MIKOŁAJ REJ
WOKÓŁ BIOGRAFII
Ród pisał się z Nagłowic, Mikołaj urodził się w Żórawnie pod Haliczem z ojca Stanisława i matki Barbary, dn. 04.02.1505.
Żywot jego („Żywot i sprawy poćciwego szlachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic... który napisał Andrzej Trzycieski, jego dobry towarzysz, który wiedział wszytki sprawy jego”) został umieszczony przy Rejowym „Źwierciadle”. Autorstwo Trzecieskiego jest podawane w wątpliwość, cechy stylu żywota tak dalece przypominają styl samego Reja, że budzi się przypuszczenie, iż autorem jest Rej, a przyjaciel użyczył mu tylko nazwiska do podpisania życiorysu.
Do szkół chodził Rej w: 1) Skalmierzu 1514-1516; 2) Lwowie 1516-1518; 3) Krakowie, gdzie w 1518 zapisał się do Akademii, a ściślej mówiąc do szkoły średniej.
Oddany na służbę do Andrzeja Tęczyńskiego (wojewody sandomierskiego) zaczął się wprawiać w pisanie listów pol. I wgryzać się w łacinę.
Biografia ta jest jednak została zbudowana wg ideału i mitu człowieka naturalnego i rozumnego prostaczka.
Młodego Reja trudno nazwać różnowiercą. Na razie stabilizował on swą pozycję społeczną i osobistą.
Po śmierci ojca (1529) regulował sprawy majątkowe, ożenił się, prowadził procesy, powiększał fortunę. Od Zygmunta I otrzymał „jurgielt” i wieś Temerowce, od arcybiskupa Gamrata wziął w dzierżawę Kurzelów i Biskupice. W 1554 założył miasteczko Okszę. Urzędu piastować nie chciał, ale chętnie posłował i uczestniczył w życiu publicznym. Być może brał udział w rokoszu lwowskim, zw. „wojną kokoszą”.
WCZESNA TWÓRCZOŚĆ
Nie znamy daty debiutu Reja.
Gdy w 1543 wyd. „Krótką rozprawę”, 38-letni Rej miał już pewien dorobek literacki: pieśni religijne, poetyckie próby przekładu psalmów, dialogi, m.in. „Gęś z Kurem”, „Kostyra z Pijanicą”, „Warwas z Lupusem”.
„Warwas” - zagubiony a znany z przekładu czes. Dialog o chytrości płci niewieściej, toczony między Warwasem, Dykasem a Lupusem. Należy do długiej tradycji literatury o wyborze stanu i o wyższości jednego stanu nad drugim. Jest jednakże tej tradycji wersją żartobliwą - jest satyrą, ale obosieczną. Lupus chce się żenić i radzi się przyjaciół, jaką żonę ma wybrać. Warwas i Dykas bawią się w roztrząsanie zalet, a raczej wad kobiet i w każdym typie znajdują najgorsze strony charakteru: chuda i gruba, piękna i brzydka, bogata i biedna, ruda i czarna jednakowo nie nadają się na towarzyszkę życia. Spór kończy przybyły na koniec rozmowy Paszczeka, który odwraca zarzuty przeciw dyskutującym mężczyzną. Ta odwracalność satyry jakby ją znosi. Moralistyka Reja nie była natrętna, jednoznaczna i pewna siebie. Przechodziła często w śmiech zwrotny i ambiwalentny.
Gatunek dialogu uprawiał rej nie tylko we wczesnej fazie twórczości. Np. dialog „Lew z kotem” powstał ok. 1550 r.
„KRÓTKA ROZPRAWA MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI, PANEM, WÓJTEM A PLEBANEM”
Wyd. 1543, podpisana pseudonimem AMBROŻY KORCZBOK ROŻEK.
Problemy, poruszone przez 3 „powiedaczy” i (kończącą rozprawę) personifikowaną Rzeczpospolitą, układają się w listę spraw w owym czasie najbardziej aktualnych: polityczno-ustrojowych, religijnych i obyczajowych. Dialog odnosił się do szczegółów życia publicznego dobrze znanych pewnej przynajmniej części czytelników.
