Uwarunkowania społeczno - kulturowe
Przedsiębiorczości
Wpływ kultury na przedsiębiorczość
Na zjawisko przedsiębiorczości można spojrzeć z perspektywy socjokulturowej.
Akcentuje się tutaj kwestie socjalizacyjne, jako w większym stopniu determinujące przedsiębiorczość niż osobowościowe cechy wrodzone.
Koncepcje te nawiązują w swej wymowie do stanowisk wskazujących, że przedsiębiorczości można się nauczyć.
J.Schumpeter zwracał uwagę, że rozwój przedsiębiorczości wymaga sprzyjającego klimatu społecznego.
Innowacje gospodarcze dokonywane przez przedsiębiorców powodują zaburzenia, które zdaniem J.Schumpetera nie mogą być na bieżąco i łagodnie absorbowane, ale narzucają odrębny proces adaptacji.
Przedsiębiorcę można nazwać indywiduum społecznym, a nawiązując do F.Znanieckiego, jest to podmiot społeczny, który jest wyodrębniony o tyle, o ile w działalności swej wykazuje oryginalność społeczną.
Prowadzi ona do indywidualnego czynnego przeciwstawienia się wymogom tego typu moralnego, a więc obowiązkom społecznym, który indywiduum ma reprezentować.
Ewentualnie dopełnienie tych wymagań, które może doprowadzić do utworzenia nowego typu moralnego.
Wpływ kultury na przedsiębiorczość
Podstawą życia społecznego, a co zatem idzie podstawą systemu gospodarczego a w konsekwencji rozwoju przedsiębiorczości jest kultura.
Kultura społeczeństwa stanowi istotną podstawę jego egzystencji.
Kultura, jako fundament życia społecznego oddziałuje na wszelkie aspekty życia jednostek kształtując ramy ich działania.
Obejmują one także całokształt życia gospodarczego kształtując takie a nie inne postawy społeczne, np. związane z przedsiębiorczością.
Kultura jest czynnikiem sprawiającym, że ludzie są gotowi ponosić samodzielne ryzyko własnych dokonań, ciężko pracować, oszczędzać, inwestować, bądź na odwrót, ludzie są posłuszni wobec wspólnot, w których żyją, są gotowi godzić się z losem, współczuć bliźnim, potępiać odmienność, konkurencję, egoizm.
„Kultura w największej mierze determinuje postawy, opinie i wartości, które osadzają jednostki i społeczeństwa w dotychczasowych koleinach życia, w rutynie zasklepionej tradycji, bądź przeciwnie, stają się podstawowym czynnikiem zmian tradycyjnego sposobu życia”.
Kultura może być prorozwojowa bądź antyrozwojowa. Jest ona najważniejszym, choć z pewnością nie jedynym, czynnikiem innowacji bądź konserwacji.
W kulturach antyrozwojowych, które można również nazwać tradycjonalnymi, nie toleruje się odmienności i zmian. Tę kulturę charakteryzuje dążenie do stabilności i nienaruszalności ładu
społecznego, co kształtuje nieprzyjazny klimat wobec realizacji przedsiębiorczości, której cechą jest innowacyjność. Odmiennie kwestia ta wygląda w kulturach prorozwojowych.
Oba typy kultur odróżniają się także dominującą w społeczeństwie postawą wobec pracy i pracowitości.
„Ludzie zawsze pracowali i byli zmuszani do pracy, nie zawsze jednak praca była ceniona, jako wartość sama w sobie. Tradycyjnie pracę traktowano, jako czynność przeznaczoną dla ludzi niższego stanu, jeśli nie niewolników i poddanych. Do czasu reformacji usiłowano wprzęgnąć ludzi do pracy poprzez zastosowanie przymusu zewnętrznego. Dopiero purytanie zmienili to nastawienie. Praca i wysiłek stały się celem samym w sobie, praca zaczęła powodować przymus wewnętrzny, a człowiek stał się swoim własnym poganiaczem”.
