ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE KLASYCZNYM

Pod koniec I w n.e. zgromadzenia przestają się zbierać i wydawać leges, rolę zgromadzeń przejmuje Senat

SENAT

Wydawał senatus consulta

- początkowo wpływał pośrednio na ustawodawstwo zgromadzeń ludowych poprzez udzielanie „auctoritas patrum” (zatwierdzanie ustaw i plebiscytów)

- od lex Publilia Philonis (339 p.n.e.) senat udzielił z góry auctoritas wszystkim przyszłym ustawom

- od początku pryncypatu senat zaczął zajmować się zagadnieniami prawa prywatnego, prywatnego jego uchwały uzyskały moc ustawy (nigdy nie nazywano ich leges)

- początkowo wniosek na posiedzeniu senatu mógł postawić każdy z senatorów (a przyjęta uchwała nosiła jego imię)

- wraz z umocnieniem władzy princepsa sam cesarz przedstawiał wnioski („oratio Principis”) które były jednogłośnie przyjmowane

- z czasem senat tylko wysłuchiwał „oratio” nie przeprowadzając nawet głosowania

Senat (senex - starzec)

okres archaiczny : ciało doradcze i opiniodawcze dla króla

okres republiki : udzielał auctoritas patrum, zawierał traktaty pokojowe i przymierza, decydował o kierunku rozwoju polityki zagranicznej, decydował o sposobie wydawania pieniędzy publicznych, wydawał senatu consulta

okres pryncypatu : jurysdykcja w sprawach karnych, przejął niejako kompetencje zgromadzeń ludowych, w senacie głosowano przez przechodzenie (per discessionem)

okres dominatu : senat traci większość ze swoich kompetencji

EDYKTY

- pretorzy i edylowie kurulni nadal wydawali swe edykty

- na polecenie cesarza Hadriana jurysta Salvius Iulianus uporządkował ok. 130 r n.e. teksty edyktów pretora, edyla kurulnego i namiestnika - taki ujednolicony tekst został zatwierdzony przez senat w formie senatus consultum, consultum wszelkie zmiany należały od tej pory do cesarza

- ten ujednolicony teks zaczęto nazywać edictum perpetuum (inaczej edykt wieczysty = edictum Iulianum = edictum Hadrianum = e. Salviarum)

KONSTYTUCJE CESARSKIE

- miejsce dotychczasowych źródeł prawa(leges i edicta) zajęły konstytucje (constitutiones)

- konstytucją cesarską jest to co cesarz ustanawia (Constitutio principis est quod eperator decreto vel edicto vel epistula constitut)

- konstytucje te przybierały formy :

• edyktów (edicta) - były skierowane do ogółu, dotyczyły przeważnie kwestii administracyjnych

• mandatów (mandata) - instrukcja, którą wydawał cesarz dla namiestników

• dekretów (decreta) - wyrok cesarza jako najwyższego sędziego, w sprawach które trafiały przed sąd cesarski w I instancji lub w drodze

apelacji (na tych wyrokach wzorowano się w analogicznych przypadkach)

• reskryptów (rescriptia) - pisemna odpowiedź cesarza na pytanie prawne

PRAWOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ PRAWNIKÓW (Ius Respondendi)

- rozpoczyna się za czasów Augusta, kiedy to cesarz przyznał wybitnym prawnikom prawo udzielania wiążących opinii (ius publicae respondendi ex auctoritate principis) -> ok. 30 prawników otrzymało ius respondendi

- opinia wydana przez prawnika mającego ius respondendi wiązała sędziego, który sprawdzał tylko czy stan faktyczny przedstawiony juryście jest zgodny z rzeczywistością

- z czasem raz wydaną opinię uwzględniano w analogicznych sytuacjach

- z czasem za źródło obowiązującego prawa zaczęto uważać dzieła prawników

- opinie prawników nie mogły uchylać ustaw

- ius respondendi mogli otrzymać tylko prawnicy osiedli w Rzymie

- jeśli w danej sprawie wypowiedziało się dwóch prawników : to jeśli ich opinie były takie same to uzyskiwały moc ustawy, jeśli były różne to sędzia sam wybierał którą opinią będzie się kierować

SZKOŁY PRAWA I NAJWYBITNIEJSI JURYŚCI

- nauczanie było bezpłatne (bezpłatność - cecha jurysprudencji), miało charakter prywatny

- nauczanie polegało na instituere (na etapie początkowym) albo instruere (na etapie zaawansowanym)

- w okresie poklasycznym nauczanie było płatne, zinstytucjonalizowane

- były 3 słynne szkoły : w Rzymie Konstantynopolu, Bejrucie; studia trwały 5 lat, był program nauczania, kwalifikacja do szkół

