Zakład Poprawczy

Ministerstwa Sprawiedliwości

W Sadowicach

Autorski program wychowawczo terapeutyczny

„trzymaj się prosto”

Autor:

Marcin Jędrzejowski

Sadowice 2009

Spis treści:

1. Wstęp.................................................................................. 3

2. Identyfikacja problemu....................................................... 10

3. Cel główny i cele szczegółowe........................................... 11

4. Zadania programu............................................................... 12

5. Adresaci programu.............................................................. 12

6. Charakterystyka środowiska objętego programem............. 13

7. Sposób naboru do programu............................................... 13

8. Diagnoza wstępna............................................................... 14

9. Realizacja programu……………………………………...14

10. Ewaluacja programu....................................................... 15

11. Literatura........................................................................ 16

12. Spis wykresów i rysunków............................................. 17

1. Wstęp

Program wychowawczy „trzymaj się prosto” jest skierowany do wychowanków ze szkoły podstawowej, gimnazjalnej jak również zasadniczej szkoły zawodowej i ma na celu wykrycie wad postawy już od najmłodszych lat. Jak donoszą najnowsze badania, największe efekty likwidowania wad postawy można osiągnąć po ich wczesnym wykryciu.

Pod pojęciem „postawa” rozumiemy indywidualne ukształtowanie ciała oraz ułożenie tułowia i kończyn w pozycji stojącej. Jest ona uzależniona od budowy układu kostno - stawowego i stanu czynnościowego mięśni oraz ulega zmianie w czasie rozwoju osobniczego (od dzieciństwa do starości). Na jej kształtowanie wpływają siły grawitacyjne i mięśni (napięcie mięśni grzbietu, brzucha, przepony, obręczy kończyny górnej), wypełnienie brzucha, ustawienie miednicy, czynniki środowiskowe (tryb życia, przyzwyczajenia, sposób odżywiania, szkoła, praca), genetyczne, klimatyczne (ubiór, sposób spędzania dnia i odpoczynku), aktywność życiowa (sport), przebyte aktualne schorzenia.

Według Marii Kutzner - Koźińskiej postawę należy traktować jako sposób „trzymania się” osobnika uwarunkowany nawykiem ruchowym, podłożem morfologicznym i funkcjonalnym oraz jego działalnością. W ten sposób ujmowana postawa jest wypadkową różnych zmiennych i czynników, dlatego też niemożliwe i bezcelowe jest skonstruowanie jednego wzorca postawy idealnej. W tym tkwi podstawowa trudność zarówno oceny postawy, jak i w fazie następnej - doboru środków wyrównawczych.

Natomiast Wiktor Dega uważa, że postawą człowieka z ortopedycznego punktu widzenia oznaczamy sposób jego trzymania się w pozycji stojącej. Jest ona pionowa. Dzięki niej człowiek w ewolucyjnym swym rozwoju dwie ze swych kończyn uwolnił od funkcji lokomocji i podporu. Umożliwiło to rozwinięcie czynności chwytnych, nabycie umiejętności wyrabiania narzędzi do pracy, do zdobywania żywności i obrony. Postawę człowieka najbardziej charakterystycznie wyraża jego sylwetka. Jest ona jego indywidualną cechą. Z sylwetki z daleka poznajemy znajomego.

Postawa prawidłowa jest to swobodny układ ciała ludzkiego w pozycji stojącej. Postawa swobodna, będąca przedmiotem badania, jest postawą nawykową człowieka, która zmienia się pod wpływem zmiany napięcia mięśni. Postawa człowieka zmienia się zależnie od wieku rozwojowego. Prawidłowa postawa ciała to układ poszczególnych odcinków ciała zapewniający optymalne zrównoważenie stabilności ciała, wymaga minimalnego wysiłku mięśniowego, zapewnia dużą wydolność statyczno --dynamiczną oraz stwarza warunki do właściwego ułożenia i funkcjonowania narządów wewnętrznych. Środek ciężkości ciała i pion padają na środek podparcia utworzony przez czworobok podparcia.

