POJĘCIA
Dedukcyjna metoda: rozumowanie polegające na wyprowadzaniu sądów szczegółowych z sądów ogólnych (od ogółu do szczegółu)
Indukcyjna metoda: rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych ze szczegółowych danych (od szczegółu do ogółu)
Heurystyczna metoda: sposób nauczania (zwany także poszukującym), polegający na naprowadzaniu ucznia na drogę samodzielnego dochodzenia do rozwiązania postawionego zagadnienia.
Obiektywizm: stanowisko zgodnie z którym przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego i może być przezeń poznawany w sposób adekwatny; realizm epistemologiczny.
Subiektywizm: stanowisko teoriopoznawcze, zakładające, że przedmiot poznania nie istnieje obiektywnie, lecz jedynie subiektywnie, tj. zależnie od podmiotu (umysłu) poznającego; idealizm subiektywny.
Relatywizm: pogląd filozoficzny, według którego wartości logiczno-poznawcze (prawda, fałsz), etyczne (dobro, zło) i estetyczne oraz związane z nimi normy i oceny mają charakter względny.
Relatywizm etyczny: przekonanie, że wartości etyczne, dyrektywy postępowania, oceny moralne są zmienne historycznie i społecznie. Oceny moralne są zmienne w zależności od warunków, w których są wypowiadane, i od tego, przez kogo są wypowiadane
Absolutyzm: pogląd przeciwstawny relatywizmowi, występujący m.in. w teorii prawdy, etyce, estetyce, według którego prawda, dobro czy piękno mają charakter absolutny, tzn. są niezmienne, wieczne lub przynajmniej niezależne od podmiotu poznającego
Absolutyzm etyczny: przekonanie, że wartości etyczne, dyrektywy postępowania, oceny moralne są stałe, niezmienne historycznie i społecznie.
Konwencjonalizm: kierunek filozoficzny wg którego wszelkie twierdzenia i teorie naukowe mają charakter umowny (są konwencjami).
Intelektualizm etyczny: pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle - jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Emocjonalizm, ogólna nazwa kierunków filozoficznych, które podkreślają rolę uczucia i rozpatrują aktywność poznawczą i wolitywną człowieka w ścisłej łączności z jego życiem uczuciowym.
Woluntaryzm: pogląd, według którego wola ludzka jest głównym czynnikiem kształtującym zarówno poznanie, jak i przedmiot poznania.
Empiryzm: kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego.
Empiryzm metodologiczny, przeciwstawiając się racjonalizmowi metodologicznemu, broni tezy, że poznanie prawdziwe jest zawsze oparte na poprzedzającym je doświadczeniu i jedynie w nim może znajdować uzasadnienie.
Empiryzm genetyczny: pogląd, wg którego umysł jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa), które dostarczane mu są (bezpośrednio lub pośrednio) przez doświadczenie.
Tabula rasa [łac., czysta, nie zapisana tablica], obrazowe określenie, wskazujące na brak jakichkolwiek znaków i treści w umyśle przed procesem poznania
Natywizm: pogląd przyjmujący istnienie idei (cech) wrodzonych, niezależnych od doświadczenia
Sensualizm: pogląd, według którego źródłem poznania są wrażenia zmysłowe
Scjentyzm: pogląd filozoficzny głoszący, że uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe przez poznanie naukowe i stanowi warunek pozytywnych przemian życia społecznego.
Humanizm: 1) prąd umysłowy i kulturalny Odrodzenia przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem, akcentujący możliwości ludzkiego rozumu. 2) postawa wyrażająca się w uznawaniu człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości
Pluralizm: zasada gwarantująca różnym grupom społecznym, politycznym, kulturowym prawo wyrażania swych interesów oraz udział w sprawowaniu władzy
Utylitaryzm: doktryna etyczna głosząca, że pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Dążenie do dobra własnego służy dobru społecznemu
Pragmatyzm: kierunek powstały w końcu XIX w. w USA, postulujący praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich praktycznych skutków (użyteczność jako kryterium prawdy)
Eugenika: pogląd zakładający możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka; celem eugeniki jest ustalanie i utrwalanie warunków pozwalających na rozwój dodatnich cech dziedzicznych i ograniczenie ujemnych (zwł. chorób dziedzicznych). W zakres eugeniki wchodzi poradnictwo, świadome rodzicielstwo, walka z alkoholizmem i chorobami wenerycznymi, zagadnienia higieny pracy, higieny psychicznej itp.
