PHILIPPE VAN TIEGHEM

GŁÓWNE DOKTRYNY LITERACKIE WE FRANCJI

GENEZA DOKTRYNY KLASYCZNEJ

• Jedność moralna, społeczna, polityczna we Francji XVII wieku wymagała odpowiednika w dziedzinie sztuki

• Prawodawcy literatury zajmują się głównie treścią utworu, a nie jego formą

• Nowatorstwo metody teoretyków leży w tym, że opierają się oni na pismach teoretycznych i potem szukają potwierdzenia reguł w twórczości pisarzy antyku

• W Hiszpanii w latach 1596- 1640 toczyła się dyskusja na temat reguł dotyczących rodzajów literackich i praw rządzących poezją nie udało się im nic stworzyć, bo usiłowali pogodzić zasady Arystotelesa z literaturą nowoczesną

• Francuzi zawdzięczają wszystko Włochom
  - oparli się na „Poetyce” Arystotelesa
  - Vido, Scaligero, Castelvetro

• W ciągu 30 lat (pomiędzy rokiem 1630- 1660) doktrynę zwartą i konsekwentną pozwalającą na rozwiązanie wszystkich problemów, a jednocześnie podporządkowaną nadrzędnej zasadzie: rozumowi
  - twórcy: Chapelain, d'Aubignac, La Mesnardiere, ojciec Rapin, Scudery, Vossius
  - do opozycji należał Corneille, Boileau był utalentowanym popularyzatorem

• Chapelain
  - wyłożył swe poglądy w różnych pracach
  - postulował poszanowanie reguł, kult starożytnych i rozumu, utylitarna koncepcja poezji, zasada prawdopodobieństwa, reguła trzech jedności

• La Mesnardiere
  - wydał bez upoważniena Chapelaina tom jego „Poetyki”
  - zręczny popularyzator
  - zajmował się głównie ugruntowaniem pojęcia dobrego tonu

• Scudery
  - propagował regułę trzech jedności w imię której zwalczał Corneille'a
  - interesowało go zagadnienie stosunku poezji do historii, prawdopodobieństwa do cudowności oraz budowa poematu bohaterskiego

• d'Aubignac
  - teoretyk teatru
  - teoretyk techniki teatralnej
  - napisał „Praktykę teatralną”
  - podbudowuje doktrynę analizą praktyki

• Ojciec Lemoyne
  - swoją epopeję „Święty Ludwik” poprzedził „Rozprawą na temat poematu bohaterskiego”
  - nowe spojrzenie na temat teorii epopei

• Boileau
  - dorzucił zasadę dobrego smaku

• Inni Balzac, Colletet, Coraz (przedmowa do epopei o tematyce biblijnej) , Deimier (kontynuator poglądów Ronsarda, autor „Akademii sztuki poetyckiej”), Sarasin („Rozprawa o tragedii”), Desmarets de Saint- Sorlin, ojciec Lamy („Nowe rozważania o „Sztuce poetyckiej”), Menage, ojciec Rapin

• „Poetyka” Arystotelesa dotarła do Francji z Włoch, gdzie była już przestudiowana
  - zadaniem krytyki francuskiej było selekcjonować, koordynować, uwypuklać, systematyzować podstawowe założenia i uściślać interpretacje
  - ważniejsze było określenie praw rządzących dziełem sztuki niż troska o poprawność wysłowienia

GŁÓWNE ZASADY DOKTRYNY KLASYCZNEJ

1. ZASADA NAŚLADOWANIA STAROŻYTNYCH

• Celem sztuki jest naśladowanie natury, lecz nie można naśladować natury w sposób bezpośredni, ponieważ żaden z wzorów przez nią dostarczanych nie ma doskonałych i zharmonizowanych rysów, jakie składają się na piękno

• D' Aubignac zaleca starożytnych, jako wzór tych rzeczy, które robili mądrze

• Zasada dobrego tonu

• Dążenie do syntezy i koordynacji - przyznanie palmy pierwszeństwa tradycji rzymskiej przed grecką

• Dbałość o poziom artystyczny utworu

• Zasada ta wyszła od Ronsarda

2. STOSUNEK TALENTU DO KUNSZTU

• Talent wrodzone zdolności artysty

• Kunszt zbiór reguł, czego wynikiem ma być piękno

• Talent jest rzeczą konieczną, ale sam nie wystarcza i trzeba go połączyć z kunsztem