Po sylwetce oceniamy, czy ktoś trzyma się dobrze, czy źle. Proste trzymanie się określamy jako dobre, ładne. Niedbała, zapadnięta postawa jest nieładna, zła. Dobra postawa jest wyrazem zdrowia i harmonii w budowie ciała. Wszystko co narusza podstawy zdrowia i burzy harmonię budowy narządów ruchu, jest potencjalnym niebezpieczeństwem dla dobrej postawy i powinno być zwalczane. Prawidłową postawę ciała warunkują: aparat podporowo - ruchowy (kości, stawy, więzadła, mięśnie, część układu nerwowego), nie zaburzona koordynacja nerwowa, dobre warunki otoczenia, umiejętność utrzymania poprawnej postawy. Podstawowym elementem układu podporowego, utrzymującego ciało w pozycji pionowej, jest kręgosłup, a nieprawidłowa postawa jest wynikiem jego skrzywień. Naturalnie nie chodzi tutaj o fizjologiczne krzywizny, które amortyzują wstrząsy całego ciała, a przede wszystkim głowy, związane z ruchami lokomocyjnymi, lecz o nadmierne powiększenie tych krzywizn oraz skrzywienie boczne.

Od kształtu kręgosłupa zależy także ustawienie głowy, uniesienie klatki piersiowej, ułożenie barków i łopatek.

Rys. 1 mięśnie posturalne (stabilizacja mięśniowa kończyn górnych, dolnych i tułowia).

Źródło: Putz R. Atlas anatomii człowieka Sobotta. Urban & Partner Wrocław 1997 r., rys. 25, 26

Rozwój filo i ontogenetyczny. Postawa ciała zmienia się przez całe życie człowieka i zależy od bardzo wielu czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

W okresie płodowym w związku z warunkami przestrzennymi oraz dominacją mięśni zginaczy, już w 3 tygodniu życia płodowego występuje ogólna kifoza tylnej ściany tułowia, od 5 miesiąca zaczyna się lekko zaznaczać krzywizna lędźwiowa.

Rozwój filogenetyczny człowieka wskazuje na stosunkowo szybki proces przystosowania się do funkcjonowania w pozycji pionowej. Warunkiem który umożliwia osiągnięcie pozycji pionowej jest oddzielenie się funkcji lokomocyjnych od funkcji chwytnych kończyn górnych i dolnych.

Jednak badania antropologiczne ciągle wskazują jeszcze na niedoskonałość adaptacyjną człowieka z punktu widzenia kinetyki i statyki ciała.

Z tego powodu możliwe jest dość częste występowanie wad postawy.

Rozwój ontogenetyczny jest niejako powtórzeniem rozwoju filogenetycznego w indywidualnym i skróconym osobniczym rozwoju każdego człowieka.

1. Reakcje statyczne (najprostsze odruchy postawy) są integrowane na poziomie rdzenia kręgowego i rdzenia przedłużonego, a można je zaobserwować w pierwszych 6 miesiącach życia niemowlęcia.

2. Reakcje statokinetyczne (odruchy prostowania) są integrowane na poziomie mostu i rdzenia przedłużonego, a występują od 6 i 7 m.ż. niemowlęcia.

3. Reakcje automatyzmów równowagi (złożone odruchy równowagi) są integrowane na najwyższym poziomie o.u.n. w korze mózgowej, a regulowane poprzez układ siatkowaty pnia mózgu. Kształtują się od 9 do 24 m.ż. dziecka.

Kształtowanie się krzywizn kręgosłupa w rozwoju osobniczym. Z jednej ogólnej kifozy, przebiegającej przez całą linię kręgosłupa, po urodzeniu zaczynają się wyodrębniać: lordoza szyjna ok. 3 - 4 miesiąca życia (w związku z próbami dźwigania głowy) oraz lordoza lędźwiowa ok. 9 - 12 miesiąca życia (w efekcie pionizacji). U dziecka 12 -14 miesięcznego kręgosłup ma już charakterystyczny esowaty kształt, lordoza szyjna jest już wykształcona, kifoza ograniczona do piersiowego odcinka kręgosłupa, a lordoza lędźwiowa wyraźna - na skutek przesunięcia miednicy do przodu i cofnięcia klatki piersiowej, w celu zachowania równowagi przy staniu na ograniczonej płaszczyźnie stóp. Poszczególne etapy pionizacji postawy ciała wyznaczają:

