Formatowanie kwestionariusza - rodzaje możliwych błędów.

Opracowano na przykładzie badań sondażowych, badających postawy obywateli wobec tematów drażliwych społecznie.

Przedmiot: Metodologia badań społecznych w administracji publicznej

Wykładowca: prof. ndzw. dr hab. Włodzimierz Okrasa

Abstrakt:

W badaniach sondażowych powszechnie stosowaną metodą zbierania i kodowania informacji jest kwestionariusz. Jeżeli chcemy, by kwestionariusz spełniał swoją rolę, należy dołożyć wszelkich starań, aby był dobrze przygotowany. W poniżej zamieszczonej pracy postaramy się wykazać, na co należy uważać podczas tworzenia kwestionariusza oraz o czym nie należy zapominać. Poruszymy również istotne kwestie takie jak anonimowość osób badanych oraz język, jaki stosuje się w pytaniach kwestionariusza.

Omawiając formatowanie kwestionariusza należy zwrócić szczególną uwagę na możliwe błędy i pułapki. Szczególnie niedoświadczeni badacze powinni uważać na pozornie nieistotne kwestie. Postaramy się w usystematyzowany sposób przedstawić wpływ zmiennych zakłócających na uzyskiwane wyniki na przykładzie wybranych badań sondażowych, które dotyczą szczególnie trudnych dla społeczeństwa problemów.

Zarys treści:

1. Wprowadzenie w problematykę 4

2. Wybór tematu i wyselekcjonowanie pytań 4

3. Anonimowość osób badanych 4

4. Stosowane w kwestionariuszu słownictwo 6

5. Schematyzacja czyli styl odpowiadania 7

6. Pytania sugerujące 7

7. Wpływ kolejności pytań na odpowiedzi 9

8. Wybór formy odpowiedzi 10

9. Pytania podwójne 12

10. Podsumowanie 13

Wprowadzenie w problematykę:

Proces tworzenia kwestionariusza jest bardzo istotnym etapem badawczym. Kwestionariusz jest zbiorem pytań, które są zadawane respondentom w badaniach społecznych. Obecnie coraz częściej przeprowadza się badania przy pomocy tego narzędzia badawczego. Dlatego też podczas konstruowania ankiety powinno się zwracać uwagę na wiele rozmaitych pułapek, które postaramy się przybliżyć w niniejszej pracy. Już samo tworzenie kwestionariusza jest niemałym wyzwaniem dla badaczy ze względu na szereg zmiennych, które należy uwzględnić. Wymaga to sporej wiedzy z dziedzin nauk społecznych takich jak psychologia czy socjologia. Nie zawsze jest jasne, czy poruszana w pytaniu kwestia jest „drażliwa” dla respondenta lub jakiejś ich grupy, toteż „drażliwość” definiować musimy w terminach subiektywnych. Kwestia jest drażliwa, jeśli niektórzy respondenci czują się zakłopotani pytaniem i wolą nie odpowiadać na nie. Może tak być z rozmaitych powodów: ponieważ pytania dotyczą tematów tabu (molestowanie dzieci w trakcie rytuałów religijnych); gdy domaga się informacji o zachowaniach społecznie potępianych (stosunki pozamałżeńskie) albo samooskarżeń (narkomania); kiedy wreszcie dotyczy ono spraw traktowanych przez respondenta jako wysoce osobiste lub prywatne bądź kiedy odpowiedź stawiałaby go w złym świetle. Badacze społecznie często zapominają, jak bardzo drażliwi bywają ludzie w niektórych sprawach.

Wybór tematu i wyselekcjonowanie pytań:

Pierwszym etapem tworzenia kwestionariusza jest doprecyzowanie tego, co nas interesuje. Dzięki precyzji unikniemy takiej sytuacji, w której chcemy zapytać o wszystko
i w rezultacie nie otrzymujemy puli jasnych odpowiedzi z danej dziedziny tylko zbiór bliżej nieskategoryzowanych opinii badanego na różne tematy. Gdy już zawęzimy nasz obszar badawczy, możemy utworzyć tytuł kwestionariusza i łatwiej nam będzie tworzyć pozycje odpowiadające tematyce danego narzędzia.