• Tylko kunszt może sprawić, że wytwór człowieka staje się doskonały

• Poezja musi świadczyć o wszechstronnym wykształceniu autora

• Zasada wyższości sztuki nad talentem wyszła od Malherbe'a

3. REGUŁY

• Dla teoretyków XVII wieku pojęcie sztuki pokrywa się właściwie z pojęciem przemyślanej, zwartej doktryny, której trzon stanowią reguły

• Dziełem sztuki rządzą surowe prawa

• Reguły dają dziełu sztuki formę, treści ma dostarczyć natura

• Sztuka ma naśladować naturę

• Z tego, co w naturze jest mieszaniną rozmaitych cech, trzeba wydzielić to, co stanowi istotę przedmiotu i dać jego prawdziwy wizerunek

• Cecha dominująca musi zostać wyodrębniona

• Artysta powinien ciągle porządkować i modelować naturę, by ją lepiej odtworzyć

• Trzeba wybrać to, co pociąga umysł i serce

• Właściwym przedmiotem sztuki, jakim rozporządza natura, jest człowiek, jego obyczaje, charakter, namiętności- psychologia człowieka

• Należy wyizolować przedmiot sztuki i wydobyć główne rysy

• Idealizacja natury

4. ZASADA ROZUMU

• Rozum uniwersalny, nie podlegający zmianie, niezależny od czasu, będący kryterium uniwersalnego i wiecznego piękna

• Jego rola polega na skierowaniu wyobraźni artysty na właściwe tory

• Rozum jest zdrowym rozsądkiem, trzeźwym sądem

• Rozum ma być jedynym kryterium wartości dzieła sztuki

• Kult rozumu warunkuje inne dogmaty tej doktryny

• Doktryna klasyczna jest zbiorem podstawowych reguł, których przestrzeganie pozwolą stworzyć możliwie najdoskonalsze dzieło sztuki

• Samo piękni nie wystarcza, nie ma piękna bez jakiegoś celu moralnego

• Dzieło sztuki powinni pouczać i wyznaczać poecie określoną rolę społeczną

• Poeta ponosi konsekwencje swojego dzieła

• Rozum może uznać za piękne tylko to, co jest pożyteczne dla umysłu lub dla ducha

• Uczyć należy malując wiernie namiętności i wady

• Dobrać bohaterów tak, aby morał wypływał z ich postępowania (tylko Coreneille był przeciwko)

• Naukę moralną ma zawierać zakończenie- źli są karani, dobrzy nagrodzeni (tylko Coreneille był przeciwko)

• Doktryna klasyczna odznacza się spójnością

5) ZASADA PRAWDOPODOBIEŃSTWA

• Według Arystotelesa zadaniem poety jest mówienie o tym, co mogło się stać, przy czym ta możliwość wynika z konieczności lub prawdopodobieństwa
  - prawdopodobne jest to, co według naszego mniemania może się wydarzyć

• Chapelain:
  - uznaje on tylko prawdopodobieństwo zwykłe, właściwe faktom codziennym

• D' Aubignac:
  - to, co prawdziwe nie może być tematem utworu dramatycznego, ponieważ wiele jest rzeczy prawdziwych, których nie powinno się oglądać w teatrze

• Corneille:
  - wydarzenia prawdziwe, zaświadczone przez historię lub legendę mogą być tematem utworu literackiego
  - temat dobrej tragedii nie powinien być prawdopodobny

• Prawdopodobieństwo jest narzędziem, które pozwala poecie kierować człowieka na drogę cnoty

• Gdzie nie ma wiarygodności, nie ma zainteresowania i przejęcia tematem, więc nie ma wzruszenia Chapelain

• Poezja ocenia rzeczy szczególne ze stanowiska powszechności

• Prawdopodobieństwo wymaga, żeby wybierać rzeczywistość zwyczajną, z pominięciem wszystkiego, co poza nią wykracza

• Trzeba posuwać się od rzeczywistości, której każdy przejaw jest jedyny do prawdy, która jest ogólna

6) NAKAZ DOBREGO TONU

• Harmonia między dziełem a odbiorcą

• Obyczajność - przedstawione obyczaje muszą być nienaganne, postępki zgodne z nakazami moralności, zgodności charakteru i postępowania danej osoby z tradycją, zgodność postępowania danej postaci z jej charakterem lub sytuacją, stałość charakteru na przestrzeni dzieła

• Chapelain wprowadził to pojęcie do dyskusji

• Pisarz musi wybierać między prawdą historyczną a wyobrażeniem, jakie o danej epoce lub danym bohaterze ma publiczność i musi wybrać to drugie. Musi poświęcić prawdę na rzecz tego, co się za prawdę uważa

