Początki refleksji teoretycznej w pierwotnej krytyce literackiej w okresie przed Platonem (od refleksji metapoetyckiej do polemiki). (D)
Pojęcia potocznej świadomości estetycznej starożytnych Greków. (M)
Ad 1.
Poezja o poezji
Zanim powstała poetyka istniała mitologia i poezja- opowieści mityczne i utwory poetyckie pojawiły się wcześniej niż naukowe wypowiedzi i teoretyczne traktaty. Podział mitów (teogoniczne- wyjaśniały pochodzenie bogów, kosmogeniczne- -||- świata, etc.) przewidywał także mity ,,poetyckie”, czyli takie które wyjaśniały pochodzenie poezji. Bohaterami tych mitów były istoty boskie, których interwencją starano się wytłumaczyć narodziny i rozwój poezji. Nie tylko bogowie byli odpowiedzialni ,,za poezję”, ale także jednostki wybitne, obdarzone niezwykłą mocą, talentem (oczywiście od bogów). To władza poetyckiej kreacji okazywała się atrybutem wynoszącym niektórych bohaterów mitów ,,poetyckich” ponad zwyczajnych śmiertelników.
Opowieści mityczne dotyczące spraw twórczości poetyckiej koncentrowały się głównie wokół osoby Hermesa i Apollona, wokół Muz i spokrewnionych z nimi pół- boskich bohaterów. Apollo, syn Zeusa i Latony, bóg światła i słońca, nazywany był przewodnikiem Muz: przypisywano mu wynalezienie muzyki, poezji, wymowy. Początki literackiej historii Muz wiązane są na ogół z Teogonią, poematem Hezjoda (VIII/VII w p.n.e.). Hezjod wymienił imiona dziewięciu Muz. Czasami jednak mity te były przekształcane i już VI i V w. p.n.e. ukształtowała się w Gracji krytyczna refleksja nad mitami. Fakty mityczne stawały się obiektami działań badawczych i interpretacyjnych, przenikały do różnorodnych dziedzin kultury, podlegając różnym działaniom asymilacyjnym, które przemieniały ich naturę. Zaczęto odczytywać w mitach sens ,,ukryty”, docierana do głębszych odczytań. Jednocześnie w trakcie stale ponawianych adaptacji artystycznych mity ,,poetyckie” wchodziły w obręb sztuki i literatury. W poezji starożytnej i późniejszej, czerpiącej inspiracje z mitów ,,poetyckich” i przetwarzającej je zgodnie z własnymi potrzebami- zarysował się obszar faktów, które objąć można wspólnym mianem ,,poezji mitologicznej”. W ten sposób mityczną refleksję nad poezją, zawartą początkowo w mitach, zastąpiła wiedza metapoetycka, posługująca się nomenklaturą i pojęciami mitologicznymi. Uformowanie się poetyki nie spowodowało osłabienia się innych form refleksji nad poezją, rozpoczął się natomiast przepływ pojęć pomiędzy dziedzinami wiedzy o poezji. Poezja, która realizowała swoje metapoetyckie dążenia nie tylko bezpośrednio, w języku poetyckich wyrażeń, pojęć, obrazów i fabuł, ale i pośrednio, wyzyskując do tych celów m. in. właśnie tworzywo dostarczane przez mitologię. Poezja zaczyna mówić o mitach stwarzających poezję. Przykładem może być poezja Homera (tworzy on jeszcze w czasach, kiedy nie miano dystansu do mitów, nimi tłumaczono świat i traktowano je sakralnie).
Jeśli spojrzeć na poezje Homera pod kątem jej metapoetyckiej zawartości - ujawnia ona całe mnóstwo problemów:
- kwestia godności pieśniarza- poety, która sprawia, że przeszłość żyje w pamięci potomnych i głosi chwałę minionych pokoleń zadania aojda odpowiadają celom, jakie Homer stawia przed poezją
- utrwalanie w pieśniach czynów sławnych bohaterów oraz ich cnót
- poezja miała przynosić i budzić ,,wesołą myśl”, a nawet wywoływać oczarowanie (motyw syreniego śpiewu)
- źródła poezji widział Homer w świecie nadnaturalnym, a akt tworzenia zależał od inspiracji zesłanej przez Muzy, Apollona lub inne bóstwo
- głęboka zależność poety od boskiego zesłannictwa.