Rasizm: pogląd oparty na tezie o nierównowartości biologicznej, społecznej i intelektualnej ras ludzkich, łączący się zwykle z wiarą we wrodzoną wyższość określonej rasy
Etnocentryzm: postawa właściwa członkom jakiejś grupy (etnicznej czy społecznej), wyrażająca się w skłonności do uważania własnej grupy i jej kultury za lepsze od innych
Darwinizm społeczny: pogląd przenoszący do badań nad społeczeństwem koncepcję walki o byt i doboru naturalnego darwinizmu biologicznego. Przekonanie, że rozwój społeczny jest funkcją między- i wewnątrzgrupowej walki o byt, w której zwyciężają silniejsze jednostki i grupy.
Autorytaryzm: system wartości jednostek i grup wynikający z całkowitego podporządkowania się intelektualnego i emocjonalnego jednostki lub grupy autorytetowi indywidualnemu lub zbiorowemu.
Autorytaryzm polityczny: system rządów, w którym władza jest sprawowana przez armię, aparat biurokratyczny lub partię, zwykle po dokonanym zamachu stanu; zw. „rządami silnej ręki”; rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społecznej, chociaż mogą występować elementy demokracji (np. samorząd), a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturalnych jest pozostawionych aktywności indywidualnej
Totalitaryzm: system organizacji państwa polegający na ingerencji władz we wszystkie dziedziny życia politycznego, społecznego, kulturalnego itp. oraz na sprawowaniu nad nimi całkowitej kontroli
Indoktrynacja: systematyczne, natarczywe wpajanie jakiejś idei, doktryny, zwłaszcza politycznej, często za pomocą środków masowego przekazu
Uniformizacja: ujednolicenie, nadanie czemuś jednolitego kształtu, wyglądu, charakteru, jednakowej postaci
Inżynieria społeczna: praktyka stosowania praw i zasad socjologii w życiu społecznym (socjotechnika), przeprowadzania zmian społecznych wg ustalonego z góry projektu.
Oligarchia: forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę osób wyłonioną przeważnie spośród arystokracji rodowej lub najbogatszych warstw społeczeństwa
Permisywizm: postawa nieograniczonej tolerancji, zakładająca bezużyteczność lub nawet szkodliwość zakazów obyczajowych („róbta co chceta”)
Solidaryzm: pogląd, według którego podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów wszystkich klas i warstw, niezależnie od różnic majątkowych i społecznych
Państwo opiekuńcze (ang. welfare state), koncepcja państwa koncertującego się na rozwiązywaniu problemów społecznych, gwarantującego np. osłony socjalne, zasiłki dla bezrobotnych, powszechny dostęp do bezpłatnego, państwowego szkolnictwa i służby zdrowia. Wydatki socjalne finansowane są wysokimi podatkami.
