LITERATURA ŚREDNIOWIECZA

1. ROZMOWA MISTRZA POLIKATRPA ZE ŚMIERCIĄ

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (bądź Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią) to jeden z najbardziej znanych zabytków średniowiecznego piśmiennictwa. Tekst utworu zapisano między 1463 a 1465 rokiem w rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku. Nie znamy autora utworu, ale wiadomo, że Dialog... ma swój łaciński (prozaiczny) pierwowzór pt. Dialogus magistra Polycarpi cum morte pochodzący z XIV wieku. Ten najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy to jednak swobodna przeróbka, która znacznie przewyższyła pod względem artystycznym utwór łaciński.

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią jako utwór o charakterze moralistyczno-dydaktycznym obrazuje przede wszystkim ideę powszechności śmierci - ludzie są względem niej równie bezradni, niezależnie od swego stanu czy majętności. Ponadto wiersz ten jest satyrą społeczną, której główne ostrze skierowane zostało przeciwko duchowieństwu. Należy również zaznaczyć silny związek Rozmowy... ze średniowieczną ikonografią zwłaszcza z popularnym motywem tańca śmierci.

Mimo wielu archaizmów ten pisany w większości ośmiozgłoskowcem tekst do dziś przemawia do czytelników ekspresją i obrazowością.

Swoja budowa nawiązuje do średniowiecznych podręczników szkolnych, które często miały formę dialogu między mistrzem a uczniem. Prawdopodobnie stanowi fragment scenariusza szkolnego przedstawienia moralitetowego.

• Strach przed śmiercią i koniecznością poddania się osądowi boskiemu powodował, ze myślano o niej wiele lat przed starością. Przygotowywano się do odejścia we właściwy swojemu stanowi sposób - inaczej rycerze, kobiety lub duchowni. Porady, jak dobrze to zrobić zawierano w podręcznikach zwanych „ars moriendi” (sztuka umierania)

2. LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM

Aleksy pochodził z zamożnego i znanego książęcego rodu rzymskiego. Wyróżniał się przede wszystkim chrześcijańskimi zasadami życia, przejętymi od rodziców. Zgodnie z ich wolą poślubił on królewnę. Nie potrafił jednak żyć w związku, zdecydował pójść za głosem serca i już w noc poślubną opuścił młodą małżonkę. Zabrał ze sobą bogactwa i odpłynął okrętem. Po wyjściu na nieznany brzeg, rozdał ubogim wszelkie kosztowności, a sam rozpoczął życie żebracze, siedząc pod kościołem całymi dniami i nocami. Rozpoczął ascetyczny tryb życia, w imię Boga wyrzekając się wszelkich dóbr doczesnych. Pewnego mroźnego wieczoru zlitowała się nad nim Matka Boska i rozkazała klucznikowi otworzenie bram kościoła. Wtedy Aleksy znalazł się w centrum zainteresowania. Nie chciał tego, wiec opuścił miasto i rozpoczął wieloletnią tułaczkę. Dziwnym trafem po latach trafił z powrotem pod bramy rodzinnego domu. Jako żebrak nie został rozpoznany przez rodzinę. Siedział więc w pomyjach i żywił się odpadkami z ojcowskiego stołu. Tak umartwiał się przez szesnaście lat, narażony na ciągłe upokorzenia. Przeczuwając rychłą śmierć w liście spisał dzieje swojego życia. Kiedy zmarł w całym mieście rozdzwoniły się dzwony. Jego odejściu do nieba towarzyszyły niezliczone cudy, a wieść o zdarzeniu rozgłaszał mały chłopiec. Do ciała zaczęły nawet przybywać procesje, ponieważ miało moc uzdrawiające. Przybywali kardynałowie, biskupi, kapłani, a nawet sam cesarz. Kiedy zauważono kartkę w jego dłoni wielu próbowało ją wyciągnąć. Powiodło się to jednak jedynie żonie zmarłego, przez lata trwającej w czystości i wierności wobec męża.. Wówczas dopiero świat poznał dzieje św. Aleksego.

Legenda o świętym Aleksym jest to wierszowany utwór polskiego anonimowego autora, będący przekładem łacińskich tekstów. Pochodzi z XV wieku. Należy do nurtu średniowiecznej literatury hagiograficznej. Legenda o św. Aleksym posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie. Świadczy o tym budowa utworu: propositio jest to część zapowiadająca treść utworu, invocatio - wezwanie do Bożej pomocy oraz narratio, czyli właściwe opowiadanie.

Legenda należy do hagiografii- dział piśmiennictwa, który obejmuje żywoty świętych.

Legenda hagiograficzna- (żywot)- opowieść o życiu i śmierci świętego obfitująca w cudowne wydarzenia opartych na przekazach historycznych lub relacjach z Biblii. 