• Zalecana jest trudna do osiągnięcia harmonia między prawdą historyczną a gustem publicznym

• Zasadzie dobrego tonu podporządkowane są wszystkie inne reguły, należy je brać pod uwagę tylko o tyle, o ile są z nią zgodne

• Żeby utwór literacki mógł się podobać powinien być prawdopodobny nawet w szczegółach i oparty na zasadzie dobrego tonu

7) ELEMENTY CUDOWNOŚCI

• Wzbudzają podziw i ciekawość

• Cudowność to, co jest sprzeczne z normalnym porządkiem rzeczy, to, co wywołując zainteresowanie, ma wzruszać i pobudzać duszę do rzeczy wielkich (Ojciec Rapin)

• Element cudowności widoczny jest głównie w prowadzeniu akcji i występuje w wielkich gatunkach literackich

• Cudowność jest wtedy przypadkowa, kiedy czytelnik porzuca wątek dzieła i zaczyna się interesować tym, co dodane

• Niezwykłe wydarzenie mimo, że ma być zaskakujące, musi być prawdopodobne

• Cudowność może być spowodowana przez Boga lub ludzi

• Wprowadzenie elementu cudowności jest niezgodne z doktryną opartą na rozumie

• Cudowność nigdy nie jest osnową dzieła, sprzeciwiają się temu wymogi rozumu i dobrego tonu

8) REGUŁA TRZECH JEDNOŚCI

• AKCJI
  - sformułowana przez Arystotelesa
  - utwór może zawierać tylko jeden wątek dotyczący jednego bohatera
  - poszczególne elementy wątku muszą się łączyć w jednorodną i logiczną całość z uwzględnieniem hierarchii ważności
  - jedność akcji osiąga się w komedii przez jedność przeszkody, a w tragedii przez jedność niebezpieczeństwa (Corneille)
  - epizody mają wzbogacać temat utworu, urozmaicać go atrakcyjnym i ciekawym opisem, narracją, porównaniem
  - epizody muszą się ściśle wiązać z głównym wątkiem i kończyć w jakimś ważnym punkcie akcji, posuwając ją naprzód
  

• CZASU
  - sformułowana przez Arystotelesa
  - prawdopodobieństwo wymaga, aby czas akcji nie był zbyt długi w stosunku do czasu spektaklu
  - jeśli czas jest krótki, akcja ma się toczyć w miejscach bliskich
  - tragedia przez to wyparła pastorałkę dramatyczną
  - Corneille opowiedział się w 1630roku za zasadą 24h
  

• MIEJSCA
  - zaczęła obowiązywać od 1631roku
  - warunek jedności miejsca uważa się za dopełniony, jeśli akcja toczy się w miejscach tak niedalekich sobie, że można je przebyć w ciągu 24 godzin
  - wszelka zmiana dekoracji jest niedopuszczalna (Chapelain)
  - tej regule tragedia zawdzięcza głębię psychologiczną i całkowite skoncentrowanie się na walce namiętności
  

• JEDNOŚĆ TONU
  - mieszanie gatunków literackich jest niedopuszczalne

TEORIA RODZAJÓW LITERACKICH

EPOPEJA I POWIEŚĆ

• Sława „Iliady” i „Eneidy” zapewniła epopei pierwsze miejsce wśród rodzajów poetyckich

• Uważano epopeję za najszlachetniejszy gatunek wymagający od pisarza różnorodnych zalet

• Epopeja:
  - sławi wielkie czyny wojenne
  - temat podniosły
  - bohaterowie niezwykli
  - wątek miłosny może pojawiać się tylko epizodycznie i musi ukazywać uczucie prawdziwie wzniosłe
  - bohaterowie powinni być doskonali i nawet jeśli błądzą- wielcy
  - temat musi być zaczerpnięty z historii
  - akcja powinna w zasadzie rozgrywać się w dalekich krajach o całkowicie odrębnej obyczajowości i przejawiać się wyłącznie w szczegółach
  - musi składać się z czterech części :
  a) ekspozycja- prezentuje temat i bohatera
  b) inwokacja do bogów
  c) opowieść, która wypełnia prawie cały utwór, ale wypadki nie są przedstawione w porządku chronologicznym, lecz w powiązaniu logicznym, a rzecz rozpoczyna się od jakiegoś ważnego wydarzenia
  d) rozwiązanie- zaskakujące, prawdopodobne, szczęśliwe
  - pisana wierszem