Dzieła Homera nie są oczywiście jedynymi świadectwami poetyckiej świadomości Greków we wczesnym okresie rozwoju kulturowego. Metapoetyckie wypowiedzi znaleźć można także u najstarszych epików i liryków greckich:
Hezjod w utworze Teogonia a także w Pracach i dniach wyznaje, iż Muzy nauczyły go układania pieśni. Co ciekawe, w usta Muz wkłada znamienne rozróżnienie: mogą one przekazywać poecie zarówno prawdziwe treści, jak i fałszywe.
Solon (ok. 640 - 560 p.n.e.) wybitny polityk i poeta ateński, zaliczany do grona ,,siedmiu mędrców greckich”, czyni już pieśniarzom zarzut ze zmyślania
Pindar w jednej ze swych pieśni podnosi kwestię poetyckiej ułudy, stwierdzając, że ,,Oszukują nas baśnie ozdobione barwnymi fikcjami”, choć jednocześnie dostrzega wywoływane przez te fikcje oczarowanie i właściwą poezji moc uwieczniania i rozsławiania ludzkich czynów.
W metapoetyckiej refleksji wczesnych greckich poetów niewiele miejsca zajmują przeświadczenia o dydaktycznych i wychowawczych zobowiązaniach poezji. Ma ona raczej przynosić ulgę w zmartwieniu, rozpraszać troski, urzekać wdziękiem i słodyczą słowa i treści.
VII i VI wiek p.n.e., zwany przez współczesnych badaczy ,,lirycznym okresem Grecji”, obfitował w bardzo wiele różnych gatunków lirycznych (np. hymn, pean, dytyramb, elegia, pieśń i wiele innych)- mimo to nie wykształciła się jeszcze samodzielna krytyka literacka, nie wyzwoliła się ona z form lirycznego przekazu, przejawiając się nadal głównie poprzez samą poezję.
Kseofanes podjął krytykę motywów mitologicznych. Wedle niego twórczość poetycka tylko utwierdza ludzi w mitologicznym myśleniu.
U wielkich tragików greckich: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, niewiele da się zauważyć spostrzeżeń krytycznoliterackich. Ewentualnie wspomnieć można:
- przekonanie o bliskości tematycznej i strukturalnej epiki Homerowej i utworów tragediowych
O wiele więcej takich spostrzeżeń znaleźć można w twórczości komedii. Niektóre z utworów Arystofanesa nastawione były przede wszystkim na literacki kontekst. Jego komedie uznać można za przykłady najdawniejszych polemik literackich wpisanych w strukturę utworów poetyckich, za próby mówienia ,,literaturą o literaturze”.
Przykład: W Żabach dał popis najbardziej skomplikowanych procedur prowadzenia metaliterackich rozważań i metaliterackiego dialogu. Dokonana w tym utworze konfrontacja sztuki tragediopisarskiej Ajschylosa i Eurypidesa odkrywa różnice warsztatu artystycznego obu poetów i odmienności zasad rządzących ich twórczością, doprowadza do skonfrontowania różnych poetyk odczytywanych poprzez konkretne osiągnięcia literackie i odciskających swe piętno na strukturze dzieł obu tragików.
Nie wiem, czy dalej to też jeszcze potoczne rozumienie, ale że ma być przed Platonem, więc opracuję jeszcze późniejsze, szczytowe okresy rozwoju przed Platonem. Przy czym wydaje mi się, że to co opisałam powyżej jest najważniejsze
Pod wpływem filozofii:
Klasyczna epoka literatury i kultury- dynamiczny rozwój teatru greckiego i sztuki tragediowej
- szczytowy okres to lata rządów Peryklesa (500- 429 r. p.n.e.)
- na ten właśnie okres przypada działalność sofistów. Zainteresowania teoretyczne i praktyczna działalność sofistów sprawiły, że problemy ludzkiej mowy i zagadnienia oratorstwa znalazły się w centrum zainteresowania życia umysłowego ówczesnych Aten. Sofistyka nie pozostała bez wpływu na proces kształtowania się poglądów i koncepcji dotyczących poetów oraz twórczości poetyckiej.
Filozofia wpłynęła na powstanie wiedzy o poezji, rozumianej jako wiedza o zjawiskach nie tylko językowych. Filozofia skierowała badawcze myślenie o poezji na tory myślenia naukowego, a ponadto ofiarowała drogowskazy w postaci pytań natury genetycznej, celowościowej, ontologicznej. To właśnie filozofia w dużym stopniu uwarunkowała narodziny starożytnej poetyki.