- w okresie dominatu prawnicy porządkowali, systematyzowali prace poprzedników

- na początku były 2 szkoły

+ szkoła prokuliańskia

- twórcą był Marcus Antistus Labeo - zwolennik republiki, propagator nowości w prawie

- nazwa szkoły pochodzi od następcy Labeo - Proculusa

- prokulianie mieli się opierać na filozofii perypatetyckiej

+ szkoła sabiniańska

- twórcą był Gaius Ateius Capito - zwolennik władzy cesarskiej

- nazwa szkoły pochodzi od następcy Capito - Sabinusa

- sabinianie mieli się opierać na filozofii stoickiej

+ w II w n.e. szkoły zanikły a prawnicy związali się z cesarzem Hadrianem, prawnicy tego wieku :

Publius Iuventius Celsus - twórca takiego sformułowania „Ius est ars boni et aequi"

Salvius Iulianus - autor ujednoliconego tekstu edyktu pretorskiego

Sextus Pomponium - autor wielu prac, (Enchiridion - zawarł tu rys historii prawoznawstwa)

Gaius - autor słynnego podręcznika do nauki prawa, napisał komentarz do ustawy XII tablic

+ na przełomie II i III w żył Aemilius Papinianus - najznakomitszy rzymski prawnik

+ III w - Iulius Pulus i Ulpian - autorzy wielu dzieł z których chętnie korzystali kodyfikatorzy justyniańscy; Medestinus - autor jedynej pracy w

prawie klasycznym napisanej w języku greckim

+ juryści okresu klasycznego tworzyli swe dzieła w formie zbiorów kazuistycznych rozstrzygnięć, elementarnych podręczników prawa, komentarzy do poszczególnych ustaw, pisali też digesta (dzieła wielkiej objętości stanowiące systematyczne ujęcie całego prawa), instytucje, odpowiedzi prawne (responsa), monografy, epistula (odpowiedzi w formie listów), disputiones, regule (zbiór zasad) definitiones notae (krytyczne uwagi o opiniach innych jurystów)

INSTYTUCJE GAJUSA

- instytucje które zawarł Gajus w swym podręczniku z ok. 160 r składającego się z 4 ksiąg

- dzięki temu podręcznikowi można poznać instytucje rzymskie jakie zostały usunięte w kodyfikacji justyniańskiej (np. proces legislacyjny)

- układ podręcznika Gajusa zaważył na systematyzacji Instytucji justyniańskich (księga I - prawo dotyczące osób (persones), ks II i III- prawo dotyczące rzeczy (res), księga IV - prawo dotyczące powództw (actiones))

ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE POKLASYCZNYM

- cała władza ustawodawcza była skupiona w ręku cesarza (zwany obecnie dominus'em a nie jak wcześniej princepsem)

- wydawał konstytucje w formie leges generales (które zastąpiły edykty) i reskryptów

- konstytucje w tym okresie zaczęto nazywać leges

- początkowo konstytucje były wydawane w imieniu obu władców (podział cesarstwa 395), od 429 konstytucje wydane w jednej połowie cesarstwa uzyskiwały moc obowiązującą w drugiej połowie dopiero po zatwierdzeniu ich przez jej władcę

- do końca IV w konstytucje były pisane w języku łacińskim

- jako że były dostępne w kilku tylko miastach i prawnicy mieli problemy z ich odnalezieniem to w III w stworzono dwa prywatne zbiory konstytucji, czyli kodeksy (kodeks = zbiór konstytucji cesarskich)

Codex Gregorianus - powstał w 293, zawierał zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku

Codex Theodosianus - powstał z inicjatywy cesarza Teodozjusza II w 438, zwierał konstytucje od 312, był zbiorem oficjalnym, urzędowym, dlatego

obowiązywały tylko te konstytucje, które były włączone do kodeksu (gł prawo publiczne); kodeks dzielił się na 16 ksiąg

+ w tym okresie uważano że wszystkie opinie jurystów klasycznych mają taką samą moc prawną, a sądy często otrzymywały kilka sprzecznych opinii, dlatego cesarze wydawali ustawy o cytowaniu (zawierały wskazówki jak w takim przypadku ma postąpić sędzia), najbardziej znaną jest :

konstytucja raweńska Teodozjusza II z 426 stanowiąca że moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Paulusa, Papiniana,, Ulpiana i Modestyna - jeżeli były różnice między jurystami w danej kwestii to decydowała większość, przy równej liczbie opinii decydowała opinia Papiniana

Były też wcześniejsze :