Wpływ kultury na gospodarkę, a w tym na warunki sprzyjające bądź ograniczające rozwój przedsiębiorczości, można analizować w odniesieniu do typów kultur kapitalizmu.
Bardzo ogólnie, można wyróżnić dwa modele kapitalizmu: model gospodarki rynkowej opartej na koordynacji (ang. coordinated market economies, CME) oraz model gospodarki liberalnej (ang. liberal market economies , LME).
Ich rozróżnienie bierze się z mikroekonomicznego podejścia do analizy.
Gospodarka traktowana jest tu, jako system, w którym przedsiębiorstwa działają, opierając się na relacjach z innymi podmiotami, co pociąga za sobą dylematy koordynacyjne. Problemy koordynacji występują w pięciu sferach: stosunkach przemysłowych, szkoleniach zawodowych i edukacji, nadzorze właścicielskim, relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami oraz wewnętrznymi relacjami między pracownikami danego przedsiębiorstwa.
Bardziej szczegółową koncepcją typów modeli jest koncepcja 5 kultur kapitalizmu.
Punktem wyjścia tej klasyfikacji jest wskazanie najważniejszych obszarów gospodarczych:
konkurencji na rynku produktów, związku siły roboczej z płacami oraz instytucjami rynku pracy, sektora pośrednictwa finansowego oraz nadzoru właścicielskiego, ochrony socjalnej i państwa opiekuńczego, a także sektora
edukacji.
Wyróżnić w związku z tym można:
1. Model rynkowy (Wielka Brytania, USA, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia).
2. Model socjaldemokratyczny (Szwecja, Norwegia, Dania).
3. Model kontynentalny europejski (Francja, Niemcy, Holandia, Austria).
4. Model śródziemnomorski.
5. Model azjatycki (Japonia, Korea)
W innej koncepcji typów kapitalizmu, jako główne kryterium klasyfikacji posłużyła analiza roli państwa w gospodarce.
Jest ona jednym z podstawowych kryteriów odróżniających północnoeuropejski model kapitalizmu od liberalnego.
Należy także wspomnieć o koncepcji 7 kultur kapitalizmu zaproponowanej przez Charlsa Hampden - Turnera i Alfonsa Trompenaarsa , w której autorzy opierając się na wynikach badań wśród grup menedżerów z siedmiu krajów o rozwiniętej gospodarce, wskazali, że systemy wartości, zwyczaje, modele kulturowe, zwykle kojarzone z rozwojem społecznym albo ze sztuką, są również podstawowym składnikiem sukcesu ekonomicznego.
Każda z wymienionych siedmiu kultur, kultura USA, Japonii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Holandii posiada własne, unikalne obyczaje i tradycje. Specyfika tych kultur wpływa na system gospodarczy. Zdaniem autorów rozwój gospodarczy zależy od integralnych dla danej kultury norm moralnych.
Interesującą koncepcją oddziaływania kultury na system ekonomiczny jest koncepcja D.Bella, która autor nazwał kulturowymi sprzecznościami kapitalizmu.
Koncepcja ta opiera się na założeniu, że w Stanach Zjednoczonych współczesna gospodarka została podporządkowana wymogom kultury masowej.
„ Nowy kapitalizm” z jednej strony spełniający oczekiwania etyki protestanckiej w sferze produkcji, tzn. pracy, z drugiej, stymuluje potrzebę przyjemności i zabawy czerpanej z konsumpcji.
Ta rozbieżność powoduje „kulturową sprzeczność”.
Zjawisko to ma to swoje uszczegółowienie w teorii M.Gronevettera.
Stwierdził on, że ekonomia i gospodarcze działania są zakorzenione w społecznych strukturach. Działalność ekonomiczna, a zatem także przedsiębiorczość, jest zakorzeniona w szerszych relacjach społecznych, formowanych na bazie osobistych powiązań.