Utwór oraz jego autor reprezentują wczesny, pełen jeszcze nadziei i optymizmu etap walki o egzekucję praw i dóbr koronnych. Krytyka zawarta w „Krótkiej rozprawie” pokrywa się na ogół z postulatami wysuwanymi przez szlachtę na sejmikach, w czasie tzw. „wojny kokoszej”. Ataki na: przekupne sądownictwo, nadużycia przy eksploatacji żup solnych, brak stałego systemu obronnego kraju (zwł. granicy południowo-wschodniej).
Kwestie obyczajowe: rozrzutność szlachty - stroje, potrawy, hazard, myślistwo.
Krytyka duchowieństwa - ok. 400 pierwszych wierszy dotyczy spraw Kościoła. Wójt, a przede wszystkim Pan, drwią z obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy wybierającego co 10 i lepszy snopek z pola.
Wyważona proporcjonalnie krytyka niedostatków państwa.
Utwór antyklerykalny, a nie antykatolicki. Postawa walki o lepszy czy o „tańszy” Kościół.
Niejednokrotnie zarzucano „Krótkiej rozprawie” brak indywidualizacji stylu mowy. Zarzut ten pochodzi z oczekiwania cech dramatycznych w utworze, który dramatem nie jest. Zróżnicowanie mowy tu jednak istnieje, tyle że zostało przeprowadzone nie na płaszczyźnie „powiedaczy”, lecz na płaszczyźnie przytoczeń. Pan, Wójt i Pleban nie zostali zindywidualizowani językowo, ale zindywidualizowany jest styl wypowiedzi ze względu na temat (styl np. prawniczy, kościelny, ziemiański, łowiecki, rycerski).
Rej dysponował ogromnym bogactwem odcieni frazeologicznych, których już dzisiaj nie znamy.
W tekście funkcjonują też cytaty ukryte i aluzje. Ukryte cytaty są przykładem nieustannych wycieczek Reja po koloryt mowy i obyczaju. Rej pisze ponad potrzebę ideowej perswazji, daje się wciągnąć przygodzie językowej.
Utwór jest rozmową 3 osób, ale wewnątrz funkcjonują monologowe i dialogowe urywki, dzięki którym jest tam jakby ok. 30 rozmówców (jeśli nie liczyć przysłów, a jest ich ok. 70).
Chłop był tradycyjnie komiczną figurą w europejskiej literaturze wieków średnich. U Reja jest pełnoprawnym uczestnikiem sporu.
Dyskutujące osoby są raczej reprezentantami stron niż postaciami stypizowanymi. Konstrukcja dialogu nie jest więc wynikiem dramatycznej zmienności i kolizyjności sytuacji, w jakich znaleźli się rozmawiający, lecz uporządkowanym zbiorem materii i tematów.
Początkowe wiersze są najbardziej kontrowersyjne - dotyczą spraw kościelnych, w których kolejno zabierają głos Pan, Wójt i Pleban. Potem Pleban porusza problem urzędów świeckich, mówi o sądownictwie, starostwach, mytach, żupach, sejmie, posłach - jakby replikował na zarzuty czynione duchowieństwu przez Pana, ale mówi wyposażony w autorskie „placet”. Z kolei jest rzecz o czynszach, świadczeniach wojennych, dziesięcinach - rzecz do wyłożenia przydzielona Wójtowi. Na ciężary ponoszone przez szlachtę, na sądownictwo i pospolite ruszenie skarży się Pan, a wojenne kwestie finansowe porusza Pleban. O zbytkach mówią Wójt i Pan, z tym, że Pan - który na ten temat więcej powiedzieć może, mówi o dworzanach, gamratach i wojsku, a Wójt powstaje p/hazardom, rozrzutności w potrawach i winie, niszczącemu zasiewy myślistwu. Rozmówcy zabierają głos w sprawach, na których mogą się znać i w których krytykowaniu mogą być zainteresowani, ale rozkład ról podporządkowany jest osi tematycznej, a nie odwrotnie. Układ taki wyraża antagonistyczną sytuację reprezentowanych tutaj stanów oraz przekonania Reja o potrzebie solidarności w obliczu nieporządku, któremu winni są „przełożeni”.