Anonimowość osób badanych:

Istotną rzeczą, o której należy pamiętać jest zatroszczenie się o interes osób,
które zgodzą się wziąć udział w zaproponowanym przez nas badaniu. Konieczne jest zapewnienie im anonimowości i poinformowanie ich o tym, że wyniki będą przedstawiane jedynie w formie statystycznej bez użycia imienia czy nazwiska. Taką informację można również umieścić na początku ankiety na wypadek gdybyśmy zapomnieli o tym powiedzieć podczas rozmowy z kolejnym z rzędu badanym. Pozwoli to również uniknąć nieporozumień, ponieważ badany w przypadku jakichś wątpliwości przeczyta ponownie instrukcję
i nie będzie się niepokoił czy jego odpowiedzi pozostaną anonimowe. Taki zabieg może również pomóc w uzyskaniu zgody na badanie od osoby sceptycznie nastawionej, która obawia się o swoją anonimowość a nie ma odwagi o to zapytać. Anonimowość jest dla badanych szczególnie ważna, gdy zadawane im pytania dotyczą tematów drażliwych społecznie. Dla większości osób do drażliwych tematów należą takie jak aborcja, eutanazja czy legalizacja substancji psychoaktywnych. W większości krajów są to kwestie, które wywołują silne emocje i napięcia w społeczeństwie. Niektóre osoby wolą unikać odpowiedzi na takie pytania ze względu na lęk przed oceną ich poglądów przez innych obywateli.
Należy o tym pamiętać planując badanie, które będzie dotykać tych delikatnych tematów.

We wstępie można również umieścić podziękowanie dla osoby wypełniającej nasz kwestionariusz. Nie jest to konieczne, ale pokazuje szacunek badacza do osoby badanej i może zwiększać sympatię do zespołu badającego. Może mieć to bezpośrednie przełożenie
na prawdomówność i szczerość osoby badanej oraz zwiększyć jej zaangażowanie do udziału w ankiecie. Wyrazem szacunku ze strony badaczy jest również zwracanie się do respondenta przy użyciu zaimka Pan/Pani pisanego zawsze z dużej litery. Podając informację o tym,
że odpowiedzi są anonimowe warto również w kilku zdaniach wytłumaczyć, do czego
te odpowiedzi są nam potrzebne. Jeżeli nie podamy tej informacji możemy się liczyć
z wystąpieniem u osób badanych wrażenia, że nie wiadomo, po co to robią. Z odczuciem bezcelowości swojego działania idzie w parze osłabiona motywacja do wykonywanych zadań. W takiej sytuacji ankieta może zostać wypełniona powierzchownie lub wcale, ponieważ
w trakcie wypełniania ankiety osoba dojdzie do wniosku, że dalsze odpowiadanie
na postawione w niej pytania jest bezcelowe. Jeżeli nie ma to żadnego sensu,
to po co mam to dalej robić.

Widzimy, więc, że już na samym początku tworzenia narzędzia badawczego, jakim jest kwestionariusz badacze stoją przed sporym wyzwaniem ze względu na dużą ilość pozornie mało znaczących szczegółów, o których należy pamiętać. Szczegóły te jednak potrafią znacząco wpływać na motywację, procesy myślowe a także na nastrój i pamięć respondentów. Zastosowanie opracowanych technik pozwala zminimalizować wpływ niepożądanych zmiennych, które mogłyby wpłynąć na treść odpowiedzi uzyskiwanych od badanych. Taką zmienną zakłócającą może być nastrój osoby badanej. Nastrój nie jest dla ludzi cechą stałą, potrafi się, bowiem zmieniać nawet kilka razy w przeciągu jednego dnia. Potrafi znacząco wpływać na treść odtwarzanych z pamięci informacji lub na formułowane sądy. Wiadomo, że ludzie będący w nastroju pozytywnym będą przypominali sobie więcej pozytywnych zdarzeń. Podobnie będą formułowali swoje oceny poznawcze. Oczywiście można przygotować procedurę badawczą, podczas której będziemy wprowadzać badanych
w dobry nastrój przed wypełnieniem kwestionariusza np. poprzez wręczenie im czekoladki. Jednakże tego rodzaju wybieg jest już manipulacją, na którą oczywiście można sobie pozwolić pod warunkiem, że badamy wpływ pozytywnego nastroju na formułowane sądy. W badaniach społecznych jednak najczęściej pytamy o postawy, np. jak ocenia Pan/Pani danego polityka partii rządzącej. Musimy mieć świadomość, że bardzo wiele postaw jest tworzonych na potrzeby tego pytania, ponieważ osoby badane nigdy wcześniej nie dokonywały podobnej oceny konkretnego polityka na skali pięciostopniowej. Jak pisze Wieczorkowska „pytane przez nas osoby bardzo często nie mają gotowej odpowiedzi
i tworzą ją dopiero wtedy, gdy padnie pytanie”