3. ŚWIĘTY FRANCISZEK Z ASYŻU - „POCHWAŁA STWORZENIA”

Pieśń słoneczna, także Pochwała stworzeń − kantyk religijny z XIII wieku, najstarszy zabytek poezji w języku włoskim, modlitwa przypisywanaśw. Franciszkowi z Asyżu.

Kantyk jest hymnem pochwalnym, w którym wyrażona zostaje pochwała Stwórcy poprzez dostrzeżenie piękna jego stworzeń.

Świat godzien pochwały ukazany w hymnie św. Franciszka, to świat stworzony przez Boga, nie zmieniony przez człowieka. W świecie idealnym ludzie żyją pobożnie i w zgodzie z naturą.

Franciszek ukazując świat godzien pochwały, chwali słońce, księżyc, gwiazdy i inne dary od Boga, nazywając je naszymi braćmi i siostrami. Dziękuje Panu za to, że słońce świeci jasno i promiennie, za to że „dzień stwarza”. Święty chwali stwórcę za takie siły natury jak wiatr, powietrze, woda, ogień. Podziwia czystość i pożyteczność wody, siłę ognia który rozjaśnia noc. Nie zapomina także o matce ziemi „Która nas żywi i chowa”. Właśnie taki jest świat godzien pochwały, według św. Franciszka. Świat naturalny, w którym Bóg rządzi poprzez siły przyrody. 

W swojej wizji idealnego i harmonijnego świata, Franciszek nie zapomniał także o ludziach. Święty uważa, że należy wybaczać sobie winy dla miłości stwórcy. Ludzie powinni znosić słabość i utrapienie, a także żyć w pokoju, by zostać nagrodzonym po śmierci przez Boga. Święty Franciszek uważa, że śmierć jest czymś strasznym tylko dla ludzi grzesznych. Natomiast ci, którzy żyli w zgodzie z Panem, nie powinni się obawiać „Bowiem śmierć wtóra zła im nie uczyni”. 

Tak więc świat godzien pochwały według hymnu św. Franciszka to świat w którym ludzie żyją w harmonii z naturą, Bogiem, oraz ze sobą nawzajem. Świat w którym ludzie chwalą Stwórcę i służą mu z wielką pokorą. 

4. KRÓL ARTUR I RYCERZE OKRĄGŁEGO STOŁU

Ideały średniowiecznego rycerstwa najpełniej zostały przedstawione w powstających w językach narodowych eposach rycerskich. Ukazywały one etos rycerza na który składały się wartości, obyczaje i wzory kształtujące jego styl życia. Najbardziej znane utwory to cykl legend o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska „Pieśń o Cydzie”, niemiecka „Pieśń o Nibelungach”, ruskie „Słowo o wyprawie Igora” oraz starofrancuskie chansons de geste, np. „Pieśń o Rolandzie”.

Opowieści o królu Arturze zyskały sobie wielką, trwającą do dzis popularność. Głowny bohater stał się wzorem sprawiedliwego władcy oraz niezłomnego wojownika, a Okrągły Stół - symbolem władzy opartej na sprawiedliwości, równości i wzajemnym poszanowaniu.

Jednym z najbardziej znanych wątków jest motyw poszukiwania św. Graala , kielicha używanego przez Chrystusa podczas ostatniej wieczerzy. Innym, równie istotnym jest wątek występnej, tragicznej miłości sir Lancelota i królowej Ginewry.

Epos rycerski - utwór najczęściej wierszowany, rzadziej tworzony prozą, a ukazujący dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu.

5. DZIEJE TRISTANA I IZOLDY

Legenda o Tristanie i Izoldzie zrodziła się prawdopodobnie wśród plemion celtyckich zamieszkujących wybrzeże kanału La Manche. Celtowie był to lud, który w wiekach VI-III p.n.e. opanował Wyspy Brytyjskie, dzisiejszą Francję i północną Italię. Później legenda o dwojgu kochanków była opracowywana w wielu wersjach. W 1900 rokuJózef Bédier opracował na podstawie zachowanych fragmentów popularną wersję francuską, którą przetłumaczył w 1914 roku na język polski Tadeusz Boy-Żeleński.

Tristan to siostrzeniec i wasal króla Kornwalii, Marka. Król chce poślubić właścicielkę złotego włosa i wysyła na poszukiwania Tristana. Rycerz znajduje Izoldę Złotowłosą i płyną do Kornwalii. W czasie podróży główni bohaterowie wypijają przypadkowo napój miłosny, przygotowany przez matkę królewny dla niej i dla króla.