Ostatnie słowa dialogu należą do Plebana, ale nie są to wyrazy triumfu, są to ironiczne i gorzkie przytyki do niedbałości tych, którzy dzierżą ster. Nieprzypadkowo kwestia Plebana kończy się kilku zgromadzonymi na raz przysłowiami, które maja wagę argumentu czerpanego ze zbiorowej mądrości. I wtedy następuje personifikowana Rzeczpospolita, która po ulicach skarży się na „swych przełożonych słabość”: na ulicach, bo „sie w rynku omyliła” i „wszytkę tam swą nadzieję straciła”. Można się domyślać, że rynek to alegoryczna nazwa siedziby władzy: sejmu i króla.
„ŻYWOT JÓZEFA Z POKOLENIA ŻYDOWSKIEGO, SYNA JAKUBOWEGO, ROZDZIELONY W ROZMOWACH PERSON...”
1545 - wydany.
Tytuł - kryje próbę gatunkowego określenia utworu.
Świecka krotochwila, tzn. światowe widowisko, zabawa, uciecha, rozrywka.
Bohater - Józef, patriarcha ze „ST” (Rodzaju, rozdz. 37-50).
Przygody Józefa - przykład wytrwałej i nagrodzonej cnoty.
Utwór - twór hybrydyczny. Nawiązywanie do różnych konwencji teatru średniowiecznego.
Źródła: - „Biblia”, „Comoedia sacra, cui titulus Ioseph”, niemieckie dramaty o Józefie.
Didaskalia skąpe.
W XVI w. moralitet i misterium ulegały rozkładowi. Gatunki średniowieczne, nie krępowane normatywnymi poetykami, ewoluowały względnie szybko. „Żywot Józefa” powstaje na przecięciu tych kilku linii. „Sprawa III”: historia niewczesnej miłości, Zefira i Achiza, pani i jej służąca, alkowa egipskiej damy i dobre rady jej służącej, która wspomaga nielegalną miłostkę swej pani - wszystko to pochodzi z humanistycznej komedii uczonej, ale służy egzemplifikacji moralitetowej tezy sformułowanej w „Argumencie”.
Moralitetowy kształt uformowany został i wpisany w porządek utworu także za pomocą wątku rodzinnego. Życie Józefa nie jest wprawdzie życiem Każdego, ale rodzina Jakubowa jest każdą rodziną, która składa się z czułych rodziców, rozumiejących powołanie syna, złych, ale potem poprawionych braci.
„KUPIEC, TO JEST KSZTAŁT A PODOBIEŃSTWO SĄDU BOŻEGO OSTATECZNEGO”
Wyd. 1549, dopiero po śmierci króla Zygmunta Starego.
Nie został podpisany nazwiskiem autora.
Pierwowzór - utwór bawarskiego luteranina Tomasza Naoegorga, zw. Kirchmaierem, „Mercator” (tj. ktokolwiek, Każdy, kto dokonuje w obliczu śmierci rozrachunku z własną drogą życiową i staje przed Sądem Pana ufny w wartość czystej wiary).
Rej przejął z pierwowzoru wszystkie postaci, całą fabułę, kolejność scen i układ dialogów. Mimo to dał adaptację raczej niż przekład. Zrezygnował z podziału na 5 aktów i z chóru. Podzielił utwór na 2 części. Część wtórą rozpoczął od „Przemowy ku temu, co odszedł” odpowiadającej 1 z chórów. Rozszerzył znacznie tekst (do 9000 wierszy). Mniej czuły na subtelności doktrynalnego sporu zabłysnął bogactwem scen rodzajowych i kolorytem potocznej mowy.