Ma to szczególne znaczenie dla wiarygodności przeprowadzanych badań sondażowych, gdy dotyczą one postaw osób badanych wobec drażliwych społecznie kwestii. Możemy zakładać, że większość osób nie ma wcześniej przygotowanych szczegółowych opinii na dany temat, ponieważ nie zastanawiało się nad nim w ogóle lub nie tak szczegółowo jak spodziewają się tego badacze. Dlatego należy być szczególnie ostrożnym przy zadawaniu i interpretacji niektórych pytań i pamiętać o tym, że nie wszystkie udzielone odpowiedzi były dokładnie przemyślane, co za tym idzie nie zawsze odzwierciedlają prawdziwe postawy społeczeństwa.

Stosowane w kwestionariuszu słownictwo:

Kolejną ważną kwestią, którą warto omówić jest styl budowania pytań. Zdarzają się pytanie, które zawierają niejasne sformułowania, potoczny język, wieloznaczne zwroty, czy słowa należą do mało popularnej terminologii. Każde pytanie powinno być jasno sformułowane. Na przykład, badacz może swobodnie posługiwać się słowem „syntetyzować”, które może być jednak niezrozumiałe dla innych osób. Jeżeli grupę respondentów stanowią ludzie o pełnym przekroju społecznym, to należy korzystać z takiego słownictwa, które może być zrozumiałe przez przeciętnego szóstoklasistę. Należy unikać trudnych, niezrozumiałych wyrazów oraz budowania zbyt długich, skomplikowanych zdań. Na przykład pytanie: „czy jesteś liberałem?” jest za szerokie. Nie wiadomo bowiem, czy odnosi się ono do wykształcenia, polityki, zawodu czy życia seksualnego. Jednak pytanie takie jak: „Czy uważasz siebie za osobę liberalną? Mam na myśli politykę” mówi respondentowi, że to polityka ma być dla niego punktem odniesienie. Wynika to z tego, że ludzie znaczącą różnią się od siebie poziomem wykształcenia, zasobem słownictwa oraz inteligencją. Powinniśmy to uwzględnić tworząc kwestionariusz, aby uniknąć zafałszowania wyników ze względu na niezrozumiałe dla osób badanych pytania.

Schematyzacja czyli styl odpowiadania

Schematyzacja odpowiadania to tendencja do odpowiadania na pytania w jeden określony sposób bez względu na ich treść. Problem ten może pojawić się wtedy, gdy zestaw pytań wyposażony w ten sam format odpowiedzi, a szczególnie wtedy, gdy pytania odnoszą się do jednego zagadnienia. Na przykład, jeżeli pytania dotyczą aprobującej postawy względem aborcji, to respondent, który nie akceptuje aborcji, może ciągle wybierać te same kategorie odpowiedzi (wyłącznie „całkowicie się nie zgadzam” lub wyłącznie „całkowicie się zgadzam”) tylko dlatego, że dla niego te kategorie wyrażają jego sprzeciw wobec aborcji. Można uniknąć stronniczości wynikającej ze schematyzacji odpowiadania, zmieniając formę odpowiedzi albo poprzez zróżnicowanie kategorii odpowiedzi dla każdego pytania, albo poprzez umieszczenie pytań tyczących jednego zagadnienia w różnych miejscach kwestionariusza, zamiast grupowania ich w jednym miejscu.