Uzupełnić to można słowami B.Berger:
Typ kulturowego podejścia do przedsiębiorczości pozwala na analizowanie oddolnych, narastających spontanicznie procesów wzrostu gospodarczego. Są one napędzane wysiłkiem jednostek i grup społecznych, zmierzających do realizacji rozmaitych dążeń, wśród których zysk i poprawa swojego położenia rywalizują z innymi celami.
Tradycja badań związków socjokulturowych z przedsiębiorczością związana jest z M.Weberem.
Można w tym miejscu przypomnieć, że zdaniem M.Webera rozwój nowej etyki i moralności, jaki przyniosła ze sobą reformacja, wpłynął na eskalacje zachowań przedsiębiorczych społeczeństwa, będących źródłem rozwoju kapitalizmu. Średniowieczny, rzymskokatolicki pogląd na świat i cele ludzkiego życia nie mógł stać się podstawą kapitalizmu. Aby mógł on powstać przekształceniu musiały ulec przede wszystkim normy moralne, a to zadanie spełnili reformatorzy kościoła.
Teoria kulturowych przyczyn rozwoju kapitalizmu wywołała szeroka dyskusje a nawet spotkała się krytyką.
Krytyka ta opiera się np. na tezie, że to nie protestanci, lecz żydzi są twórcami kapitalizmu.
Wskazuje się także przykłady wyjątkowej przedsiębiorczości wśród katolików (np. zakon Benedyktynów), jako argumenty kwestionujące zasadność tez M.Webera.
Podstawę wpływu kultury na przedsiębiorczość w warunkach polskich tworzą:
Czynniki makroekonomiczne, infrastruktura, system finansowania działalności, system prawny, dostęp do zasobów,
Kontekst kultowy kształtowany jest przez: media i teksty kultury, globalizacje i import kultury, socjalizację pro, anty przedsiębiorcza na gruncie rodziny, system edukacyjny, autorytety i elity,
Wartości kulturowe: zaufanie, wzorce zachowań, solidaryzm społeczny wobec przedsiębiorców, szacunek dla przedsiębiorczości i ciężkiej pracy
Wartości historyczne: tradycje mieszczańskie, kapitalistyczna spuścizna ustrojowa, przedsiębiorcze doświadczenie międzypokoleniowe,
Wyobrażenia dotyczące przedsiębiorczości: stereotypy, przekonania o uczciwości podmiotów rynkowych, etyka działania przedsiębiorców (także na rynku pracy), akceptacja innowacji, uwarunkowania zewnętrzne (np. funkcjonowania w strukturach gospodarczych UE)
Analizując wpływ tych uwarunkowań na rozwój przedsiębiorczości należy
ocenić ich nasilenie
ocenić zabarwienie (pozytywne lub negatywne)
wreszcie w oparciu o taką analizę można badać ogólny klimat kulturowy wobec przedsiębiorczości
Czy w polskiej kulturze można znaleźć wartości dające podstawę rozwoju przedsiębiorczości?
Czy te wartości są trwałe?
Weryfikacja tych zagadnień dokonana została w oparciu o badania jakościowe: wywiadów pogłębionych i analizy treści przekazów medialnych. Wyniki analiz wskazały, że na pierwsze pytanie można udzielić odpowiedzi negatywnej, na drugie pozytywnej.
Charakterystyczny dla polskiej kultury jest brak poszanowania bogactwa, tzn. z jednej strony kultura Polaków jest ukierunkowana na sukces materialny, z drugiej osoby, które ów sukces osiągnęły traktowane są z podejrzliwością.
Nie występuje w większym udziale „przedsiębiorcze” podejście do pracy zarobkowej, cechujące się odtwórczością niż twórczością niezbędną dla rozwoju działań na własny rachunek.
Ponadto należy dostrzec występujący w polskiej kulturze niski poziom zaufania społecznego dla uczestników rynku, który może stanowić istotny, „realny hamulec dla gospodarki, który powoduje kojarzenie działań przedsiębiorczych z dużym ryzykiem i zagrożeniami”.
Wskaźniki te kształtują raczej mało sprzyjający kulturowy klimat wobec przedsiębiorczości.
1