Państwo minimum: koncepcja państwa ograniczonego do roli „nocnego stróża”, strażnika życia, wolności i własności obywateli. Państwo pozostawia jednostkom swobodę działań dbając jedynie o zachowanie porządku i bezpieczeństwa
Etatyzm: przekonanie, że państwo powinno odgrywać kluczową rolę w regulowaniu procesów gospodarczych i społecznych
Paternalizm (pater-ojciec): arbitralny i autorytarny sposób rządzenia lub zarządzania, który polega na dążeniu do drobiazgowego zaprogramowania życia społecznego przez ośrodek kierowniczy. Postrzeganie państwa jako opiekuna i wychowawcy społeczeństwa
Elitaryzm: pogląd społeczno-polityczny głoszący potrzebę wyodrębniania w społeczeństwie elit rządzących, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami
Egalitaryzm: postulat równouprawnienia obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym
Indywidualizm:
przekonanie, że potrzeby jednostek są ważniejsze niż potrzeby zbiorowości
Kolektywizm: przekonanie, że potrzeby wspólnoty są ważniejsze niż potrzeby jednostki. Człowiek powinien podporządkować się interesowi grupowemu
Nacjonalizm: postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca interes własnego narodu za wartość najwyższą
Internacjonalizm, dążenie do równouprawnienia, przyjaźni i współpracy wszystkich narodów»
Nacjonalizacja (upaństwowienie): przejęcie przez państwo środków produkcji stanowiących własność prywatną lub pozbawionych właściciela
Kolektywizacja: nadawanie czemuś formy zbiorowej, kolektywnej, zwłaszcza przekształcanie (często przymusowe) drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie, spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
Marksizm: koncepcja filozoficzna, ekonomiczna i społeczno-polityczna sformułowana przez K. Marksa i F. Engelsa, głosząca materializm ontologiczny, w teorii poznania realizm, w historiozofii materializm historyczny, w ekonomii krytykę gospodarki kapitalistycznej, w programie społeczno-politycznym walkę klas, dyktaturę proletariatu, rewolucję społeczną, egalitaryzm, historyczną konieczność przejścia od kapitalizmu przez socjalizm do komunizmu.
Socjalizm: ideologia głosząca program zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju , opartego na własności społecznej. Socjaliści odwołują się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społeczna. Atakują kapitalizm, który wg nich prowadzi do alienacji, atomizacji i wyzysku. W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz w pracach K. Marksa i F. Engelsa (marksizm).
Komunizm: doktryna głosząca program zniesienia prywatnej własności środków produkcji, postulująca zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr. ideologia postulująca równość (egalitaryzm) i wspólnotowość w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu. Mianem komunizmu określa się także totalitarny ustrój oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii, centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji
Stalinizm, okres w historii Związku Radzieckiego (1929-1956) oraz większości państw komunistycznych (1948-1956) charakteryzujący się oficjalnym kultem J. Stalina, kontrolą aparatu partyjno-państwowego nad życiem społecznym i gospodarką, terrorem policyjnym i izolacją od świata zewnętrznego.
Liberalizm: nurt ideowo-polityczny oparty na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głoszący, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego.
Konserwatyzm: nurt ideowo-polityczny przyrównujący społeczeństwo przyrównują do żywego organizmu, który wyrasta na podłożu przeszłości i tradycji. Człowiek jest postrzegany jako istota społeczna związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji.
Faszyzm: ruch polityczny sprawujący władzę we Włoszech 1922-43 i stojąca za nim doktryna społeczno-polityczna; pojęcie z czasem uogólniono na szereg pokrewnych ideowo ruchów politycznych. Doktryna faszyzmu opierała się na idei absolutyzmu państwowego, syndykalizmu, elitaryzmu, nacjonalizmu, idei wodzostwa. Faszyści głosili kult czynu i silnego człowieka, odwoływali się do idei imperialnych, odrzucali demokrację. W praktyce politycznej dyktatorska władza w państwie przypadała wodzowi wspieranemu przez monopartię i jej zbrojne bojówki.
Teocentryzm: pogląd uznający Boga za najwyższą wartość, przyczynę, ośrodek i cel wszystkiego, co istnieje
Antropocentryzm: 1. pogląd, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem świata, a wszystko w przyrodzie dzieje się ze względu na niego. 2. interpretacja świata wyłącznie z punktu widzenia doświadczenia ludzkiego.
Paideia: grecki słowo oznaczające „wychowanie” i „kulturę”. Rozumiane często jako wykształcenie praktyczne, przygotowujące młodzież do bycia dobrymi obywatelami polis. Wg Platona paideia to proces obejmujący całe życie człowieka, polegający na formowaniu go w oparciu o idealny obraz bytu i prowadzący do oglądu prawdziwej, idealnej rzeczywistości
Kalokagatia: w starożytnej Grecji ideał harmonijnego połączenia w człowieku piękności ciała z dobrocią i dzielnością moralną.