Kupiec - człowiek prosty, zwyczajny; miał 2 żony: Sumnienie i Fortunę. Szlachetną (Sumnienie) precz wygnał, a z Fortuną miał syna, zw. Zyskiem.
Chrystus widząc, że świat upada i grzeszy, gotów byłby go ostatecznie zniszczyć, ale w miłosierdziu swoim postanawia zachować ludzi i dać im czas do opamiętania; jedynie parę osób przed swój sąd pozywa: Księcia, Biskupa, Gardyjana i Kupca, po których na ziemię wysyła Posła.
U Reja poważnemu moralistycznemu celowi towarzyszy ciekawość obserwatora-satyryka. Ciekawość ta nawet ów cel przerasta.
Cz. I - chory Kupiec wzywa Plebana, który mu daje „trank” z dobrych uczynków. Napój nie pomaga - bohater nie może wrócić do zdrowia, ale i nie umiera. Rozważa głośno problemy środków zbawienia.
Cz. II - do chorego przychodzą Paweł i Kozmus. Kupiec otrzymawszy od nich właściwy „trank”, zwymiotował dobrymi uczynkami i przed Boskim Sądem stanie niebawem umocniony wiarą i wolny od ciężarów rzekomych zasług, które przed Pańskie oblicze przynoszą zmarli, w tym Książe, Biskup i Gardyjan.
Przebieg sądu - przedstawiony w duchu apokryficznej sztuki, tzn. jest odwzorowaniem sądowego procesu pol. XVI w. Najbardziej interesującą postacią tych scen jest Czart. Jest on intrygatorem, tj. oskarżycielem. Włącza się w procedurę procesową i demonstruje swą prawną erudycję. Na Sądzie Boskim jest to też erudycja religijna. Czart żąda wydania oskarżonych bez sądu. Ten Czart jest luteraninem.
„WIZERUNK WŁASNY ŻYWOTA CZŁOWIEKA POCZCIWEGO”
Wyd. 1558.
Tytuł - zapowiedź parenetycznego charakteru dzieła.
Przerobiony z dzieła „Zodiacus vitae” Pietra Angela Manzoliego, zw. Palingeniusem. U Palingeniusa - 12 rozdziałów zw. Od znaków zodiaku, wykłady zasad humanistycznej etyki laickiej.
U Reja: w miejscu poety rozważającego różne wersje życiowe - młodzieniec, który bawi w szkole Ipokratesa i tam wysłuchawszy odpowiednich nauk wyrusza dalej w świat do innych mędrców w poszukiwaniu prawdy. Młodzieniec to również Każdy. Odbywa drogę życia i doświadczeń, spotyka mądre nauki i zwodzicielskie pokusy. Trafia kolejno do: Diogenesa, Epikura, Anaksagorasa, Sokratesa, Teofrasta, Solinusa, Platona, Zoroastresa, Ksenokratesa, Solona i Arystotelesa (12 filozofów).Imiona te - tytuły rozdziałów.
Cały utwór - 12000 wierszy.
Swego rodzaju podręcznik filozofii, ale podręcznik bardzo zawodny - nazwiska filozofów nie zawsze pokrywają się z ich rzeczywistymi poglądami.
Filozofowie nauczają Młodzieńca oraz komentują obserwowane zdarzenia i postępki ludzkie.
Ziemiański punkt widzenia Reja - istotny akcent całego utworu, wspólny mianownik całej twórczości.
Lekceważenie światowości, światowego obycia - stwierdzenie znikomości tego, co doczesne, poparte mocno argumentacją starotestamentową.
„ŹWIERZYNIEC, W KTÓRYM ROZMAITYCH STANÓW, LUDZI, ŹWIRZĄT I PTAKÓW KSTAŁTY, PRZYPADKI I OBYCZAJE SĄ WŁAŚNIE WYPISANE”
„Właśnie” = właściwie, tzn. wg jakiegoś porządku.
Wyd. 1562.
