Integracja wychowanków Zakładu Poprawczego i Zakładu Karnego ze środowiskiem- rozwój, propozycje i realizacja.
„Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.”
Wolność i równość zdają się być słowami-kluczami w rozważaniach na powyższy temat. Sądze, iż niewiele znajdzie się osób, odmawiających słuszności słowom: „ Zważywszy, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbędnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata (…)”.
Jednakże, niezależnie od wzniosłości i prawdziwości tychże słów rodzi się pytanie o ich zasadność w stosunku do osób, które niejako dobrowolnie pozbawiły się tychże praw,- osób, które za swe czyny zostały skazane na izolację.
Pojęciu izolacja przeciwstawić można pojęcie integracja, a więc „ włączenie jakiegoś elementu w całość; zespolenie i zharmonizowanie składników zbiorowości społecznej.”
Jednym z celów kary pozbawienia wolności jest odizolowanie od społeczeństwa jednostek zdemoralizowanych, nieprzestrzegających litery prawa, praw innych ludzi, zagrażających dobru i pokojowi świata.
Nie ulega wątpliwości, iż zbrodnia nie jest wynalazkiem współczesności, zbrodnia natomiast rodzi karę, więc zbrodniarze karani byli od dawien dawna, byli izolowani, odcinani od społeczeństwa na wszelakie sposoby.
Przyjrzyjmy się swoistej historii przestępstw i sposobom ich karania, izolowania niejako.
„Ekskomunikujemy i rzucamy anatemę na każdą herezję podnoszącą się przeciwko tej świętej, ortodoksyjnej wierze, którą wyłożyliśmy powyżej. Potępiamy wszystkich heretyków, niezależnie od nazwy, pod która występują; choć odróżniają ich twarze, to jednak wiążą ze sobą ogony, pycha, która sprawia, ze są do siebie nawzajem podobni.”
Występkiem jest tu herezja, przestępcą heretyk, tj. zwolennik poglądów religijnych uznanych za błędne przez kościół panujący. Karą natomiast jest święta ekskomunika, tj. klątwą. W celu zrozumienia istoty tejże kary przytoczę etymologię słowa ekskomunika: łac. excommunicatio, `wyłączenie ze społeczności'.
Wiek XVI i wiek XVII to „czarne karty” w historii ludzkości, kiedy to na stosach zginęło wiele niewinnych osób, posądzonych o czary i kontakty z diabłem. Oskarżone osoby, najczęściej kobiety (skazywano również mężczyzn, aczkolwiek były to pojedyncze przypadki) nie miały żadnej szansy na obronę, co w praktyce oznaczało pewną śmierć. Kobiety-czarownice, którym przypisywano ponadnaturalne moce i siły należało trwale odizolować od społeczeństwa, a to umożliwiała jedynie rychła śmierć przestępczyni.
Wagabunda, człowiek swawolny, włóczęga, hultaj- człowiek „luźny” stwarzał w dawnej Polsce zagrożenie, wchodził w skład grupy ludzi, która poprzez prowadzony tryb życia była niejako na marginesie społecznym. Ludzi „luźnych” nie można było podporządkować jednemu z podstawowych stanów- szlacheckiemu, mieszczańskiemu, czy chłopskiemu, byli to przestępcy uciekający przed wymiarem sprawiedliwości, prostytutki, gracze karciani, jeńcy powracający z niewoli, Cyganie, zbójnicy…
Wobec tychże przestępców stosowane były różnorodne kary, z których najczęstszą była kara cielesna, natomiast w każdym przypadku miało miejsce odtrącenie człowieka na margines życia społecznego, a wiec jego całkowita izolacja.
Kolejną grupą izolowanych była grupa ludzi obłąkanych, czy też szerzej- chorych na duszy, umyśle, a także na ciele. Ludzi chorych na ciele należało odizolować ze względu na możliwość zarażenia chorobą reszty ludności, a z drugiej strony na niemożliwość zahamowania postępu choroby (stan wiedzy nie był wówczas wystarczający). Lęk przed ludźmi z zaburzeniami na tle psychicznym wynikał również z nieświadomości i niewiedzy.
Środkiem stanowiącym ochronę społeczeństwa było całkowite odizolowanie jednostek niebezpiecznych, „wypędzenie”; leprozoria, domy pracy i poprawy, domy dla niepoczytalnych.
W wieku XVII, gdy nastąpił rozkwit myśli społecznych, politycznych i umysłowych zwrócono również uwagę na przestępców, a więc na ludzi skazanych na odbycie zasłużonej kary i potępienie społeczne. Sytuacja uwięzionych, daleka od humanitarnej, zaczęła zwracać uwagę „oświeconych”. Jednym z nich był J. Howard, który wysunął propozycje lepszych warunków odbywania kary. Jednakże aż do XX wieku więźniowie nie byli traktowani w myśl przytoczonego we wstępie pracy 1 Artykułu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
Należy w tym miejscu dodać, iż nie chodzi tu o zapewnienie skazanym wszelkich przywilejów, dostępnych ludziom „wolnym”- wszak skazani mają odbyć zasłużoną karę.
