Alina Aleksandrowicz

Maria Wirtemberska

właśc. Maria Anna z Czartoryskich księżna von Württemberg-Montbéliard

• ur. 15 marca 1768 w Warszawie

• zm. 21 października 1854 w Paryżu

• Córka Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów Czartoryskiej → ród, który na przełomie XVIII i XIX w. odegrał doniosłą rolę w życiu literackim, naukowym i politycznym

• Wczesne dzieciństwo Marii przypadło na okres aktywnej działalności intelektualnej i literackiej salonu ojca w warszawskim Pałacu Błękitnym

• Spotykali się tu: Krzysztof Pfleiderer, Jan Baptysta Dubois, Jan Piotr Norblin, Julian Niemcewicz, Fryderyk Kniaźnin, Franciszek Zabłocki, Franciszek Karpiński, Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Józef Szymanowski, Feliks Oraczewski, Calestyn Czaplic, Kasper Rogaliński, Antoni Korwin Kossakowski, Wojciech Jakubowski, Józef Epifani Minasowicz, Ignacy Nagurczewski

• W edukacji Marii uwagę zwracano nie tylko na klasyczne przedmioty (taniec, muzyka, rysunki), ale także na wykształcenie humanistyczne oraz znajomość własnej tradycji i osiągnięć myśli europejskiej

• Nauczycielami Marii byli m.in. : matkę, Magdalenę Petit, Jana Piotra Norblina, Ludwika d' Auvigny'a, Franciszka Zabłockiego, Franciszka Karpińskiego

• Naukę łączono z zabawą (np. w rolnictwo - dzieci własnoręcznie uprawiały ogródki przydomowe)

• Na rozwój upodobań i zainteresowań literackich Czartoryskiej miał charakter podwarszawskich Powązek - pierwszy polski ogród o charakterze angielsko-chińskim → zainteresowanie obcokrajowców (!)→ stylizacja na gessnerowską krainę szczęśliwości → wioska stała się terenem zaprogramowanej sielanki rodzinnej

• Szkoła literacka Marii sprowadzała się do pełnej akceptacji gessnerowskich i delillowskich postulatów połączenia wzoru człowieka czułego z ideałem człowieka pól

• Fascynacja twórczością Delill'a zaowocowała translacją poematu „Les jurdins” (tłumaczenie Karpińskiego przy współudziale Marii Czartoryskiej) - wydane w 1783 w t.3 „Zabawek wierszem i prozą” pt. „Ogrody”, w wierszu dedykacyjnym skierowanym do księżniczki sławiące jej kunszt translacyjny

• Utwór Delill'a stał się ewenementem dostarczającym przesłanek do odrzucenia modelu powązkowskiego przy organizacji nowej, najważniejszej rezydencji rodu - Puław (główna siedziba Czartoryskich od 1782)

• Edukacja Marii w nowym środowisku przebiegała wg ustalonych kanonów działalności światłego dworu - nauk udzielali jej doborowi mistrzowie, którzy wraz z mecenasami przenieśli się do Puław

• 1784 (Siedlce) - wchodzi w związek małżeński z Ludwikiem Wirtemberskim, pruskim generałem majorem → była to decyzja rodziny podjętą z powodów politycznych; książę Ludwik miał opinię hulaki i bawidamka

• Małżeństwo nie układało się pomyślnie (niezgodność charakterów; gwałtowność i porywczość Ludwika)

• Tragizm sytuacji Marii odsłania jej korespondencja z bliskimi; Wirtemberski był niechętny kontaktom żony z rodziną, familia musiała opracować specjalny szyfr (!)

• listopad 1786 - Wirtemberska zajęła się translacją komedii „Dobry ojciec” popularnego pisarza francuskiego Jean Pierre Claris de Florian

• Utwór dedykowany ojcu

• Tytułowy Dobry Ojciec → polski Kandyd

• Troska o dostosowanie języka polskiego do funkcji mowy i uczuć

• 1787 - przekład „Galatea” - pasterskiego romansu Floriana

• Delillizm, florianizm, gessneryzm - główny przedmiot literackich fascynacji Wirtemberskiej w początkowym okresie twórczości → droga rozwoju pisarskiego prowadziła jednak autorkę w kierunku odczytań głębszych niż u idyllików sensów ludzkiego życia