4 rozdziały poprzedzone personifikowaną rozmową Prywata i Rzeczypospolitej:
I - „sprawy i postępki godne onych królów i innych stanów sławnych”;
II - „stany i domy niektóre zacnego narodu polskiego”;
III - przypadki osób i stanów (gł. stanów) świeckich i duchownych;
IV - autor opowiada „Jako starych wieków przypadki świeckie ludzie sobie malowali”.
Różność gatunkowa i stylistyczna (pochwały, satyry, egzempla, epigramy).
Zwięzłość.
Myślenie emblematyczne i ikonologiczne.
EMBLEM - godło, ozdoba, dewiza. Andrea Alciati wyd. w 1531 r. Zbiór godeł i dewiz „Emblemata” - po tytułowym haśle (lemma) następował rysunek, a po nim epigram, w którym autor komentował i rozwijał sens rysunku. |
Niektóre epigramaty „Źwierzyńca” - ilustrowane.
Często tytuł to jakby „ lemma”, po którym nie ma rysunku, ale jest epigramat komentujący domyślny przedmiot.
„Figliki” - obiegowe motywy facecjonistyki, wiele dowcipów o księżach. Istota figlików: postawienie duchownego katolickiego w sytuacji naturalistycznej, cielesnej, przyziemnej.
„ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO”
Najobszerniejsza część „Źwierciadła”.
3 księgi podzielone na rozdziały, zw. „kapitulum”.
Ks. I:
Kap. I: „jako i przecz Pan Bóg raczył świat stworzyć i człowieka”; sprawy i obowiązki poczciwego człowieka umieszcza autor w nadrzędnym porządku genesis; ze stworzenia Człowieka wynikają naturalne zobowiązania człowieka (poczciwego).
Kap. II: obdarzenie przez Boga rodzaju ludzkiego rozumem i przykazaniem.
Kap. III: „jako mają rodzicy starać się o wychowanie młodych dziatek swoich”; opis życia ludzkiego od dzieciństwa po starość, opis powinności, praw i niebezpieczeństw każdego wieku, bogato poparty przykładami i rozwinięty w nauki moralno-społeczne i moralno-religijne.
Obrazki rodzajowe, anegdoty, przykłady fabularne wzięte od starożytnych.
Stworzenie świata i pytanie o sposoby wychowania dziecka oraz rozważania nad wyborem stanu..
Kwestie teologiczne: „jako rozumieć o istności Bóstwa” i „jako są trzej stanowie w jednej istności” (tzn. jakim sposobem 1 Bóg jest w 3 osobach).
Poznanie prawd wiary jest warunkiem dobrego spełnienia obowiązków wychowawczych
Ks. II:
Ożenek najlepszy.
Obowiązki posłów, panów rady (senatu), przełożonego (władcy), człowieka w ogóle, a w szczególności człowieka poczciwego.
Niektóre grzechy główne (łakomstwo, pycha, gniew).
Pochwała życia na wsi.
Kap. XVI: „Rok na cztery części rozdzielon”- punkt kulminacyjny „Żywota”.
Wyliczenia, zdrobnienia, pytania retoryczne, przytoczenia frazeologiczne, spiralne nawroty myśli.
Cechy idylliczne, ściślej: georgiczne.
Każda z pór roku dostarcza rozkoszy, od człowieka żąda zaś akceptacji praw natury i w zgodzie z nią dostrzega gwarancję szczęśliwości.
Poetyka Reja - pochodna jego poczucia czasu, zwolnionego i równego upływu ruchem kolistym, gdzie kres jest zarazem początkiem.
TOPIKA ŚMIERCI I TOPIKA KONSOLACYJNA.
Topos śmierci przecina się u Reja z motywem roku na 4 części podzielonego. Rezultat: pogodna atmosfera „żegnania z światem”.
Rejowi obce jest uczucie rozgoryczenia i rozczarowania.
Kap. VIII ks. I - cnota to „wielka królowa”.
Wynalazczość słownictwa, obfitość obrazów.
Popis operowania szeregami składniowymi (cola), układami dwójkowymi, a najchętniej trójkowymi.
6