Powyższy zarys „dziejów skazanych” dobitnie pokazuje, iż główną funkcją kary miała być całkowita izolacja winnego od niewinnych, od reszty społeczeństwa.
Obecnie podkreśla się wagę i w miarę możliwości wciela się w życie ideę integracji wychowanków Zakładów Poprawczych ze środowiskiem lokalnym. Nie oznacza to jednak całkowitej liberalizacji życia zakładowego i form oddziaływań wychowawczych, czy tez resocjalizacyjnych. Docenia się natomiast rangę autonomii wychowanków, którzy, jako podmioty, a nie przedmioty oddziaływań resocjalizacyjnych stać się mają współtwórcami, bądź, co bądź własnych planów życiowych.
T. Szymanowski podkreśla, iż: „ sztuczność środowiska w zakładzie i jego pozornie wychowawczy charakter przyczyniają się do wzajemnej demoralizacji nieletnich .”
Można się spodziewać, iż w sytuacji izolacji postępować zacznie pewnego typu integracja, ale w obrębię sztucznie wytworzonej „małej społeczności”, tj. w obrębię społeczności wychowanków, a między wychowankami a wychowawcami powstanie stosunek antagonistyczny.
Współczesny zakład poprawczy staje się również coraz bardziej otwarty na środowisko, co wydaje się być zasadne, gdyż to właśnie w środowisku wychowankowie będą musieli ponownie zaistnieć. W tym miejscu rodzi się pytanie, otóż: jak w praktyce ma wyglądać integracja „odizolowanych” ze środowiskiem.
Tatiana Betke i Czesław Betke podają przykłady działań zmierzających do integracji wychowanków ze środowiskiem lokalnym, a mianowicie: udział wychowanków zakładów w olimpiadach młodzieży okolicznych szkół, udział w imprezach kulturalnych, religijnych, wykonywanie określonych prac na rzecz najbliższego otoczenia.
Należałoby się zastanowić czy postulat integracji ze środowiskiem odnieść można również do osadzonych w Zakładach Karnych. Wiele obecnie mówi się o ochronie praw więźniów, co u części społeczeństwa budzi zrozumiały sprzeciw, gdyż nierzadko dochodzi do paradoksalnych sytuacji, gdy to przestępca jest chroniony a prawa jego ofiary praktycznie niezauważalne, martwe. „Wyjście” skazanych do społeczności lokalnej, integracja z najbliższym otoczeniem, a co za tym idzie- z ludźmi, od których przestępcy mają być izolowani, może wywołać gwałtowny sprzeciw opinii społecznej.
Należy się jednak zastanowić, czy integracja więźniów ze społecznością jest w istocie pewną nagrodą, przywilejem? Myślę, iż stwierdzenie takie jest stwierdzeniem dość krótkowzrocznym, gdyż w istocie osadzeni, prędzej czy później opuszczą mury zakładów karnych i włącza się w życie społeczne. Długotrwała izolacja nie sprzyja resocjalizacji, izolacja jest jednym z celów wydania wyroku i osadzenia, natomiast jest to cel krótkoterminowy. Podkreślam jednocześnie, iż nie należy wiązać pojęcia integracji z funkcją nagrodową- integracja osadzonych może wnieść wiele w życie społeczności lokalnej, mam tu na myśli wszelkie prace porządkowe poza obrębem murów więziennych, wykonywanie drobnych robót na rzecz instytucji pomocy społecznej, czy też placówek takich jak Domy Dziecka, ochronki…(dobry przykład integracji stanowi działalność, w jaką zaangażowały się więźniarki jednego z polskich Zakładów Karnych, a mianowicie- opieka nad dziećmi upośledzonymi).
Osobnym, acz niezwykle ważnym i wymagającym rozwiązania, problemem związanym z integracją osadzonych ze środowiskiem jest przygotowanie samej społeczności do tego typu działań. Akceptacja idei integracji przez społeczeństwo właśnie jest moim zdaniem warunkiem niezbędnym powodzenia tejże, a to z kolei łączy się z „… zagadnieniem odpowiedzialności, zakresu wolności własnej i cudzej, poczucia obiektywizmu i sprawiedliwości, rezygnacji z egoistycznych dążeń.”
Artykuł 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (1949) [w:] Kontakty z ludźmi „Innymi” jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji, Aneks, (red.) Bogumiła Kosek-Nita, Danuta Raś, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000
Ibidem.
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968.
Kanon De haereticus Soboru Laterańskiego IV (1215), [w:] Kontakty z ludźmi „Innymi”… Aneks.
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…
cyt. za: Czesław Betke, Tatiana Betke, Zakład poprawczy jako placówka resocjalizacji nieletnich, [w:] Kontakty z ludźmi „Innymi”…
Kontakty z ludźmi „Innymi” jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji, Aneks, (red.) Bogumiła Kosek-Nita, Danuta Raś, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000
2