze metropolie nowego imperium to Ekbatana (stolica Medii) oraz Pasargady. W Pasargady pozostały ruiny pałacu - kilka zniszczonych kolumn, relief z portretem Cyrusa. Wykopaliska świadczą, że było to miasto składające się z kilku oddalonych od siebie budowli - propylejów, sali audiencyjnej. czyli apadany i pałacu. W pobliżu zachował się grobowiec Cyrusa II. Jest to wzniesiona na kamiennym, sześciostopniowym cokole komora grobowa przekryta dwuspadowym dachem. Całość otoczona była kolumnadą. Zabytek ten świadczy o kompozycyjnym traktowaniu sztuki przez Persów. Schodkowy cokół nawiązuje do budowli Mezopotamii, dwuspadowe przekry cie o wpływach helleńskich. Zabytek ten jest jedyny w swoim rodzaju. Tylko syn Cyrusa został pochowany w podobnym grobowcu.
Dariusz I Wielki rozpoczął budowę nowej stolicy - Persepolis. Zabudowania zostały wzniesione na tarasie położonym u stóp skały. Od strony doliny został on otoczony murami. Do wnętrza prowadziła rampa, której ściany zdobiły reliefy. W murze za czasów Kserksesa I wykonano monumentalną bramę zwaną Bramą Wszystkich Ludów. Strzegły jej rzeźby skrzydlatych byków, które są nawiązaniem do tradycji asyry jskich. Ogromny portyk, wsparty na czterech kolumnach prowadził na prawo do sali hvpostvlowei - apadany. z której do naszych czasów zachowało się tylko 13 kolumn w rozstawie S,4 m. Sala wzniesiona była na drugim tarasie, którego cokół pokrywały płaskorzeźby w układzie pasowy m. Sceny ukazane na reliefie obrazują pochód wasali oddających hołd królowi Persji. Są tam przedstawieni Medowie (w okrągłych nakryciach głowy ) i Persowie (w prążkowanych tiarach). Górny pas przedstawia prowadzone królewskie rumaki. W pobliżu apadany wzniesiono salę tronową zwaną Salą Stu Kolumn (ukończono ją za panowania Artakserksesa I). Była to kwadratowa sala o boku "5.0 m przekryta płaskim stropem wspartym na kolumnach wysokości 9.0 m umieszczonych w 10 rzędach. Przestrzeń zamykały ściany z których zachow ały się tyiko wejścia. Zabudowania pałacowe Persepolis zostały wzniesione przez kolejnych władców. Najstarsza rezydencja została zbudowana przez Dariusza I. Jest to kolumnowy dziedziniec z zabudowaniami mieszkalnymi usytuowanymi po jego bokach. Ściany wznoszono z cegły zdobionej glazurowaną dekoracją, nawiązującą do osiągnięć sztuki babilońskiej (są to barwne fryzy przedstawiające np. lwy. skrzydlate gry fy* itp.). Kamienne były wejścia i nisze wewnątrz pomieszczeń. Zdobiono je reliefami. Zwieńczenie bram stanowił odwrócony esownik wzorowany na architekturze egipskiej. Kamienne koiumnvmiaiv głowice « i'/-.,, • , /łożone z dwóch zwierzęcych głów i zwykłe byków), ukształtowane w taki sposób bv moalv służyć za oparcie krzy żujących się belek stropu. Poniżej rzeźb zwierząt umieszczano dwie woluty. Trzony kolumn pokryte kałeiun^mi oparte były na bazach w kształcie dzwonu lub sześcianu. Kolumny tego typu to oryginalne osiągnięcie perskich architektów.
Nekropole królewskie kolejnych władców Persji znajdują się w Naksz-e Rustam ( ok. 3.0 km odPersepolis). Są to wykute w skałach grobowce o trzykondygnacyjnych fasadach. Kondygnacje dolna i górna są węższe od środkowej, przez co fasada ma kształt krzyża. Dolna część to gładka ściana. Część górna ozdobiona została płaskorzeźbą, przedstawiającą króla stojącego przed ołtarzem, na podium podtrzymywanym przez przedstawicieli narodów wchodzących w skład imperium. Król uzbrojony w łuk pokazuje na symbol Ahuramazdy- uskrzydloną tarczę słońca lub księżyca). Część środkowa to wejście do komory grobowej. Wykonane zostało jako relief obrazujący- portyk pałacu królewskiego. Sama komora grobowa to proste pomieszczenie z wgłębieniami w posadzce, przeznaczonymi na miejsca pochówku króla i członków jego rodziny.
Sztuka perska korzystając z osiągnięć innych narodów stworzyła dzieła niepowtarzalne, pozwalając innym narodom zachować swoje tradycje. Wysoki poziom osiągnęło jubilerstwo i głiptyka. W zbiorach Luwru i Muzeum Pergamonskiego przechowyw ane są uchwyty wykonane ze srebra inkrustowanego złotem detale i elementy przedmiotów użytkowych. Najświetniejszy okres jej rozwoju, przypadający na panowanie dynastii Achemenidów, został przerwany podbojem dokonanym przez Aleksandra Macedońskiego w IV w. pji.e. Po jego upadku część Persji przypadła Seleucvdom