• 16 stycznia 1792 na świat przychodzi syn Adam Karol Wilhelm (urodzony w Puławach)

• 1793 - unieważnienie małżeństwa z Ludwikiem Wirtemberskim - Maria zmuszona do rezygnacji z praw do syna, który miał pozostać przy ojcu

• 1808 - rodzice kupili Marii pałacyk w Warszawie → zorganizowała własny salon literacki → śmietanka warszawskiej arystokracji: Józef Poniatowski, Helena Radziwiłłowa, Zofia Zamoyska, Zofia Kicka, Julian Niemcewicz, Tadeusz Matuszewicz, Jan Maksymilian Fredro, Józef Lipiński, Aleksander Linowski, Ignacy Nosarzewski

• Sobotnie zabawy literackie zaowocowały wydaniem almanachów „Błękitne soboty zebrane w 1808” oraz „Synonimy polskie”

• Księżna uczestniczyła w wielu dziedzinach stołecznego życia: występowała w przedstawieniach teatru de société Pod Blachą; należała do członków-założycieli i zaangażowanych uczestników warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności; była członkiem Towarzystwa Iksów

• Maria pełniła rolę „femme inspiratrice” - skupiała wokół siebie poetów stylizujących się na średniowiecznych bardów; sentymentem darzyli ją: Ludwik Kropiński; Jan Maksymilian Fredro; Aleksander Linowski; Julian Niemcewicz; Tadeusz Matuszewicz, Tadeusz Mostowski

• 1816 - „Malwina, czyli Domyślność serca”

• Powieść ukończona w 1812, dyskutowana w salonie warszawskim w 1813

• Uznana za pierwszą polką powieść psychologiczno-obyczajową

• Łączy sentymentalny wzór wrażliwości (motyw „domyślności serca”; subiektywizacja narracji) i przeświadczenie o utajonej dziwności życia (porwanie dziecka przez Cyganów) z klasycystyczną finezją i dążeniem do precyzji w analizie uczuć oraz preromantycznymi tęsknotami za heroizmem (turniej rycerski)

• Ośrodek akcji, umiejscowionej w Krzewinie, i środowisku arystokratycznej Warszawy okresu Księstwa Warszawskiego stanowi dylemat uczuciowy Malwiny, młodej wdowy: zakochana w Ludomirze (młodzieńcu nieznanego pochodzenia), spotkanym w Krzewinie, cofa się przed małżeństwem, gdy spotyka go w Warszawie jako księcia Ludomira Melsztyńskiego - przywódcę złotej młodzieży, oschłego uwodziciela

• Rozterka Malwiny okazuje się „domyślnością serca”, gdyż tajemniczy młodzieniec i książę, to nie jedna osoba, ale bracia bliźniacy

• W analizie psychologicznej góruje jednak inny wątek: walka wewnętrzna Malwiny między budzącym się uczuciem, a gorzkimi doświadczeniami pierwszego związku

• Pomysł konfliktu psychologicznego Wirtemberska zaczerpnęła z powieści M. J. Cottin „Malvina” (1081)

• W obrazie postaci i sytuacji obyczajowej dominuje autentyzm: bohaterka ma wyraźne rysy autobiograficzne (gł. w opisie nieszczęśliwego małżeństwa), łatwo też znaleźć pierwowzory innych postaci, np. księcia - Józef Poniatowski

• Zastosowanie zasady „powieści z kluczem”

• Rytmizacja, ekwiwalentność foniczna, uczuciowa tonacja romansu

• Klimat lirycznej intymności

• Powieść była wielkim sukcesem wydawniczym (4 wydania do 1828-1829), potwierdzonym przez krytykę; utwór przełożono na język francuski, później na rosyjski i czeski

• Sukcesem „Malwiny” salon Wirtemberskiej zamknął swoją działalność - 22 lipca 1816 księżna wyrusza w podróż do Włoch i Szwajcarii

• Owocem podróży jest fragmentarycznie prowadzony diariusz zatytułowany „Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane za granicą”

• Antyteza podróży czytywanych przez damy, upowszechniających ciekawostki o cudownych przygodach śmiałych wędrowców

• Autorka przywołuje Laurence'a Sterne'a, który ustalił w literaturze model „cichej podróży serca w poszukiwaniu natury i tych uczuć, które z niej się biorą”