1. W 3 - 4 miesiącu niemowlę unosi głowę i tułów z oparciem na rękach,

2. Około 5 miesiąca dziecko może siedzieć podtrzymywane, „swobodne siedzenie” kształtuje się między 7 - 9 miesiącem życia,

3. Około 9 miesiąca życia dziecko wykazuje umiejętność stania z oparciem, a w 10 - 12 miesiącu - samodzielnego stania.

Przybranie pionowej postawy przez dziecko wywołuje dalsze konsekwencje w funkcji organizmu i w statyce ciała. Dziecko musi siłą mięśni przeciwdziałać sile grawitacyjnej, co przy jego ciężarze i niedoskonałości aparatu podporowego wymaga znacznego wysiłku. Równocześnie na słabe powłoki brzuszne zaczyna działać ciężar narządów wewnętrznych, a to powoduje pogłębienie lordozy lędźwiowej oraz uwypuklenie brzucha i odchylenie miednicy do przodu. Związki te, jak również krzywizny kręgosłupa początkowo nie są stałe. Ich względna stabilizacja następuje od 3 roku życia, ale znaczny wzrost tułowia przy słabych mięśniach utrzymujących kręgosłup powoduje ciągłe modyfikacje krzywizn. O ukształtowaniu się przedniotylnego wygięcia kręgosłupa, a w tym również typu postawy dziecka, można mówić dopiero w wieku ok. 7 lat. Właściwy jednak dla człowieka sposób trzymania się ustala się ostatecznie później w okresie młodzieńczym, tj. około 18 roku życia. W okresie skoku pokwitaniowego obserwujemy pogłębienie się kifozy piersiowej i zaburzenia w postawie ciała. Powstaje tzw. kifoza młodzieńcza, która jest spowodowana dystonią mięśni grzbietu, charakterystyczną dla tego okresu rozwojowego.

Rozwój miednicy w ontogenezie. Osią tułowia warunkującą jego budowę i czynność jest kręgosłup, który w postaci 24 - segmentowej kolumny opiera się na miednicy. Punktem wyjścia badań tułowia powinien być wzajemny stosunek kręgosłupa i miednicy. Prawidłowe nachylenie miednicy ku przodowi waha się w zależności od wieku i płci. U dzieci rozpoczynających chodzenie miednica ustawiona jest pionowo i w miarę wytwarzania się krzywizn fizjologicznych kręgosłupa zwiększa swe nachylenie ku przodowi. W okresie pokwitania u dziewcząt fizjologiczne nachylenie miednicy ku przodowi jest większe niż u chłopców. Kąt pochylenia miednicy, mierzony inklinometrem, wynosi w 4 roku życia ok. 22°, w 7 roku życia - 25° u obojga płci, a u osób dorosłych płci męskiej - ok. 31°, płci żeńskiej 28° (różnicę 4° uznajemy za normę).

2. Identyfikacja problemu

Rozwój techniki ma ogromny wpływ na nasze życie, nowe technologie sprawiają, że ludzie coraz mniej się ruszają i stają się coraz bardziej wygodni. Siedzący tryb życia obserwuje się u coraz większej liczby Polaków. Rodzice zmęczeni obowiązkami dnia codziennego wolą odpoczywać przed telewizorem niż wyjść ze swoimi dziećmi na spacer, dzieci doskonale naśladują swoich rodziców i zamiast pograć z rówieśnikami na podwórzu wolą siedzieć przed komputerem lub oglądać telewizję. Ostatnie badania są przerażające, ponieważ donoszą, że aż 70% dzieci i 80% dorosłych w Polsce ma wady postawy ciała, powstałe głównie z powodu zbyt małej aktywności fizycznej.

Działania zapobiegające powstawaniu tak dużej ilości wad postawy powinny być nie tylko ukierunkowane na wczesne wykrycie powstających wad i szybkie przeciwdziałanie ich dalszemu występowaniu poprzez wprowadzanie różnych form aktywności fizycznej u dzieci w wieku szkolnym, ale także przeciwdziałanie wadom postawy w formie edukacji prozdrowotnej rodziców i dzieci.

