Sokół w Europie.
Stowarzyszenie Gimnastyczne „Sokół” odegrało szczególną rolę wśród instytucji narodowych czeskich, które powstały w następstwie zmian ustrojowych w monarchii austrowęgierskiej. Przyczyną powstania „Sokoła” była wzmożona aktywność zamieszkałej w Czechach ludności niemieckiej w dziedzinie rozbudowy boisk turnerskich. Aktywność Niemców pobudziła wśród Czechów dążenie do stworzenia narodowego czeskiego zrzeszenia gimnastycznego. Inicjatywę tę rozwijał Mirosław Tyrš, który pozyskał działaczy skupionych wokół czasopisma „Národni Listy”. W roku 1862 powstało Praskie Zrzeszenie Gimnastyczne, czyli tzw. „Sokół”. Hasłem przywódczym zrzeszenia było: „krzepmy się”. W tym samym roku rozpoczęto praktyczne ćwiczenia. Przewodniczącym stowarzyszenia został Jindrich Fügner. Stowarzyszenie to szybko rozpowszechniło się na terenie Czech i Moraw. W 1865 roku M. Tyrš objął urząd naczelnika zrzeszenia. Powstało czasopismo „Sokół”. W 1871 roku Mirosław Tyrš opublikował deklarację ideową czeskiego „sokoła” w rozprawie: „Náš úkol, smer a cil” („Nasze zadanie, kierunek i cel”). Deklaracja ta wywarła wpływ na ideologię sokolą także w Polsce czy Chorwacji. Główną myślą „Naszych zadań, kierunków i celów” była chęć wyrażenia ewolucji ruchu sokolskiego w kierunku obejmowania coraz szerszych zagadnień. Wg niej celem i zadaniami „Sokoła” była powszechna organizacja WF jako ruchu społecznego mobilizującego do walki w obronie języka i narodowości. Do I wojny światowej liczba członków osiągnęła 100 tys. M. Tyrš formułuje dwie zasady, które miały wytyczać programy działania ognisk sokolich:
1.Potrzeba wewnętrznej spójni małych narodów
2. Kierunek aktywności narodowej, dążenie by nie zaprzepaścić „zdolności i talentów”, „zająć czołowe miejsce w oświacie i wykształceniu”.
W miarę wzrostu ilościowego organizacji coraz żywsze stawały się w niej wpływy różnych obozów i orientacji politycznych. Podstawy metodyczne i programowe gimnastyki sokolej w Czechach wykazują silne wpływy wzorów niemieckich. Tyrš opracował program ćwiczeń dla organizacji sokolej, który obejmował:
1.ćwiczenia porządkowe i ćwiczenia wolne
2. ćwiczenia z przyborami i na przyrządach
3. ćwiczenia z oporem współćwiczących
4.ćwiczenia z pomocą współćwiczących
Idea sokolska upowszechniła się poza granicami Czech, zwłaszcza wśród narodów słowiańskich. Pierwsze ogniska powstały w Słowenii, Chorwacji, Serbii, w ograniczonym zakresie na terenie Rosji i w Polsce. W końcu XIX wieku nie tylko w Czechach rozwijał się ruch narodowo- wyzwoleńczy. Objęte nim zostały również wszystkie narody słowiańskie, co zapewniało szczególne warunki do rozwoju „Sokoła”. Ogniska „Sokoła” w Czechach powstały w celu przeciwstawienia się niemieckiemu turnerstwu, które przesycał coraz silniejszy nacjonalizm. Ruch sokoli zaczęto traktować jako ogólnosłowiański ruch WF. Wyrazem tego były zloty sokole. Do I wojny światowej odbyło się ich 6.Od roku 1901 w zlotach czeskiego „sokoła” brały udział delegacje sokolstwa z innych krajów słowiańskich, m.in. z Polski.
Sokół w Polsce.