• 321 ustawa Konstantyna pozbawiająca Paulusa i Ulepiana negatywnych opinii do Papiniana

• 327 potwierdzała autentyczność pism Papiniana

UPADEK JURYSPRUDENCJI

- w tym okresie nastąpił upadek kultury prawnej, wiele konstrukcji prawnych jurystów klasycznych było niezrozumiałych dla późniejszych debili

- zaczęto posługiwać się uproszczonymi pojęciami, zrozumiałymi dla miejscowej ludności (prawo lokalne)

- upadek prawa klasycznego miał miejsce na Zachodzie, na Wschodzie dalej się rozwijało - wpływ szkół prawniczych z Bejrutu i Konstantynopola

- w okresie prawa poklasycznego juryści pozostawali w cieniu cesarza, byli prawie anonimowi, nie tworzyli też żadnych samodzielnych dzieł

- ich prace polegały na upraszczaniu tekstów i wyjaśnianiu trudniejszych zagadnień

- Pauli Sententiae - zbiór zwięzłych zasad spisany jeszcze w III w, spisany przez anonimowego prawnika

PRZEDJUSTYNIAŃSKIE PRÓBY KODYFIKACJI „LEGES” I „IUS”

a) tzw. Fragmenta Vaticana z końca IV wieku n.e., zawierające wyjątki z pism Papiniana, Ulpiana i Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Dioklecjana);

b) tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum - IV/V - zestawienie przepisów prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych wybranych z konstytucji znajdujących się w kodeksach gregoriańskim i hermogeniańskim oraz w dziełach Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna;

c) tzw. Leges Saeculares - V wieku n.e. na Wschodzie, zawiera fragmenty ius i leges

d) tzw. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti - V/VI w - zbiór opinii prawnych oparty na Pauli Sententiae i wybranych konstytucjach z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskie-go i teodozjańskiego;

e) tzw. Scholia Sinaitica - fragment komentarza zawierający krótkie objaśnienia do dzieła Ulpiana Libri ad Sabinum.

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 rok n.e.) germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach. Były to:

1) Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici - zbiór wydany na polecenie Alaryka II, króla Wizygotów, w 506 roku. Zawierał wyciągi z Kodeksu teodozjańskiego i Nowel postteodozjańskich oraz skrót Instytucji Gaiusa, wybór fragmentów Sentencji Paulusa, Responsów Papiniana, a także wyjątki z konstytucji umieszczonych w kodeksach gregoriańskim i hermogeniańskim;

2) Edictum Theodorici - przeznaczony dla Rzymian i dla Germanów, zbiór ogłoszony przez Teodoryka Wielkiego, króla Ostrogotów, V/VI w obejmujący fragmenty konstytucji (z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego), Sentencji Paulusa i innych pism prawników;

3) Lex Romana Burgundionum, zbiór zawiera fragmenty konstytucji oraz wyjątki z Sentencji Paulusa i Instytucji Gaiusa.

ŹRÓDŁA PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO

- 528 powołał komisję kodyfikacyjną która zebrała konstytucje cesarskie w zbiór Codex vetus, po zrobieniu kolejnych części pojawiły się między nimi sprzeczności i powołano nową komisję

- 530 - nowa komisja, na jej czele stanął Trybonian, komisja ta miała uporządkować stare ius

Digesta (533)

- wyciągi z prac różnych wybitnych prawników, składał się z 50 ksiąg (księgi dzieliły się na tytuły)

- charakteryzowały się tym że każdy cytat wskazuje na autora i źródło skąd pochodzi

- tłumaczenia były dosłowne (katatoda -> krok w krok)

- prawie całe digest zawierają materiał dotyczący prawa prywatnego

Instytucje Justyniania

- są podręcznikiem do nauki prawa, wzorowanym głównie na instytucjach Gaiusa

- składają się z 4 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły (tego nie było u Gaiusa)

Codex (534)

- zawiera konstytucje od Hadriana po Justyniana

- składa się z 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje ułożone według chronologii

- konstytucje dotyczą prawa prywatnego, karnego, administracyjnego, finansowego i kościelnego

+ cesarz upoważnił w Digestach i Codexie kompilatorów do dokonywania niezbędnych zmian testów w celu dostosowania materiału do aktualnego stanu prawnego, dlatego kompilatorzy wprowadzili wiele, czasem poważnych poprawek - zmiany te nazywają się interpolacjami

Novellae constitutiones - nowe konstytucje, nie stanowią elementu kodyfikacji justyniańskiej, były jedynie uzupełnieniem

Korpus Iuris Civilis - 1583, obejmowała kodyfikację justyniańską + nowele, czyli całe prawo rzymskie

---