Wykres 1. Procentowe występowanie wad postawy ciała u dzieci w wieku szkolnym

Wykres 2. Procentowe występowanie wad postawy ciała u dorosłych

3. Cel główny i cele szczegółowe

Cel główny:

• Zmniejszenie występowania wad postawy u wychowanków Zakładu Poprawczego w Sadowicach

Cele szczegółowe:

• Prawidłowa postawa ciała podczas siedzenia w klasie, w szkole lub odrabiania lekcji w grupie.

• Ćwiczenia niewskazane dla kręgosłupa.

• Ćwiczenia które poprawiają postawę ciała.

• Rzeczy na które powinno się zwracać szczególną uwagę aby nie dopuścić do powstania lub pogłębienia wady postawy ciała.

4. Zadania programu

• Uczulenie wychowanków na kontrolę prawidłowej postawy ciała.

• Nauka na co zwracać uwagę aby nie dopuścić do powstawania wad postawy.

• Nauka ćwiczeń i zabaw wykonywanych, aby zlikwidować, lub nie dopuścić do powstawania wad postawy ciała.

• Nauka rozpoznawania symptomów, które mogą sygnalizować potrzebę zgłoszenia się do lekarza.

• Nauka pozycji prawidłowych i przeciwbólowych podczas wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego.

5. Adresaci programu:

• Wychowankowie, u których w badaniu diagnostycznym zostanie stwierdzona wada postawy.

6. Charakterystyka środowiska odjętego programem

Badania przeprowadzone przeze mnie na populacji 70 wychowanków Zakładu Poprawczego w Sadowicach we współpracy z pracownią Kinezyterapii wydziału Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, wykazały bardzo duże anomalie występujące w postawie ciała u naszych wychowanków w porównaniu z chłopcami w tym samym wieku, w normie intelektualnej, pochodzący z Wrocławia. Mianowicie niewspółmiernie wysokie napięcie mięśni obręczy kończyn górnych, pogłębiona lordoza szyjna, z przodopochyleniem głowy, z prawie całkowitym zniesieniem krzywizn fizjologicznych w odcinku piersiowym i lędźwiowym kręgosłupa. Jest to tzw. postawa obronna, wyrobiona jako nawyk. Wczesne wykrycie i szybko podjęte kroki zapobiegające pogłębianiu wad postawy ciała u wychowanków spowodują w przyszłości nie wymierne korzyści.

7. Sposób naboru do programu

Nabór do programu będzie prowadzony w internacie, poprzez badanie przedmiotowe wychowanka i ewentualną klasyfikację go do grupy korekcyjnej z daną dysfunkcją.

8. Diagnoza wstępna

Do programu zostaną zakwalifikowani tylko ci wychowankowie, którzy wyrażą zgodę na uczestnictwo w takim programie. Do programu zostaną skierowane wszyscy wychowankowie u których lekarz lub fizjoterapeuta podczas badania stwierdzi wadliwą lub złą postawę ciała. Wychowankowie ze stwierdzoną postawą ciała na pograniczu wadliwej i dobrej trafią na dodatkowe konsultacje na których zostanie podjęta decyzja czy dana wada może być usunięta w ramach zajęć szkolnych np. na lekcji wychowania fizycznego, czy też wychowanek będzie musiał dołączyć do grupy rówieśników i brać udział w zajęciach pozalekcyjnych.

9. Realizacja programu

Program będzie realizowany dwa razy w tygodniu podczas zajęć sportowych przeprowadzanych w sali gimnastycznej lub siłowni zakładowej z wychowankami. Czas trwania zajęć to ok. 1-1,5godz, realizowanych podczas zajęć internatowych, tak aby nie kolidowały z zajęciami zaplanowanymi w grupach wychowawczych.

Wybór miejsca i ćwiczeń uzależniony będzie rodzajem dysfunkcji występującej w danej grupie dyspanseryjnej, oraz koniecznością wykonania odpowiednich ćwiczeń wzmacniających lub rozluźniających wybrane partie mięśniowe.

Zajęcia mogą przeprowadzać wychowawcy lub nauczyciele wychowania fizycznego z przygotowaniem z zakresu fizjoterapii.