Źródłem zasilającym rozważania najdawniejszych filozofów była ponadto potoczna świadomość estetyczna i artystyczna, zawierająca liczne pojęcia, które w czasach późniejszych uległy przetworzeniu w ważne kategorie naukowej estetyki, takie jak: kategoria piękna (gr. Kalon), wdzięku (charis), harmonii (harmonia), symetrii (symetria), miary (metron), rytmu (rythmos), sztuki (techne), natury (fysis) i wiedzy (episteme) - jako warunków twórczości.
Wcześni filozofowie o sztuce, poezji i poetyce:
a)Pitagoras - pojęcie harmonii uzależnione od matematyki; harmonia to zestrój i uzgodnienie elementów, uzgodnienie ilościowe
b)Heraklit z Efezu- nadał kategorii harmonii sens jakościowy, utożsamił ją z zespoleniem różnorodnych jakości w jedność, względnie przyjmował, że harmonia może powstać jako zestrojenie przeciwieństw (dążenie natury do wytwarzania harmonii ze ,,sporu” elementów).
c)Demokryt z abwery- w swych refleksjach o sztuce uwydatniał jej zależność od ,,działającej natury”. Dostrzegał naukę jaka dociera do artysty z obserwacji świata naturalnego. Naśladujemy zwierzęta: np. tkając naśladujemy pająka, śpiewając ptaki, budując- jaskółki.
W blasku ,,oświecenia”
W połowie V w. p.n.e. ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego były Ateny. W atmosferze ateńskiej demokracji rozkwitały nauki, sztuki i filozofia.
Działalność sofistów:
Sofiści odpowiadali swymi dydaktycznymi i pedagogicznymi poczynaniami potrzebom ateńskiej społeczności. Stali się promotorami ruchu ,,oświeceniowego” i jego współtwórcami.
Stymulowali badania w wielu dziedzinach, przyczyniając się do wzbogacenia naukowego dorobku dialektyki, retoryki, polityki, poezji i sztuki.
Koncepcje sofistów na temat sztuki, wymowy i poezji poznawalne są obecnie przede wszystkim pośrednio, m.in. na podstawie polemik jakie toczył z nimi Platon i jakie utrwalił w swych dialogach.
Najważniejsze poglądy sofistów:
- przeciwstawienie natury i sztuki oraz przyjemności jakiej dostarcza sztuka i pożytku jaki można z niej czerpać
- sąd o względności piękna
- zasada ,,stosowności”
- rozważali problem udziału w sztuce czynników naturalnych, obok takich jak wykształcenie i ćwiczenie
- przedmiotem ich refleksji stawało się niejednokrotnie słowo ludzkie i władza, jaką można dzięki niemu sprawować nad człowiekiem
- odpowiednio użyte słowo może narzucić innemu człowiekowi mniemanie (doksa)
- Gorgiasz odróżnia prozę oratorską (produkt i narzędzie sztuki retorycznej, nie koniecznie przestrzegającą prawdy, natomiast wymagającą od retora zręczności sprawności technicznej oraz umiejętności argumentowania i perswazji) oraz prozę(mowę) poetyczną (poezję uważaną za mowę metryczną). Bezpośrednim wkładem Gorgiasza do wiedzy o poezji były jego poglądy na temat odniesień istniejących między wypowiedzią poetycką i jej odbiorcą oraz na temat artystycznego i poetyckiego iluzjonizmu.
- sugestie interpretacyjne i komentatorskie; próby alegorycznego odczytania opowieści mitycznych. Poczynania alegorystów bliższe były krytyce literackiej niż poetyce.
Sokrates:
- dostrzegał odrębność sztuk naśladowczych i sztuk rzemieślniczych
- idealizowanie natury w przebiegu kreacji artystycznej
- naśladowanie(mimeomai) jest równoznaczne z wytwarzaniem upiększonego obrazu świata
- zagadnienie piękna: ,,Wszystkie rzeczy są piękne i dobre do tego użytku, do którego są odpowiednie, a złe i brzydkie, do którego są nieodpowiednie.”