Idea M. Tyrša powołania narodowego zrzeszenia WF na wzór niemieckich zrzeszeń turnerskich znalazła swych rzeczników w Galicji. Za przykładem „Sokoła” czeskiego z inicjatywy środowiska studenckiego 7.II.1867 r. zatwierdzono statut pierwszego polskiego narodowego stowarzyszenia gimnastycznego we Lwowie. Było ono pierwszym mieszczańsko-inteligenckim stowarzyszeniem statutowym tego typu na ziemiach polskich. Wg sformułowania statutu celem Towarzystwa miało być pielęgnowanie gimnastyki w ogóle, a w szczególnośći „higieniczno-racjonalnej i wychowawczej”. Inicjatorami utworzenia „Sokoła” w Polsce byli: Klemens Żukotyński i Ludwik Goltenthal. Towarzystwo powstało we Lwowie i tam kierowało działalność w pierwszych latach istnienia. Intencją organizatorów było powołanie ogniw terenowych i w ten sposób krzewienie idei stowarzyszenia na całym obszarze Galicji. Towarzystwu udało się pozyskać kilku znakomitych nauczycieli gimnastyki: Wenantego Piaseckiego, Franciszka Hochmana oraz Antoniego Durskiego. Wedanty Piasecki kierował zakładem gimnastycznym „Sokoła” we Lwowie w latach 1867-1869 i nadał mu kierunek programowy i metodyczny. W 1873 r. na stanowisko kierownika Zakładu Gimnastycznego „Sokoła” wszedł Franciszek Hochman. Po nim funkcję tę objął Antoni Durski. Na lata działalności A.Durskiego przypada ogromny rozwój „Sokoła” zarówno organizacyjny, jak i programowo-metodyczny. Od początku istnienia Towarzystwa władze oświatowe nałożyły nań zadanie organizowania ćwiczeń fizycznych dla uczniów oraz kształcenie nauczycieli. Zadania te wymagały skupienia przy „Sokole” kadry nauczycielskiej. Od 1881 r. stanowiła ona „grono nauczycieli gimnastyki”. W roku 1887 grono nauczycielskie składało się z 23 członków, w roku 1894- z 28. Najwybitniejszymi jego uczestnikami byli: Antoni Durski i Edmund Cenar. W 1881 r. utworzono „Przewodnik Gimnastyczny Sokół”. Redakcję pisma objął dr Tadeusz Żuliński, znany lekarz, higienista, żywo interesujący się problemami WF. TG „Sokół” we Lwowie, zwane później „Sokołem Macierzą”, przez okres 17 lat działało jako jedyne na ziemiach polskich. Od 1884 roku notuje się szybki rozwój nowych gniazd sokolich na terenie zaboru austriackiego i pruskiego, wśród emigrantów USA i kilku krajów europejskich. 23 XII 1892 roku powstaje Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Cesarstwie Austriackim-na jego czele staje prezes T. Romanowicz i Naczelnik Antoni Durski. Na terenie Galicji w 1913 roku działało 256 towarzystw (gniazd) z około 30 tys. Członków. Związek Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim zrzeszał 12 okręgów z 291 gniazdami i ok. 12 tys. członków Związek Sokolstwa w Zaborze Rosyjskim powstał w 1906 r. rok później został zdelegalizowany i dalej działał w konspiracji. Kierunki i formy działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w latach 1867-1918.:
1.uprawianie gimnastyki oraz szermierki, strzelectwa, zapasów, jeździectwa, wioślarstwa, łyżwiarstwa i turystyki krajoznawczej
2. rozwijanie działalności kulturalno-oświatowej i towarzyskiej o silnych akcentach politycznych
3. działalność patriotyczno-polityczna
4. kształcenie nauczycieli i instruktorów gimnastyki i innych ćwiczeń
5. organizacja i prowadzenie WF dla młodzieży szkół wszystkich szczebli w Galicji
6. działalność propagandowo-szkoleniowa:”Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, „Przegląd Gimnastyczny”, „Sokół” i inne oraz broszury, kalendarze, śpiewniki, przepisy sportowe.
7. organizowanie zlotów sokolich ogólnopolskich, okręgowych i dzielnicowych
8. działalność militarna i paramilitarna: Drużyny Polowe, Stałe Drużyny Sokole oraz we wszystkich frontach I w.ś. :powstaniach i walkach lat 1919-1920
9. udział i organizacja różnych akcji społecznych i humanitarnych
10. budowa własnych budynków i obiektów sportowych (tzw.Sokolni)
11. udział w pracach Słowiańskiego Zarządu Gimnastycznego i Międzynarodowej Unii Gimnastycznej
Do ognisk sokolich w Galicji przenikała coraz szerzej gimnastyka szwedzka. Dość niespodziewanie na jej upowszechnienianiu zaważył chorwacki działacz Franjo Bǔcar. Był on wielkim rzecznikiem zbliżenia chorwacko-polskiego. Zorganizował 1902 w Zagrzebiu kurs gimnastyki szwedzkiej dla kadry sokolej z Galicji. W kursie wzięło udział 17 instruktorów. Od czasu kursu w Zagrzebiu tradycyjna gimnastyka sokola zaczęła ulegać gruntownej reformie. Nowe prądy szczególnie silnie wyraziły się w podstawach programowo-metodycznych „Sokoła” w środowisku krakowskim, nie bez wpływu zresztą koncepcji teoretycznych i praktycznych działalności Henryka Jordana, reprezentującego szeroki pogląd na zadania i cele WF.