• Opisywała ludzi, pejzaże, architekturę, choć nie unikała też subiektywnych interpretacji

• Zbiór charakteryzuje się kompozycyjnym amorfizmem; krzyżuje się w nim liryzm z humorem

• Wielokrotnie w tekście pojawia się aprobata wolności jako podstawy życia jednostek i narodów

• Liczne dygresje bohaterki-narratorki nadają preromantycznemu systemowi wartości także wymiary narodowe

• 1819 - „Powieści wiejskie”

• Pochwała cnót wieśniaczych (pracowitość, posłuszeństwo wobec właścicieli, uczciwość)

• Narrator, często powoływany z grona wiejskiej społeczności, lub wyposażony w mądrość i wiedzę życzliwego ludziom opowiadacza, pochwala cnotę, gani przywary, tłumaczy, że praca jednostki i jej przedsiębiorczość może zapewnić szczęście i dobrobyt

• Brak stylizacji arkadyjsko-sielskiej; mit rustykalny nabiera cech gospodarsko fizjokratycznych

• „Korale”

• Jednoaktowa komedyjka o nieskomplikowanej intrydze

• Główna bohaterka Lizia jest ucieleśnieniem wszystkich przymiotów serca

• Udramatyzowana idylla składa się z siedmiu krótkich odsłon scenicznych; przeznaczona była dla teatru amatorskiego w Wysocku

• W dorobku poetyckim Wirtemberskiej znalazły się także wiersze okolicznościowe, związane bądź z prywatną stroną życia puławskiego bądź też wmontowane w ramy strukturalne utworów epickich dla wzbogacenia form narracji

• Na szczególną uwagę zajmuję epistolografia Marii Wirtemberskiej → obejmuje kilka tysięcy listów pisanych do brata Adama Jerzego i obojga rodziców oraz mlle petit i przyjaciół

• Po roku 1818 w biografii Wirtemberskiej znaleźć można cechy przełomu religijnego → w czasie pobytu we Włoszech została pobłogosławiona przez papieża, a następnie odbyła pielgrzymkę do Lorento

• 19 marca 1823 umiera Adam Kazimierz Czartoryski

• 1822 - ufundowała domy klasztorne dla zakonnic Zgromadzenia Św. Wincentego à Paulo w Wysocku, następnie klasztor Sióstr Miłosierdzia w Moszczanach

• Wirtemberska miała dwie „przybrane córki”: Mariannę Dzierżanowską i Cecylię Beydalę - pierwsza wyszła za mąż za brata przybranej matki, druga cierpiała na chorobę psychiczna (Maria opiekowała się nią do śmierci)

• Nie utrzymywała kontaktów z synem Adamem Karolem Wilhelmem, który po wybuchu powstania listopadowego zajął puławski pałac, Maria z matką schroniły się w Wysocku

• 24 lipca 1837 zmarła matka Marii

• Maria przenosi się do Francji, do brata Jerzego Adama

• Wrzesień 1847 - umiera Adam Karol Wilhelm - pozostawił po sobie zadłużone i zrujnowane dobra

• 21 października 1854 umiera Maria Wirtemberska z Czartoryskich (chorowała na cholerę) → pogrzeb stał się emigrancką manifestacją tradycji narodowych i patriotycznych

• Pisarka przeszczepiła na grunt polski nieznane dotąd gatunki literackie i nowy smak artystyczny

• Wyrażała cechy i tendencje charakterystyczne dla pisarzy przełomu porozbiorowego

• Oddalała się od klasycystycznych, ponadczasowych norm estetycznych; uznawała nowość i artystyczną wolność

• Rozwijała wolnościowe i niepodległościowe wątki zainteresowań, cechujące działalność Puław porozbiorowych

Delille Jacques (1738-1813), francuski poeta i tłumacz. Napisał m.in.: Człowiek wiejski albo Georgiki francuskie (1802, wydanie polskie 1805), Dytyramb o nieśmiertelności duszy... (1802, wydanie polskie 1804). Rozgłos we Francji, a także katedrę w College de France przyniósł mu przekład Georgik Wergiliusza.

1

arystokratka polska, pisarka (twórczyni pierwszej polskiej powieści psychologicznej, emocjonalnej „podróży”, komedii, esejów, bogatej korespondencji o walorach artystycznych), filantropka; twórczyni romantycznych Puław

---