GENEZA METODY
System wychowawczy Marii Montessori, zwany też metodą Montessori, opracowany został przez włoską lekarkę i pedagoga na początku dwudziestego wieku. Był jednym z tych systemów, które zrodziły się w ramach ruchu, zwanego w Europie "nowym wychowaniem". System swój Maria Montessori opracowała na podstawie wielokierunkowych studiów teoretycznych (z zakresu medycyny, filozofii i psychologii) oraz bogatej wieloletniej praktyki pedagogicznej, jaką uzyskała pracując z dziećmi w różnym wieku, o różnym poziomie rozwoju, w różnego rodzaju szkołach. Założenia systemu oraz najważniejsze aspekty opracowanej przez siebie metody nauczania, której celem było przygotowanie dziecka do swobodnego i samodzielnego życia, poprzez wspieranie jego wewnętrznych sił, autorka wyłożyła w dwudziestu kilku pracach. System ten szybko zyskał rozgłos i uznanie, a także zastosowanie w praktyce nie tylko we Włoszech lecz również w wielu innych krajach i do dziś jest w wielu z nich wykorzystywany. W Polsce metoda Marii Montessori wywarła duży wpływ na kształtowanie się systemu wychowania przedszkolnego w okresie międzywojennym. Obecnie obserwuje się renesans zainteresowania tym systemem wychowania i kształcenia.
W 1992 roku rozpoczęły się prace związane z realizacją projektu wdrożenia systemu Marii Montessori do placówek oświatowych w Polsce, na początku w Lublinie. W tym samym roku został zorganizowany kurs dla nauczycieli metody Montessori, w którym brało udział 16 uczestników projektu. W Lublinie funkcjonują klasy Montessori, które obejmują kształcenie dzieci w wieku od 3 do 9 lat oraz od 9 do 12 lat.
PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY SYSTEMU EDUKACYJNEGO MARII MONTESSORI
Podstawę rozważań teoretycznych i działalności praktycznej Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Dzieciństwo, to nie tylko etap przez który należy przejść na drodze do dorosłości, ale okres niezmiernie ważny dla rozwoju jednostki, okres w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. W okresie tym następuje stały wzrost i postęp zarówno w sferze ciała jak i ducha, które są nierozerwalnie ze sobą związane. Siłą sprawczą tego rozwoju jest wewnętrzna energia, w jaką wyposażone jest każde dziecko, która skłania je do aktywności. To ona sprawia, że dzieci są niestrudzone, nie tylko nie boją się wysiłku, ale stale go poszukują i z wytrwałością realizują podjęte działania. Na tej właśnie potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka należy - zdaniem Marii Montessori - oprzeć wychowanie.
Dziecko jest budowniczym samego siebie, ale dzieła tego może dokonać tylko w interreakcji ze środowiskiem. To z otaczającego świata, dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy, chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenia, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak: "absorbująca psychika", "okresy szczególnej wrażliwości", "polaryzacja uwagi".
"Absorbująca psychika" (chłonący umysł) umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem działania "absorbującej psychiki" jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.
"Okresy szczególnej wrażliwości", tzw. "wrażliwe cykle", to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a ono w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania których dojrzało. Maria Montessori wymienia kilka wrażliwych cykli, w tym: wrażliwość na język, porządek, naukę dobrych manier. W okresie szczególnej wrażliwości dziecko uczy się chętnie i intensywnie. Jeżeli zostanie on przeoczony, zmarnowana zostanie szansa szybkiego uczenia się dziecka, ponieważ później będzie to robiło dużo trudniej i z większym wysiłkiem.
"Polaryzacja uwagi", to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością, skłaniające do głębokiego wnikania w ich istotę, długotrwałego przy nich pozostawania, wielokrotnego do nich powracania. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając- przypisywała Maria Montessori fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektów własnych działań. Zjawisko polaryzacji uwagi występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka, gdy wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.