Opracowałam na podstawie Elżbieta Sarnowska- Temeriusz ,,Zarys dziejów poetyki”
Ad 2. Potoczne poglądy estetyczne Greków
POJĘCIE PIĘKNA
Wyraz "kalon", którym posługiwali się Grecy i który tłumaczymy jako "piękno" , miał sens
odmienny od tego, w jakim zwykło się dziś ten termin rozumieć. Oznaczał bowiem wszystko to, co się podoba, pociąga ludzi, budzi uznanie. Zakres jego był więc szerszy włączał bowiem i widoki, dźwięki, cechy charakteru, w których dzisiejszy człowiek widzi wartość innego rodzaju i jeśli je nazywa "pięknymi", to z świadomością, że wyrazu używa przenośnie. Świadectwem, jak Grecy pojmowali piękno, jest znane orzeczenie wyroczni delfijskiej, że " najpiękniejszym jest to, co najsprawiedliwsze". Z tego szerokiego pojęcia dopiero później wydzieli się jego węższe , w dzisiejszym sensie estetyczne rozumienie. Zbliżone do naszego sposobu rozumienia waloru estetycznego Grecy oddawali za pomocą innych terminów. Poeci pisali o "wdzięku", który raduje śmiertelnych, hymny mówiły o "harmonii" kosmosu, artyści plastycy o symmetrii, czyli współmierności lub właściwej mierze, mówcy o eurytmii, czyli o właściwym rytmie i dobrej proporcji. Ale te pojęcia utarły się dopiero w dojrzałej epoce; na pojęciu harmonii, symmetrii, eurytmii widać piętno filozofów, mianowicie pitagorejskich.
POJĘCIE SZTUKI
Z wyrazem "techne", który tłumaczymy jako "sztukę" , było podobnie jak z pięknem. Grecy
rozumieli go szerzej niż my sztukę. Rozumieli przezeń każdą produkcję umiejętną. Nazwą tą
obejmowali wszelką pracę człowieka, jeśli jest wytwórcza (w przeciwieństwie do poznawczej), jeśli korzysta z umiejętności (nie z natchnień) i jest świadomie oparta o reguły ogólne. Byli przekonani, że w sztuce umiejętność jest rzeczą istotną - i dlatego mieli sztukę za czynność umysłową, kładli nacisk na wiedzę, jaka sztuka zakłada, i za tę wiedzę cenili ją najwięcej. (dziś oddajemy to raczej terminem kunsztu)
PODZIAŁ SZTUK
Nie dzielili sztuk na piękne i rzemieślnicze. Zakładali, że rzemieślnik w każdej sztuce może
osiągnąć doskonałość.
POJĘCIE TWÓRCZOŚCI
Grecy wczesnego okresu nie posiadali pojęcia twórczości; sztukę pojmowali jako umiejętność. Widzieli w niej trzy czynniki : jeden dany przez przyrodę, mianowicie materiał, drugi przekazany przez tradycję - wiedza; i trzeci pochodzący od artysty czyli jego pracę. Nie przykładali wagi do oryginalności, nowość w dziele sztuki cenili niżej niż zgodność z tradycją, w której widzieli gwarancję trwałości, powszechności, doskonałości. Artystów we wczesnym okresie nie wymieniali z nazwiska. Nic się Grekom nie wydawało ważniejsze od "kanonu", czyli odpowiednich reguł, których artysta ma się trzymać. Sądzili, że dobrym artystą jest ten, co te reguły poznał i stosuje, nie zaś ten, który myśli o tym, by w swym dziele dać wyraz swej indywidualności.
POJĘCIE KONTEMPLACJI
Postawy estetycznej nie odróżniali od badawczej , dla kontemplacji estetycznej mieli ten sam
termin, co dla badania naukowego : "theoria", czyli oglądanie. W kontemplacji rzeczy pięknych nie widzieli nic, co by ją odróżniało od zwykłego postrzegania rzeczy : towarzyszy jej przyjemność, ale sądzili, że towarzyszy każdemu postrzeganiu, oglądaniu, badaniu, poznawaniu.
Umownie nazywam je poetyckim, gdyż posiadały po prostu taką tematykę.
(źródło Wikipedia, ale sprawdzałam i imiona się zgadzały)
Pittakos z Mityleny - wybrany przez współobywateli dyktator Mityleny z okresu jej współzawodnictwa z Atenami (o panowanie nad Hellespontem)
Tales z Miletu - matematyk, astronom, inżynier, polityk, podróżnik i kupiec, uznawany za pierwszego filozofa
Kleobulos z Lindos - tyran z Lindos na wyspie Rodos
Czasami wymienia się innych ,,mędrców”, ale to zależy od opracowania i źródeł.
Gorgiasz napisał naukowy wykład sztuki retorycznej. Jednak podręcznik zaginął.
Metodę interpretowania mitów w duchu alegorezy etycznej( a więc doszukiwania się w ich prawd moralnych) stosował m.in. filozof Anaksagoras z Klazomenaj, który w przedstawionych sporze Ateny z Aresem i Afrodytą widział walkę powagi i mądrości z lekkomyślnością i rozwiązłością.
7