Anamneza: u Platona — pogląd wskazujący, iż poznanie odbywa się poprzez przypominanie sobie przez duszę idei, które oglądała przed wcieleniem się w ciało człowieka.
Sofiści: nauczyciele w Atenach V-IV w. p.n.e. przygotowujący obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Posługiwali się metodą empiryczno-indukcyjną, głosili relatywizm ludzkiego poznania, swoim rozważaniom stawiali przede wszystkim cel praktyczne. Przedstawiciele: Protagoras, Gorgiasz.
Efebia: w starożytnej Grecji od IV w. p.n.e. forma przysposobienia wojskowego synów pełnoprawnych obywateli. W okresie hellenizmu (III-I w. p.n.e.) nieobowiązkowa, o charakterze elitarnym - kładła nacisk na wykształcenie intelektualne.
Sztuki wyzwolone: łac. artes liberales, przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej Europie. Dzieliły się na 2 stopnie: trivium — obejmujące gramatykę, retorykę, dialektykę, i quadrivium — obejmujące arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię.
Reformacja: ruch religijno-społeczny w chrześcijaństwie zachodnim w XVI w., który doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i powstania protestantyzmu. Zapoczątkowana 1517 wystąpieniem M. Lutra przeciwko sprzedawaniu odpustów. Stawiała sobie za cel moralną i teologiczną odnowę Kościoła przez powrót do Biblii i nauk głoszonych przez pierwotny Kościół.
Kontrreformacja: nurt w Kościele katolickim kształtujący XVI-XVII w. reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację. Celem była rekatolicyzacja ludności w krajach protestanckich. Za początek i podstawę programową k. uważa się postanowienia soboru trydenckiego (1545-63).
Scholastyka: okres w rozwoju filozofii średniowiecznej (IX-XV w.) obejmujący różnorodne kierunki filozoficzne, których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem. Powstała jako wyraz przekonania o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma: fides quaerens intellectum „wiara szukająca rozumienia”). Przyjęta w scholastyce metoda naukowa polegała na konfrontowaniu danych objawienia (Pismo Święte i Tradycja) oraz komentujących je autorytetów (gł. św. Augustyna) z rozumowaniem logicznym lub metafizycznym oraz akceptowanymi autorytetami starożytności pogańskiej (np. Arystotelesa).
Boloński model uniwersytetu: uniwersytet jako korporacja studentów, którzy wybierali spośród siebie rektora, najmowali i opłacali profesorów.
Paryski model uniwersytetu: uniwersytet jako korporacja profesorów, którzy ze swego grona wybierali władze uczelni: rektora i dziekanów. Studenci grupowali się w nacje (korporacje studenckie).
Sanacja: obóz zwolenników Józefa Piłsudskiego, który pod hasłem uzdrowienia stosunków politycznych i życia publicznego dokonał w Polsce przewrotu w maju 1926 r. Głosił tezy o kryzysie demokracji i konieczności silnych rządów. Lansował ideologię wychowania państwowego.
Endecja: Narodowa Demokracja, prawicowy ruch polityczny, powstały w Polsce na przełomie XIX i XX w., wpływowy w okresie II Rzeczypospolitej. Głosił hasła solidaryzmu i egoizmu narodowego. Czołowi działacze: Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Jan Ludowik Popławski.
Herbartyzm: system pedagogiki opracowany przez J.F. Herbarta i jego uczniów. Jednym z jego elementów jest oparcie zasada nauczania na stopniach formalnych, takich jak: przygotowanie, podanie nowego materiału, powiązanie go z materiałem przyswojonym poprzednio, usystematyzowanie, zastosowanie zdobytej wiedzy.
System klasowo-lekcyjny: sposób organizacji nauczania zbiorowego polegający na podziale uczących się na grupy o jednakowym stopniu zaawansowania w nauce (klasy), programu nauczania — na części przeznaczone do zrealizowania w określonym czasie (zwykle roku) przez każdą z klas, dnia pracy szkolnej — na samodzielne jednostki, zw. lekcjami. Idea klas zrodziła się w XV w. w szkołach braci wspólnego życia w Niderlandach. Podjął ją i rozwinął J. Sturm w swoim gimnazjum w Strasburgu (zał. 1536), a uzasadnił teoretycznie J.Á. Komenský w Wielkiej dydaktyce (1657).