Od tej chwili Tristan i Izolda zakochują się w sobie. Mimo to odbywają się zaślubiny Złotowłosej z królem. Kochankowie spotykają się potajemnie. Baronowie donoszą władcy na zakochanych i karzeł Frocyn szykuje podstęp, który pozwoli ich schwytać. Tristan i Izolda zostają skazani na stos, ale cudem udaje im się uciec do puszczy. Po pewnym czasie znajduje ich leśniczy i informuje o tym króla, który idzie do kryjówki kochanków. Gdy widzi ich śpiących, rozdzielonych nagim mieczem, ogarnia go litość. Pozwala wrócić Izoldzie na dwór. Tristan żegna ukochaną i przybywa do Bretanii. Żeni się z Izoldą o Białych Dłoniach, cały czas cierpiąc i rozmyślając o Izoldzie Złotowłosej. Gdy zostaje w walce zraniony zatrutą lancą, prosi swojego przyjaciela, aby pomógł mu zobaczyć ostatni raz ukochaną. Kaherdyn płynie więc po Izoldę Złotowłosą. Gdy zbliżają się już do brzegu, zazdrosna żona mówi Tristanowi, że statek ma czarną flagę (co miało znaczyć, że nie ma na pokładzie Izoldy Złotowłosej). Tristan umiera w rozpaczy, tak samo zaraz po przybyciu jego ukochana. Po śmierci kochanków z grobu Tristana wyrasta krzak głogu i łączy go z grobem Izoldy. To symbol wiecznej, prawdziwej i niezniszczalnej miłości.

Dzieje Tristana i Izoldy ukazują miłość idealną, niemożliwą, miłość z marzeń i tęsknot. Przeżycia bohaterów są nieprawdopodobnie silne, osiągają szczyty na skali napięcia emocjonalnego.

Na ogół literacki obraz miłości szczęśliwej łączy się z wzajemnością i połączeniem się kochanków, miłość nieszczęśliwa zaś jest uczuciem bez wzajemności. Izolda i Tristan kochają się, a jednocześnie bardzo cierpią - zarówno dlatego, że nie mogą być razem, jak i dlatego, że muszą odwoływać się do kłamstw, zdrady, oszustw. Dla Tristana jest to szczególnie ciężkie i hańbiące, ponieważ spotykając się z Izoldą łamie wszelkie reguły i obowiązki, których dotrzymywanie i spełnianie przysięgał swojemu królowi, wujowi i przyjacielowi - Markowi.

Miłość spada jednak na Tristana i Izoldę jak grom z jasnego nieba, niespodziewanie, bez udziału ich woli. Tristan jest siostrzeńcem i wasalem króla Marka, chce mu wiernie służyć, z pełnym poświęceniem wyrusza do Irlandii, aby zdobyć dla Marka Izoldę Jasnowłosą. Miłość podporządkowuje sobie jednak wszelkie zamierzenia i plany Tristana. Izolda z kolei jest irlandzką królewną, Tristan powinien być jej wrogiem - przecież zabił jej wuja. A ten najpierw pokonuje smoka, aby zdobyć jej rękę, a potem stwierdza, że zdobył ją dla swojego seniora. Trudno się dziwić, że Izolda czuje się zdradzona i oszukana. I tych dwoje ludzi przez przypadek połączonych zostaje wieczną, namiętną miłością, której nic nie złamie, nic nie zakończy - nawet śmierć.

Miłość ukazana w powieści jest niszczącą siłą, nad którą nikt nie panuje. To ona rządzi bohaterami. Rozpoczyna się od fatalnej pomyłki - wypicia napoju miłosnego przygotowanego dla Izoldy i jej przyszłego męża - Marka. Jest to zrządzenie losu, na które nie ma już rady.

Na XII i XIII w. przypadł rozwój zachodnioeuropejskiej poezji narracyjnej o tematyce rycerskiej w związku z wyprawami krzyżowymi. Wielu poetów - trubadurów, truwerów, minstreli - opiewało czyny rycerskie w pieśniach zwanych chansons de geste (pieśni o czynie). Powstawały także romanse rycerskie i miłosne, w których opisywano niezwykłe, bohaterskie przygody i perypetie sercowe dzielnych wojowników, ujmując je w fabułę o skomplikowanej erotyczno-awanturniczej intrydze. Dużym zainteresowaniem cieszyły się też opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, opowieści o wyprawach krzyżowych, bohaterach antycznych, m.in. o Aleksandrze Wielkim. Były to tzw. romanse rycerskie, o bardziej rozbudowanej fabule i skomplikowanej akcji. W przygodach rycerzy ważną rolę odgrywają elementy fantastyczne i magiczne, zaczerpnięte ze świata wierzeń i podań ludowych oraz motywów baśniowych Wschodu.

---