Pytania sugerujące:

Powinniśmy się również stosować do tak zwanej zasady jakości kwestionariusza, która mówi o tym, że osoba układająca ankietę nie powinna przytaczać w pytaniu stwierdzeń, które nie są zgodne ze stanem faktycznym. Przeprowadzono badania z celową manipulacją, które miały sprawdzić jak zareagują badani. W istocie, jeżeli poprosimy w pytaniu o ocenę np. nieistniejącego rozporządzenia, to większość respondentów takiej oceny dokona. Pomimo, iż nie mogli mieć na ten temat wcześniej ukształtowanej opinii, ponieważ dokument ten
w ogóle nie istnieje. Wyniki te pokazują dobitnie, że badany zakłada, iż to, co zawarte
w ankiecie jest prawdą i skoro ankieter zadaje pytanie o konkretny akt prawny czy rozporządzenie, oznacza to, że dokument musi istnieć. Niekiedy badanym jest głupio,
że nie słyszeli o tak ważnej ustawie, która to dotyka wszystkich obywateli. W efekcie jedynie nieliczni mają odwagę przyznać się, że nie posiadają zdania na ten temat. Uzyskane w ten sposób od badanych opinie są jedynie opiniami na temat ich wyobrażenia o tym nieznanym dokumencie.

Takie uzyskane dane nie mogą być wykorzystane do celów statystycznych, pokazują jednak, jaki jest wpływ autorytetu badacza na uzyskiwane w ankietach odpowiedzi. Należy
o tym pamiętać i nie sugerować badanym swoich wyobrażeń czy opinii. Uzyskamy wtedy wyniki na temat opinii badaczy a nie samych badanych. W celu utwierdzenia badanych
w przekonaniu, że nie ma dobrych ani złych odpowiedzi i zachęceniu ich do podzielenia
się własnymi opiniami często stosuje się zdania typu: „Proszę odpowiedzieć na pytanie tak jak Pan/Pani je rozumie”.

Kolejnym błędem, na który trzeba zwrócić szczególną uwagę jest pozbawienie badanego możliwości wyboru jednej z odpowiedzi. Stosując pytania zamknięte należy pamiętać o tym, iż najbardziej optymalne są skale odpowiedzi pięciostopniowe lub siedmiostopniowe. Obie bowiem umożliwiają badanym wskazanie odpowiedzi „nie mam zdania”. Podczas gdy zastosujemy skalę czterostopniową i nie damy badanemu prawa do braku opinii na dany temat, uzyskamy nierzetelne wyniki. Może się przecież zdarzyć sytuacja, w której respondent nie posiada opinii na dany temat i chciałby nam to przekazać.
W przypadku braku możliwości udzielenia poprawnej odpowiedzi wskaże losowo wybraną pozycję. Na dodatek, kiedy taka sytuacja się powtórzy badany może zacząć odczuwać frustrację ze względu na przymus do opowiedzenia się po którejś ze stron. Taka sytuacja może się zakończyć odmową dalszego udziału w badaniu przez respondenta, który nie będzie rozumiał, czego się od niego oczekuje. Nawet, jeżeli uda się uzyskać wystarczającą ilość uzupełnionych ankiet można spekulować, nad jakością danych, które zostały zebrane przy pomocy tak niedopracowanego narzędzia.

Może się również zdarzyć sytuacja, kiedy nie zostanie uwzględniona możliwość pozytywnej lub negatywnej oceny jakiegoś zjawiska. Wynika to z faktu, iż dla badacza zjawisko jest np. negatywne i uważa on, że większość ludzi też tak będzie je postrzegała. Oczywiście jest to mylne założenie, które prowadzi to poważnych błędów. Osoba postawiona przed koniecznością odpowiedzi na tak sugerujące pytanie może przeżywać silne negatywne emocje z tym związane. Tym bardziej sytuacja się komplikuje, gdy chcemy pytać o drażliwe
dla społeczeństwa tematy. Ludzie nie zawsze chcą odpowiadać na trudne pytania, dlatego
też powinniśmy zachować szczególną ostrożność i precyzję podczas stawiania takich pytań.