WARUNKI PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU DZIECKA
Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju jest uwzględnienie w procesie wychowania właściwości psychicznych dziecka oraz umieszczać go w odpowiednio zorganizowanym środowisku, które z jednej strony wychodzi naprzeciw rozwijającym się potrzebom dziecka, z drugiej zaś pozwala je dziecku realizować swobodnie i bez przeszkód. Maria Montessori wierzyła, że dziecko przebywając w środowisku dostosowanym do specyficznych potrzeb dzieci, będących w różnym wieku, rozwija się na zasadzie samomotywacji. Osobą odpowiedzialną za przygotowanie otoczenia jest nauczyciel, który organizując je, powinien kierować się zasadą: "najlepsze dla najmłodszych".
Podstawowe komponenty właściwie przygotowanego otoczenia to: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą, piękno oraz materiały dydaktyczne. Dziecko - zdaniem Montessori- może się prawidłowo rozwijać w atmosferze wolności i swobody. Dzięki wolności i swobodzie w działaniu dziecko może zredukować swoją zależność od dorosłych oraz rozwinąć własną autonomię. Najlepszą pomocą, jaką można mu zaoferować jest swoboda z jaką może ono swoją własną pracę podjąć, na swój własny sposób zorganizować i wykonać. Zasada swobody odnosi się do wyboru przez dziecko przedmiotu, miejsca i czasu pracy. Samodzielny wybór umożliwia planowanie własnych czynności, wykonywanie pracy na własną odpowiedzialność, przemyślenie własnych czynności, zastanowienie się nad konsekwencjami dla siebie i innych, sprawdzenie siebie, odkrycie swoich umiejętności i słabostek, przeżywanie sukcesów oraz rozczarowań. Dzięki temu rozwija się u dziecka samodzielność, poczucie niezależności i podmiotowości. Staje się ono coraz bardziej samodzielne i niezależne w działaniu. Jedynym ograniczeniem swobody i wolności jest dobro innych ludzi. Dziecko powinno korzystać ze swego prawa do wolności w taki sposób, aby nie ograniczać wolności innym osobom. Ze względu na omawianą zasadę w szkołach Montessori nie ma miejsca na konkurencję i współzawodnictwo, ponieważ one ograniczają wolność. Nie stosuje się również oceniania osiągnięć, nagród i kar. Cechą otoczenia jest również porządek. Wszystko w klasie Montessori ma swoje stałe miejsce. Struktura i organizacja wszechświata powinna znaleźć swoje odbicie w klasie szkolnej, dzięki temu dziecko będzie mogło je zinteranalizować i zbudować własny porządek wewnętrzny. Porządek uczy dzieci zaufania do otoczenia i współpracy z nim.
Klasa w szkole Montessori jest wyposażona w ten sposób, że umożliwia poznanie i opanowanie rzeczywistości. Znajdują się w niej autentyczne umywalki, lodówki, kuchenki, przybory do sprzątania, narzędzia do pracy w ogrodzie itp. Wszystkie przedmioty są w jednym egzemplarzu dzięki czemu dzieci uczą się cierpliwości, czekania, szacunku dla pracy innych. Utrzymując porządek w klasie i wykonując autentyczne czynności dzieci mają też okazję głębiej poznać otaczającą rzeczywistość, zorientować się jakie stwarza ona możliwości i jakie wnosi ograniczenia. Dzieci są współtwórcami i współorganizatorami swojej klasy i szkoły.
Ogromną uwagę przywiązywała Maria Montessori do obcowania z naturą. Szkołę i jej otoczenie powinny ożywiać rośliny, o które troszczą się dzieci. Między innymi dlatego każdy uczeń ma w klasie swoją roślinkę, którą sam pielęgnuje. Dzieci zajmują się również kącikiem żywej przyrody i prowadzą uprawy w ogrodzie. W klasie znajdują się także przyrządy i urządzenia, które pozwalają rozwijać postawę badawczą wobec przyrody. Bliski kontakt z nią zapewniają zaś spacery i wycieczki.