Plan daltoński: system organizacji nauczania oprac. i wprowadzony 1920 do szkół w Dalton przez amerykańską nauczycielkę H. Parkhurst. W miejsce tsystemu klasowo-lekcyjnego wprowadzał indywidualne miesięczne przydziały pracy, których wykonania uczeń podejmował się dobrowolnie. Nie stosowano też ograniczeń sposobu i tempa pracy, uczeń wykonywał ją samodzielnie, korzystając ze specjalistycznych pracowni (laboratoriów), w których niezbędnej pomocy udzielali mu nauczyciele-konsultanci.
Metoda projektów: system nauczania opracowany w latach 20. XX w. przez amerykańskich pedagogów W.H. Kilpatricka i J.A. Stevensona. Zrywał z przedmiotowym układem treści nauczania, koncentrował naukę z różnych dziedzin wiedzy wokół projektów, tj. zadań praktycznych i ćwiczeń tematycznych często wybieranych przez samych uczniów, odpowiadających ich zainteresowaniom i nawiązujących do realnych sytuacji życiowych.
Szkoła pracy: kierunek pedagogiczny rozwijający się na przeł. XIX i XX w. w ramach nowego wychowania. Przeciwstawiając się szkole jednostronnie intelektualistycznej, oderwanej od życia, nauczaniu werbalnemu i abstrakcyjnemu postulowała nauczanie i wychowanie dynamiczne i funkcjonalne, powiązane z różnymi formami aktywności i pracy ucznia. Poszczególne odmiany szkoły pracy: szkoła działania i doświadczania życia (J. Dewey), szkoła aktywna (A. Ferrière), szkoła twórcza (H. Rowid, W. Spasowski), szkoła pracy i wychowania obywatelskiego (G. Kerschensteiner), szkoła pracy produkcyjnej (P. Oestreich, P.P. Błonski).
Pajdocentryzm: pogląd stawiający dziecko w centralnym miejscu procesu wychowawczego. Wychowanie ma być podporządkowane nieskrępowanemu rozwojowi dziecka. Zadaniem wychowawcy jest dostosowanie się do toku tego rozwoju oraz opieka nad nim. Pajdocentryzm wychowaniu „od zewnątrz” przeciwstawia naturalny, samorzutny rozwój „od wewnątrz”. Domaga się dostosowania programów nauczania, organizacji i metod pracy dydaktycznej i wychowawczej do właściwości psychologicznych, potrzeb oraz zainteresowań dziecka.
Antypedagogika: jeden z nurtów pedagogiki alternatywnej. Odrzuca wychowanie rozumiane jako proces celowy, świadomie formacyjny, podporządkowujący dziecko autorytetowi osoby dorosłej (która kształtuje jego osobowość wg z góry określonego wzorca i narzuca mu gotowy, własny system wartości). W antypedagogice wychowawca i wychowanek mają takie same prawa, a rola pedagoga polega na wspieraniu dziecka w jego samodzielnych poszukiwaniach i wyborach. Podstawą takiego współdziałania jest wzajemny szacunek i zaufanie. Przedstawiciele: C. Bereiter, E. von Braunmühl, A. Miller, H. von Schönebeck.
Pedagogika antyautorytarna: kierunek negujący tradycyjne wychowanie i nauczanie, promujący swobodny rozwój dziecka oraz relacje partnerskie między rodzicami, nauczycielami a uczniami.
Pedagogika naturalistyczna: nurt myśli pedagogicznej postulujący dostosowanie procesu wychowania do naturalnego, spontanicznego rozwoju dziecka i ograniczenie roli wychowawcy do opieki nad tym procesem. Najpełniejszy wyraz zyskała w poglądach J.J. Rousseau, który z pojęcia natury ludzkiej wyprowadził koncepcję swobodnego wychowania nowego człowieka, zdolnego oprzeć się zdeprawowanemu społeczeństwu.