Jednym z przykładów pytań trudnych jest pytanie o stosunek osoby badanej do aborcji. Pytanie sformułowane po to, aby zmierzyć postawy wobec legalnej aborcji, może na przykład zostać sformułowane następująco: „Czy jesteś za czy przeciwko legalnej aborcji?” to samo pytanie sformułowane w sposób sugerujący może brzmieć: „Nie zgodziłbyś się z tym, że jesteś przeciwko legalnej aborcji, nieprawdaż?” Na ostatnie pytanie respondenta łatwiej jest odpowiedzieć „nie” niż „tak”, ponieważ większość osób czuję się lepiej, odpowiadając w tak wyraźnie określonym kierunku, stając tym samym po tej stronie co ankieter. Jak wiadomo problem ten jest problemem zarówno moralnym jak i religijnym
czy medycznym. Na drażliwość tego tematu wpływa również fakt obostrzeń prawnych.
Jeżeli uniemożliwimy w badaniu pozytywną ocenę aborcji, ponieważ sami mamy o niej negatywne zdanie nie tylko narzucimy badanym swoją opinię, ale również wprowadzimy ich w zakłopotanie. Osoba badana, która chce opowiedzieć się pozytywnie za aborcją może
się poczuć oceniana, jako niemoralna osoba, popierająca złe i nieakceptowane społecznie zachowania. Taka sytuacja nie powinna mieć miejsca i nie chodzi tu jedynie o nasz własny interes, w którym leży przeprowadzenie badania do końca. Jako badacze zobowiązani jesteśmy dbać także o interesy respondentów. Nie tylko o zachowanie anonimowości,
ale również o odpowiednie warunki badania i zatroszczenie się o samopoczucie osób,
które zgadzają się nam pomóc.

Wpływ kolejności pytań na odpowiedzi:

Pozostając w tematyce pytań trudnych warto przytoczyć badania, które pokazują
jak kolejność zadawania pytań wpływa na odpowiedzi respondentów. Badanie zostało przeprowadzone w 1981 roku pod autorstwem Schuman i Presser. Badacze skonstruowali dwa pytania dotyczące postaw wobec aborcji. Pytanie A brzmiało „Czy Twoim zdaniem powinna być możliwa legalna aborcja, gdy zamężna kobieta nie chce mieć więcej dzieci?”. Natomiast pytanie B „Czy Twoim zdaniem powinna być możliwa legalna aborcja, jeżeli istnieje duże prawdopodobieństwo urodzenia poważnie chorego dziecka?”.

Okazuje się, że w zależności od kolejności zadawania pytań odpowiedzi były różne. Liczba odpowiedzi „tak” na pytanie A była znacznie mniejsza, gdy występowało ono, jako drugie, w następstwie po pytaniu B. Takie ułożenie pytań spowodowało postrzeganie powodów podanych w pytaniu A jako mało istotne w przeciwieństwie do poważnych wskazań medycznych przytoczonych w pytaniu B. Jak pisze Grażyna Wieczorkowska „uzasadnienie medyczne jest dużo poważniejszym argumentem niż uzasadnienie społeczne”. Natomiast, kiedy to pytanie A postawiono, jako pierwsze efekt ten nie występował i możliwe, że badani udzielali więcej odpowiedzi zgodnie ze swoimi przekonaniami. Podsumowując „procent aprobaty dla legalności aborcji z przyczyn społecznych zależy od tego, o co pytano wcześniej”. Jest to bardzo istotny fakt, o którym zależy pamiętać przysłuchując się dokładnie badaniom przytaczanym w mediach pod kątem ich wiarygodności. Jest to szczególnie istotne, gdy badania sondażowe mają służyć, jako prognoza występowania jakiegoś zjawiska lub gdy są one przedkładane odpowiednim władzom, aby uwzględnić ich wyniki przy podejmowaniu ważnych decyzji.

Jak widać nie jest łatwo o uzyskanie wiarygodnych informacji na tematy trudne,
w badaniach sondażowych. Dlatego trzeba dołożyć wszelkich starań, aby skonstruować trafne i rzetelne narzędzie, które umożliwi badanym udzielenie odpowiedzi zgodnie z ich faktycznymi przekonaniami. Należy pamiętać o pułapkach, jakimi są pytania tendencyjne czy sugerujące, o tym, że osoba badacza jest najczęściej odbierana, jako autorytet w danej dziedzinie oraz o wpływie kolejności zadawanych pytań na uzyskiwane wyniki.

Wybór formy odpowiedzi:

Badacze podczas tworzenia ankiety stoją przed trudnym wyborem, jakim jest wybór formy odpowiedzi. Respondent może udzielać odpowiedzi na narzuconej mu z góry skali odpowiedzi. Takie pytania zaliczamy do pytań zamkniętych, ponieważ badany nie ma możliwości wyjścia poza skalę ani odpowiedzenia na pytanie własnymi słowami. Najprostszym przykładem pytania zamkniętego jest takie, na które badany odpowiada wybierając jedynie pomiędzy stwierdzeniami „tak” lub „nie”.