Kolejną cechą otoczenia powinno być jego piękno. Dzieci odczuwają potrzebę obcowania z pięknem, a ponieważ - zdaniem - Montessori - opiera się ona na prostocie, wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości oraz atrakcyjnie umieszczone. Bardzo ważnym składnikiem otoczenia są materiały dydaktyczne. W systemie Marii Montessori stanowią one jądro zindywidualizowanego kształcenia. Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest on materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu ale kształtowi całej osobowości. Materiały dydaktyczne zostały przygotowane zgodnie z określonymi regułami, do których należą m.in.:
- stopniowanie trudności;
- przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego;
- budzenie ciekawości i zainteresowań dziecka;
- wyzwalanie różnych form aktywności;
- kontrola błędów, która umożliwia samodzielne poszukiwanie rozwiązań i czerpanie radości z sukcesu, której nie zastąpi żadna ocena czy cenzura. Dzięki temu dziecko nabiera zaufania we własne siły i pragnie podejmować nowe trudniejsze zadania.
Maria Montessori wyróżnia cztery kategorie materiału dydaktycznego: - materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związanych z troską o środowisko, o samego siebie, ćwiczeń dotyczących zwyczajów i form grzecznościowych w grupie, ćwiczeń związanych z pracami domowymi;
- materiał sensoryczny, służący wszechstronnemu kształceniu zmysłów oraz pobudzania aktywności umysłowej;
- materiał "akademicki" służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;
- materiały artystyczne, związane z ekspresją dziecka.
ROLA NAUCZYCIELA
Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Zadaniem nauczyciela jest wspomaganie samodzielnych wysiłków dziecka, które ono podejmuje penetrując swoje środowisko. Wykonując to zadanie, nauczyciel powinien opierać swoje działanie pedagogiczne na prawach rozwoju, wspierać je, współdziałać z nimi, a nie urabiać dziecko według własnego wzoru. Nauczyciel w klasach Montessori nie uczy, ale podąża za dzieckiem. Może on właściwie spełniać swoją rolę tylko wtedy, gdy będzie wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: "pomóż mi to zrobić samemu".
Zadaniem nauczyciela jest również wzbudzanie atmosfery pracy, poprzez stałe oferowanie różnorodnych tematów i sposobów działania, w tym ukazywanie, możliwie jak najbardziej atrakcyjne sposobów korzystania z materiału dydaktycznego. Nie powinien jednak zmuszać i obligować dzieci, korygować i oceniać działania, ale akceptować je. Powinien dawać odczuć swoją obecność tym, którzy jej szukają oraz być niewidzialnym dla tych, którzy znaleźli. W stosunku do dziecka odnoszącego sukcesy w działaniu, powinien zmieniać się z nauczyciela w obserwatora, z osoby mówiącej w osobę słuchającą, z osoby przekazującej wiedzę w osobę uczącą się.
Powinien również stać na straży prywatności dzieci, prawa do samodzielnego i indywidualnego działania każdego dziecka, być w stosunku do dzieci bardzo cierpliwym, opanowanym, wyciszonym i taktownym, ale jednocześnie konsekwentnym w wymaganiach. Największym osiągnięciem nauczyciela w klasach Montessori jest sytuacja, kiedy dzieci pracują samodzielnie i nie potrzebują jego pomocy i obecności.
ORGANIZACJA PROCESU WYCHOWANIA W KLASACH MONTESSORI.
Oddziały pracujące wg systemu Marii Montessori obejmują dzieci o zróżnicowanym wieku:
I poziom - przedszkole - od 3 do 6 lat;
II poziom - szkoła podstawowa - od 6 do 9 lat;
III poziom - szkoła podstawowa - od 9 do 12 lat;
Taki dobór dzieci do klas:
- ułatwia indywidualizację procesu nauczania;
- wzmaga motywację do uczenia się, zwłaszcza u dzieci młodszych;
- podnosi efektywność uczenia się, sprzyja szybszemu uspołecznianiu się dzieci.
Edukacja ma charakter zindywidualizowany. Każde dziecko pracuje samodzielnie, wykorzystując w toku pracy znajdujące się w klasie materiały dydaktyczne. Wybranym przez siebie materiałem dydaktycznym, zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Materiałem dydaktycznym dziecko zajmuje się tak długo jak tego pragnie. Podjęte zadania wykonuje we własnym tempie, zgodnie z własnymi możliwościami, czerpiąc satysfakcję z poprawnego ich wykonania, z odkrycia i rozwiązania tkwiących w materiale problemów oraz opanowania określonych umiejętności.