• Proza jest zastrzeżona dla powieści- gatunku pokrewnego epopei
  - została podporządkowana tym samym regułom, które rządzą poematem epickim
  - nie ma inwokacji
  - forma prozaiczna
  - w powieści więcej miejsca zajmuje miłość
  - najważniejsza jest zasada prawdopodobieństwa i dobrego tonu oraz użyteczności moralnej

TRAGEDIA I KOMEDIA

• Tragedia- naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej w sobie, o określonej wielkości, w mowie ozdobnej, każdy rodzaj ozdób jest właściwy poszczególnym częściom, za pomocą osób działających, a nie przez opowiadanie, i dokonujących przez wzbudzenie litości i trwogi oczyszczenia tego rodzaju afektów Arystoteles

• Corneille jest zdania, że już powaga tematu i prawość bohaterów dostatecznie odróżniają tragedię od komedii

• Tragedia:
  - temat musi być zaczerpnięty z historii lub legendy
  - tragedia powinna być zawikłana (zdaniem Arystotelesa)
  - według Chapelain'a powinna być ona jak najmniej rozbudowana - przeładowanie pamięci
  - D' Aubignac uważa, że tragedia ma do dyspozycji 3 rodzaje tematów:
  a) tematy oparte na analizie uczucia
  b) na fabule
  c) na efekcie widowiskowym
  i zaleca a) + b), przy czym fabuła powinna być jak najprostsza skrócenie czasu potrzebnego na przygotowanie, może szerzej traktować uczucia i inne partie, które mogą się podobać

• Bohater:
  

Arystoteles	Corneille
- nie może być winien zbrodni - popadł w nieszczęście z powodu zbłądzenia - nie wyróżnia się osobliwie ani cnotliwością, ani sprawiedliwością, nie jest niegodziwy - wzbudza grozę i litość - zabójca rozpoznaje nagle swoją ofiarę	- bohater może być człowiekiem niewinnym, przeciw któremu sprzysiągł się los, albo człowiekiem złym i nieszczęśliwym
BOHATERA POWINNY ŁĄCZYĆ WIĘZY POKREWIEŃSTWA LUB UCZUCIA Z OSOBAMI ZNAJDUJĄCYMI SIĘ NA PRZECIWNYM BIEGUNIE DRAMATU

• Uczucia
  - Arystoteles dopuszcza dwa rodzaje uczuć o zabarwieniu tragicznym:
  a) groza- w XVII wieku prawie nie wchodzi w rachubę
  b) litość - u Corneilla wchodzi w rachubę także podziw
  - rola miłości
  * u Corneilla miłość jest sprężyną, a nie celem akcji majestat tragedii wymaga sprawy państwowej wielkiej wagi lub namiętności szlachetniejszej niż miłość, może to być ambicja i zemsta
  & tragedia ma budzić lęk obrazem większych nieszczęść niż utrata kochanki
  & miłość ma być podporą, ale musi zadowolić się drugim miejscem

• Komedia:
  - poemat dramatyczny oparty na intrydze, ukazujący osoby niskiej kondycji w sytuacjach wziętych z codziennego życia
  - musi obowiązywać zasada prawdopodobieństwa
  - szczęśliwie rozwiązanie
  - intryga w całości wymyślona
  - można stosować te same reguły, co w tragedii lub zdać się na talent autora

GATUNKI LITERACKIE MIESZANE: TRAGIKOMEDIA I PASTORAŁKA DRAMATYCZNA

• Doktryna klasyczna utwierdza naczelną zasadę odrębności gatunków

• Tragikomedia:
  - tragedia, która się dobrze kończy
  - poważny temat, ale jest on zmyślony
  - obok dobrze urodzonych bohaterów tragedii występują skromniejsi stanem bohaterowie komedii
  - ton sztuki jest na przemian podniosły i powszedni

• Pastorałka dramatyczna
  - od roku 1630 nagięła się bez trudu do wymogów doktryny klasycznej, a z czasem stopiła się komedią

• Komedia heroiczna
  - połączenie tematyki komediowej i postaci typowych dla tragedii
  - Corneille w dedykacji do „Don Sanszo z Aragonu” stworzył podstawy teoretyczne dla gatunku
  
  ”MAŁE GATUNKI”: SIELANKA, LIRYKA, SATYRA

• Sielanka
  - wprowadziła na scenę pasterzy opiewających przyrodę i miłość
  - oczekuje się od niej naturalności i wdzięku
  - powinna się wystrzegać wszystkiego, co jest sprzeczne z zasadą dobrego tonu grubiaństwa, surowej oceny i zbytniego realizmu
  - sztuczność