10. Ewaluacja programu

Program będzie trwał przez dwa semestry szkolne (od września 2009 do czerwca 2010). W trakcie trwania programu zostanie przeprowadzona dwukrotnie weryfikacja efektów, a po zakończeniu programu wychowankowie przejdą ponownie badania. Z uwagi na młody wiek osób badanych, a co za tym idzie dużą podatność młodego organizmu na proces kompensacji zakładamy poprawę postawy ciała u co najmniej 65% z badanych, u których stwierdzono wadę postawy.

11. Literatura.

1. Dega W. Senger A. Ortopedia i rehabilitacja, wydawnictwo lekarskie PZWL Warszawa 1996 r. s.456-476

2. Dudek J., Szczygieł A. Poprawianie zaburzeń statyki ciała u dzieci niesłyszących w wieku 11-15 lat., //Postępy Rehabilitacji.,1999, z.4, s.137-145.

3. Dziedzic J., Ritzke L. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla głuchych i niedosłyszących. WsiP, Warszawa 1979, s.10-68.

4. Gaździk T. Sz. Ortopedia i traumatologia, wydawnictwo lekarskie PZWL Warszawa 1998 r. s.230-233, s.269-271

5. Ignasiak Z., Janusz A., Jarosińska A. Anatomia człowieka, WAWF, Wrocław 1999, T II, s.370-382.

6. Kasperczyk T. Wady postawy ciała. FH-U Kasper, Kraków 1997, s.42-70, s.98-152.

7. Kutzner - Koźińska M. Korekcja wad postawy skrypt AWF, Warszawa 1997 r. s.119-137

8. Kwolk A. Rehabilitacja medyczna, Urban & Partner Wrocław 2003 r. s.239-254

9. Lówe A. Wychowanie słuchowe PWN, Warszawa 1995, s.42-57.

10. Łasiński G. Sztuka prezentacji empi² Wrocław 2000r.

11. Łuczak E. Ocena rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży z wadą słuchu (niedosłuch i głuchota). // Przegląd Antropologiczny.,1993, nr 1-2, s.99-108.

12. Mihilewicz S. Aktualne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych, oficyna wydawnicza „Impuls” Kraków 2000 r. s.79-95

13. Pietrzak W. Głusi - mity i fakty Postępy rehabilitacji społecznej i zawodowej 1993r. nr 1-2, s.45-51

14. Putz R. i Pabst R. Atlas anatomii człowieka Sobotta. Urban & Partner Wrocław 1997.

15. Szczepankowski B. Niesłyszący - głusi - głuchoniemi. Wyrównywanie szans WSiP Warszawa 1999 r. . s.11-88

16. Tylman D. Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Wyd. Sevens, Warszawa 1995, s.67 - 69.

17. Wilczyński J. Korekcja wad postawy człowieka wyd. Anthropos Starachowice 2001r. s. 78 - 80

18. Zeyland-Malawka E. Klasyfikacja i ocena postawy ciała w modyfikacjach metody Wolańskiego i Nowojorskiego Testu Klasyfikacyjnego. //Fizjoterapia.,1999, T.7, nr 4, s.52-55.

19. Żuk T. Dziak A. Ortopedia z traumatologią narządów ruchu, wydawnictwo lekarskie PZWL Warszawa 1993 r.  s.29-71

12. Spis wykresów i rysunków.

Wykres 1. Procentowe występowanie wad postawy ciała u dzieci w wieku szkolnym..........................................................s. 10

Wykres 2. Procentowe występowanie wad postawy ciała u dorosłych......................................................................s. 11

Rysunek 1. Mięśnie posturalne (stabilizacja mięśniowa kończyn górnych, dolnych i tułowia)..............................................s. 6

Gaździk T. Sz. Ortopedia i traumatologia, wyd. PZWL Warszawa 1998 r. s. 233

Lówe A. Wychowanie słuchowe PWN, Warszawa 1995 r. s. 50

Dega W. Senger A. Ortopedia i rehabilitacja, wyd. PZWL Warszawa 1996 r. s.456

Kwolk A. Rehabilitacja medyczna, Urban & Partner Wrocław 2003 r. s. 240

Dega W. Ortopedia..., op. cit., s. 470

Wilczyński J. Korekcja wad postawy człowieka wyd. Anthropos, Starachowice 2001 r. s. 36

6

m. biodrowo - lędźwiowy

m. czworogłowy uda

m. zębaty przedni

mm. skośne i prosty brzucha

---