Rola nauczyciela polega na:
- organizowaniu środowiska;
- stymulowania aktywności i podtrzymywania wewnętrznej motywacji do samodzielnego zdobywania przez dziecko wiadomości i umiejętności;
- ukazywaniu sposobów wykorzystywania materiałów, poprzez udzielanie tzw. "lekcji" indywidualnych oraz w wyjątkowych sytuacjach, grupowych i zbiorowych.
Celem "lekcji" jest ukierunkowanie pracy dziecka z danym materiałem dydaktycznym. Odbywa się ona w serdecznej atmosferze, jest bardzo precyzyjna, skąpa w słowa, poświęcona jednemu problemowi. Po udzieleniu "lekcji", nauczyciel pozostawia dziecko z materiałem i dyskretnie obserwuje jego pracę. Gdy popełnia ono błędy, nie krytykuje, nie podaje instrukcji wyjaśniających, ale po pewnym czasie wraca z dzieckiem do tego materiału.
W klasach Montessori nie wystawia się dzieciom ocen wyrażonych stopniem. Ocena ma charakter opisowy. Jest przygotowywana kilka razy w roku na podstawie systematycznej i wieloaspektowej obserwacji pracy dziecka przez nauczyciela.
W klasach Montessori nie ma promocji po roku pobytu dziecka w oddziale. Zgodnie z założeniem dziecko przez trzy lata odbywa edukację na każdym z poziomów. Po trzech latach przechodzi na poziom wyższy. Możliwe jest jednakże wcześniejsze lub późniejsze przechodzenie na poziom wyższy, zależnie od uzdolnień i postępów dziecka.
Materiały dydaktyczne w systemie Marii Montessori umożliwiają realizację programu wychowania przedszkolnego oraz programu klas I - V szkoły podstawowej. Pracę z dziećmi w klasie prowadzi w zasadzie jeden nauczyciel, który jest niekiedy wspomagany przez zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, nauczycieli specjalistów oraz przez rodziców.
Optymalny czas pracy dzieci z materiałem dydaktycznym w klasach Montessori wynosi około 25 godzin tygodniowo. Praca dzieci w ciągu dnia odbywa się z dwiema przerwami, z których pierwsza - krótsza - przeznaczona jest na zjedzenie przyniesionego ze sobą śniadania, druga - półgodzinna - na pobyt na dworze.
Szkoły Montessori są dla wszystkich dzieci, niezależnie od poziomu ich uzdolnień, możliwości i przekonań. Stwarzają warunki dla optymalnego rozwoju każdego dziecka. Jednakową wagę przykłada się tam do rozwoju wszystkich sfer osobowości, w których wychowankowie mając możliwość zaspokajania swoich potrzeb, wyrastają na jednostki samodzielne, aktywne, przejawiające inicjatywę, posiadające poczucie własnej wartości, odpowiedzialne, uspołecznione i tolerancyjne.
Maria Montessori w stworzonym przez siebie systemie wychowawczym wiele miejsca poświęca roli kar i nagród w wychowaniu dziecka. Pisze m.in.: "... kara i nagroda pobudzają dziecko do nienaturalnego, wymuszonego działania. Stosowanie ich nie może w żadnej mierze przyczynić się do pożądanego rozwoju dziecka. Gdy stworzymy dziecku odpowiednie warunki pracy, gdy będzie ono czynne, siła jego woli rozwinie się, nauczy się panować nad sobą, zrozumie na czym polega istota posłuszeństwa i poczucia dyscypliny wewnętrznej, która jest ukoronowaniem pracy wychowanka nad sobą, uwieńczeniem systematycznej pracy nauczyciela nad dzieckiem..."
LITERATURA:
1. "Metoda Marii Montessori - Historia i współczesność" - praca zbiorowa pod redakcją Sabiny Guz. Wydawnictwo UMCS - Lublin 1994;
2. "Metoda Marii Montessori obrazem życiowej pasji - dobra dziecka" -Eugeniusz Laska WSP Rzeszów - Materiały z międzynarodowej konferencji 25- 26 listopada 1993.
3. "System pedagogiczny Marii Montessori w teorii i praktyce" - Sabina Guz UMCS Lublin 1994;
4. Wychowawca w poglądach Marii Montessori" - Małgorzata Miksza Uniwersytet Łódzki, Łódź 1994.