• Elegia
  - zdaniem ojca Rapin to utwór poetycki, którego tematem jest żal i skarga utrzymany w tonie smutnym, z czasem posługiwano się nią dla wyrażania uczuć tkliwych
  - gatunek o najbardziej płynnych graniach
  - największą zaletą jest subtelność wyrazu, szczerość, delikatny rysunek uczuć

• Oda
  - powinna się odznaczać szlachetnością wyrazu jak i przedmiotu
  - różnorodność tematów: pochwała bogów, sławienie bohaterskich czynów, miłość
  - nie włada nią zasada rozumu i potrzebuje szału poetyckiego

• Tak zwane „małe gatunki”:
  - rondo
  - madrygał
  - ballada
  - epigramat
  - satyra
  są tworem czystego talentu i nie ma sformułowań teoretycznych na ich temat

• Około 1660 roku doktryna klasyczne jest już całkowicie ukształtowana
  

DOKTRYNA LITERACKA WIELKICH PISARZY

Corneille

• Corneille napisał większość tragedii w okresie, w którym doktryna klasyczna dopiero się formowała

• Ukształtowała się ona właśnie pod wpływem jego dzieła
  - spór o „Cyda” wzniecił polemiki

• W myśl doktryny klasycznej tragedia powinna oddziaływać umoralniająco- Corneille uważa, że jej wyłącznym celem jest podobać się

• Nie godzi się, aby bohater był do gruntu zbrodniarzem

• Cecha bohatera tragicznego jest niezłomna wola, choćby na usługach zbrodni

• Sytuacje nieprawdopodobne mogą silniej oddziaływać na widza pobudzając jego gwałtowne namiętności

• Wykazuje przeszkody na jakie musi napotkać ktoś, kto stosuje regułę trzech jedności

• Miłość jest to namiętność zbyt obciążona słabością, żeby była dominantą w sztuce bohaterskiej

• Bohater tragedii może być bardzo cnotliwy albo bardzo zły

• Tworzy komedię heroiczną

• W jego pojęciu tragedia przedstawia raczej wielkie wydarzenia niż charaktery

• Przyczynił się do rozpowszechnienia racjonalizmu, naśladownictwa natury i starożytnych, zasady dobrego tonu, elementu cudowności

Racine

• Zawarł całą swoją doktrynę w przedmowach do tragedii pisanych w latach 1665- 1677

• na ogół potwierdza opinie teoretyków niż im się przeciwstawia

• żeby akcja zamykała się w jednym dniu musi być maksymalnie prosta i opierać się na grze uczuć

• nie należy wprowadzać na scenę niczego, co nie jest konieczne dla rozwoju i rozwiązania akcji

• wzbogaca technikę przedstawiania namiętności o delikatność i siłę uczucia

Bajka- La Fontaine

• korzystał on z Ezopa

• bajce przypada podwójne zadanie: jej morał ma pouczać, ale żeby wymowa morału mogła być skuteczna, opowieść musi się podobać

• żeby bajka mogła się podobać konieczna jest rozmaitość środków wyrazu i realiów opowiadania (wg La Fontaine'a to rozweselanie)

• rozweselić = nasycić opowiadanie dobrze znanymi realiami i każdy temat przedstawić w przyjemny sposób

• wypływająca z bajki nauka jest dwojakiego rodzaju:
  - nauka moralna, ponieważ bajka wyrabia zdrowy sąd i obyczajność
  - nauka podnosząca ogólne wykształcenie, gdyż uczy o właściwościach zwierząt i wyjaśnia, dlaczego przyrównuje się pewne typy ludzi do pewnych zwierząt
  

Molier

• doktryna klasyczna potraktowała komedię po macoszemu

• zasadniczo aprobuje on w całości założenia doktryny klasycznej

• poddaje krytyce dogmatyczny charakter reguł literackich

• oddaje wiernie naturę

• ukazuje bez osłonek wady i śmiesznostki tworzy dzieło moralne

• celem komedii jest ośmieszanie wad, a żeby to osiągnąć trzeba jednocześnie uchwycić rzeczy szczególne w obserwacji i rzeczy ogólne w ujęciu obrazu

• kpi z reguł
  

Boileau

• popularyzował doktrynę klasyczną, upraszczał ją, czasem zniekształcał

• odlał jej zasady w nienaganne strofy o wielkiej sile przekonania i celności

• jego poglądy są oryginalne i ścisłe tylko, gdy dotyczą gatunków, które on uprawiał głównie satyra

• po 1660 roku to, co ujrzało światło dzienne uległo skorygowaniu dzięki pojęciu smaku
  - dotyczy ono środków wyrazu, wchodzi więc w zakres retoryki

---