Najczęściej jednak stosowaną i dobrze znaną przez niektórych badanych jest pięciostopniowa skala odpowiedzi. Do skali liczbowej przypisuje się odpowiadające jej opinie i prosi respondentów o wybranie tylko jednej możliwości. Przykładowe uszeregowanie odpowiedzi wygląda następująco:

1 - zupełnie się nie zgadzam; 2 - nie zgadzam się; 3 - nie wiem/nie mam zdania;
4 - zgadzam się; 5 - całkowicie się zgadzam

W pytaniach zamkniętych istnieje również możliwość pozostawienia badanym wielokrotnego wyboru, jeżeli celem badacza jest uzyskanie odpowiedzi na temat wykonywanych czynności lub znanych przez badanego marek produktów. Można wtedy poprosić o wskazanie trzech kategorii z listy lub o zaznaczenie nieograniczonej ilości. Często w takich pytaniach na końcu listy umieszcza się odpowiedź inne/jakie? aby umożliwić badanemu uzupełnienie odpowiedzi na wypadek gdyby na liście nie znalazła się odpowiednia dla niego kategoria. Takie pytanie nazywamy pytaniem półotwartym. Pytania te są bardzo często wykorzystywane w badaniach opinii konsumentów. Wydają się być idealnym połączeniem między pytaniem zamkniętym a otwartym. Niestety należy pamiętać, że jak pisze Grażyna Wieczorkowska „podawanie kategorii w pytaniach zamkniętych zawsze prowadzi do zwiększenia częstości występowania tej kategorii”. Dzieje się tak, ponieważ badanym łatwiej jest wskazać odpowiedź już umieszczoną niż zastanowić się i podać inną odpowiedź. Można, zatem przypuszczać, że pytania zamknięte mogą być w niektórych przypadkach pytaniami sugerującymi, ze względu na listę proponowanych odpowiedzi. Ze względu na tą zależność badani często nie udzielają dodatkowych wyjaśnień ani odpowiedzi w pytaniach półotwartych.
Mają, bowiem tendencję do wybierania odpowiedzi spośród tego, co dostarczyli badacze.

W kwestionariuszu można stosować również pytania otwarte, pozostawiając w ten sposób osobom badanym całkowitą swobodę wypowiedzi. W niektórych kwestiach może to być konieczne ze względu na brak możliwości przewidzenia przez badaczy prawdopodobnych wariantów odpowiedzi. Pytanie otwarte jest wartościowe, ponieważ jest to cała wypowiedź pochodząca prosto od badanego. Jest ono jednak trudniejsze do późniejszych analiz niż pytanie zamknięte. Może też osłabiać motywację niektórych badanych, którym zwyczajnie nie chce się konstruować własnej wypowiedzi i na dodatek zapisywać jej
w kwestionariuszu. Dlatego podczas tworzenia ankiety nie należy przesadzić z ilością pytań otwartych. Najlepiej, jeżeli kwestionariusz będzie zawierał zarówno pytania otwarte jak
i zamknięte. Wybranie pytań otwartych lub zamkniętych zależy w dużej mierze od tego, co jest tematem badania, do czego są potrzebne wyniki oraz od tego, o co pytamy.

Pytania podwójne:

Kolejnym często popełnianym błędem podczas układania kwestionariusza jest zadawanie dwóch pytań w jednym zdaniu. Prowadzi to do sytuacji, w której nie można prawidłowo odpowiedzieć na pytanie, ponieważ nie wiadomo czy odpowiedź twierdząca dotyczy pierwszego czy drugiego członu pytania. Jeżeli na oba pytania odpowiedź jest identyczna, nie jest to problemem. Badacze jednak nie powinni zakładać, że kto na pierwsze pytanie odpowie twierdząco, musi również odpowiedzieć twierdząco na drugie.
Czasami wydaje się, że są to ze sobą bardzo powiązane kwestie i nie ma innej możliwości. Jednak należy pamiętać, aby zawsze jedno pytanie było pytaniem o jedną tylko kwestię nie więcej. Przykładem podwójnego pytania może być „Czy aborcja powinna być dostępna dla wszystkich i czy jest słuszna?” Kiedy przyjrzymy się temu pytaniu, widać, że osoba badana może mieć odmienne zdanie na obie kwestie. Może bowiem uważać, że aborcja nie jest słuszna ale nikogo nie powinno się pozbawiać wolnego wyboru. Kolejnym przykładem może być zaczerpnięty z sondażu dotyczącego problemu przemocy w rodzinie. „Przemoc w rodzinie i AIDS to dwa najważniejsze problemy trapiące dziś Amerykę.” To pytanie jest kłopotliwe dla respondentów, którzy zgadzają się tylko z jedną częścią pytania - powiedzmy przemocą w rodzinie - a nie zgadzają się z drugą, czyli z AIDS. Wiele pytań zawierających łącznik „i” to prawdopodobnie pytania o podwójnej treści. Ze względu na takie sytuacje, które mogą zaważyć na rzetelności naszego badania, należy wystrzegać się pytań łączonych. Pytania zawierające łącznik „i” można jednak stosować wtedy, gdy wymiary nim oddzielone są wzajemnie rozłączone respondenta prosi się o wybranie jednego z nich lub o ich porangowanie na określone kryterium, na przykład: „Państwo stoi dziś wobec dwóch podstawowych problemów: ochrony środowiska i przemocy w rodzinie. Który z tych problemów jest, Twoim zdaniem, ważniejszy?”.

Podsumowanie:

Podsumowując, proces tworzenia kwestionariusza tylko pozornie jest łatwym zadaniem. Należy pamiętać o wielu możliwych zniekształceniach wynikających z pewnych wspólnych tendencji osób badanych i starać się je wyeliminować poprzez zastosowanie odpowiedniej i przejrzystej formy kwestionariusza. Przekłada się to na uzyskiwane wyniki. Chaotycznie zaprojektowany kwestionariusz nie dostarczy badaczom wielu pożytecznych informacji. Należy zatem wiele kwestii dokładnie przemyśleć, zaczynając od formy i ilości pytań. Kwestionariusz powinien być na tyle długi, aby dostarczał wystarczającego materiału do analiz oraz jednocześnie możliwie jak najkrótszy, aby nie znudzić osób badanych. Projektując narzędzie trzeba uważać, aby nie stawiać pytań sugerujących lub takich, na które nie da się właściwie odpowiedzieć. Po zaprojektowaniu pytań warto zwrócić uwagę na ich kolejność w kwestionariuszu, ponieważ badany traktuje ankietę, jako całość a nie zbiór odrębnych pytań. Może to prowadzić do wpływu kolejności pytań na udzielane przez respondentów odpowiedzi.

Równie ważną kwestią jest język jakiego użyjemy, układając pytania. Zbyt trudne wyrazy lub zbyt długie niezrozumiałe zdania mogą łatwo doprowadzić do uzyskania nieadekwatnych wyników. Dzieje się tak, ponieważ badani mogą zwyczajnie źle zrozumieć pytanie lub wyraz. Należy pamiętać, że osoby, które wezmą udział w badaniu, mogą znacząco różnić się poziomem płynności słownej, wykształcenia czy inteligencji. Dlatego też powinniśmy dołożyć wszelkich starań, aby nie było niejasności w naszym kwestionariuszu i pamiętać o tym,
że coś, co jest oczywiste dla samych badaczy, nie musi być oczywiste dla wszystkich ludzi. Szczególną uwagę na te kwestie powinni zwrócić badacze, którzy mają zamiar zbadać postawy obywateli wobec drażliwych społecznie tematów.

Bibliografia:

1. Chava Frankfort-Nachmias, Davis Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001.

2. Abraham Naftali Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004.

3. Grażyna Wieczorkowska-Wierzbińska, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005.

4. Rafał Belka, Kamil Grabowski, Jak stworzyć i przeprowadzić ankietę?, Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.

5. <http://www.ankietka.pl>

Oppenheim Abraham Naftali, Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004, s. 163.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 70.

http://www.ankietka.pl/blog/index.php/idealna-ankieta-czyli-jakich-bledow-unikac-podczas-tworzenia-kwestionariusza/

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 280.

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 280.

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 280-281.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 78.

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 281.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 83.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 83.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 83.

Wieczorkowska-Wierzbińska Grażyna, Badania sondażowe i eksperymentalne, Warszawa 2005, s. 86.

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 283.

Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001, s. 283.

1

---