Lata 1949-1955
to okres nazywany realizmem socjalistycznym lub krótko socrealizmem. Ramy twórcze literatury zostały "jasno określone" na styczniowym zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 roku. Zasady kształtowania wypowiedzi literackiej zostały narzucone przez politykę stalinowską, a oto niektóre jej wyznaczniki: literatura powinna mieć sens informacyjno-określający; ma być realistyczna, to znaczy mówić, że historia współczesna postępuje w jedynie słusznym kierunku, a wszystkie zjawiska ów postęp utrudniające są reakcyjne i godne potępienia; literatura ma być jednoznaczna; ma mówić o klęsce wszelkiego rodzaju samotności, samodzielności i bezsensie ludzkich starań o niezależność; powinna mieć charakter służebny wobec potrzeb mas itd. Twórców, którzy nie podporządkują się wymienionym zasadom uznaje się za "wrogów ludu" czy reakcjonistów z wyraźnie zaznaczonymi konsekwencjami w postaci więzienia lub syberyjskiej zsyłki.
W prozie polskiej dominuje powieść produkcyjna przedstawiająca w sposób schematyczny codzienną pracę klasy robotniczej. Można tu wymienić dzieła Tadeusza Konwickiego "Przy budowie", Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel", Mariana Brandysa "Początek opowieści", Jana Wilczka "Numer 16 produkuje", Gustawa Morcinka "Pokład Joanny". Były to utwory bardzo do siebie podobne, opisywały człowieka w procesie pracy, ale więcej miejsca poświęcały samej technice i technologii pracy niż człowiekowi. Podobną pracą twórczą zajmowali się pisarze starszej generacji z Jerzym Andrzejewskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem na czele.
Poezja jako twórczość ukazująca świat subiektywnych i indywidualnych odczuć rozwijała się w utrudnionych warunkach. Młode pokolenie poetów tworzyło dzieła poetyckie przesycone ideologią socjalistyczną, co znacznie zawęziło pole poetyckich poszukiwań. W późniejszej krytyce poeci ci zyskali sobie miano "pryszczatych". Do najlepiej zapowiadających się talentów poetyckich należeli Andrzej Braun, Andrzej Mandalian, Henryk Gaworski i Wiktor Woroszylski. Obok nich tworzyli poeci już znani z międzywojnia, którzy podporządkowali się normom estetyki socrealizmu.
Pokolenie "pryszczatych"
T. Konwicki, W. Woroszylski, A. Braun, W. Wirpsza
generacja urodzonych w latach 1925-1930; w latach 40. i 50. poparli nową władzę, a w swojej twórczości realizowali doktrynę socrealizmu.
POKOLENIE PRYSZCZATYCH
To grupa pisarzy urodzonych pomiędzy 1925 a 30 rokiem. W latach 40 i 50 poparli oni program realizmu socjalistycznego. Chwalili nowy ustrój, władzę ludowš, piętnowali wrogów klasowych. W obrębie tego pokolenia zadebiutowali: T. Konwicki, A. Braun, W. Woroszylski, W. Wirpsza. Niektórzy z nich szybko odeszli od socrealizmu.
SOCREALIZM (1949-1955)
W 1949 r. w Szczecinie odbył się zjazd Zwišzku Literatów Polskich, który zapoczštkował czas socrealizmu w literaturze polskiej. Oznaczało to uzależnienie kultury od wzorców radzieckich (twórczoć Majakowskiego, powieć produkcyjna) i odcięcie jej od sztuki Zachodu. Okres ten nie zaowocował ciekawymi utworami i doprowadził póniej do obecnych w całej współczesnej literaturze nurtów rozrachunkowych, dylematów i dramatów pisarskiego sumienia. W 1953 r. mierć Stalina zapoczštkowała okres tzw. odwilży - złagodzeniu uległ terror wobec przeciwników politycznych. Złagodniała też cenzura, pojawiły się więc utwory odchodzšc od socrealizmu, np. Poemat dla dorosłych A. Ważyka. W tym czasie natomiast znakomicie rozwija się literatura emigracyjna. Ukazujš się Korzec maku K. Wierzyńskiego, Inny wiat G. Herlinga-Grudzińskiego, Trans-Atlantyk i lub W. Gombrowicza. Zaczšł się też ukazywać w "Kulturze" jego Dziennik. Wychodzš utwory prozš Cz. Miłosza: Zniewolony umysł, Dolina Issy, Zdobycie władzy.
PRZEŁOM PADZIERNIKOWY
Mianem tym okrela się proces przemian w kulturze polskiej lat 1954-57. Wywołały je ważne wydarzenia polityczne, m. in. XX Zjazd KPZR, poznański Czerwiec 1956, powrót W. Gomółki do władzy w padzierniku 1956 r. i powstanie w Budapeszcie. W kulturze ważnym wydarzeniem było tworzenie niezależnych od polityki partii instytucji, jak kluby inteligencji, grupy plastyków, teatry studenckie, kluby jazzowe. Kultura polska otworzyła się na sztukę Zachodu, nastšpiła spóniona o 10 lat recepcja egzystencjalizmu i twórczoci pisarzy amerykańskich. Złagodzona cenzura dopuciła do druku dzieła pisarzy emigracyjnych (W. Gombrowicza, T. Parnickiego, M. Wańkowicza). Zaczęły wychodzić artykuły i utwory literackie krytykujšce stalinizm i socrealizm: działalnoć czasopisma "Po prostu", Goršcy popiół M. Jastruna, Matka królów K. Brandysa, Ciemnoci kryjš ziemię J. Andrzejewskiego, Pierwszy krok w chmurach M. Hłaski. Ważnym elementem przełomu padziernikowego było wystšpienie nowego pokolenia twórców, tzw. pokolenia 56 (inaczej zwanego pokoleniem "Współczesnoci"). Byli to w poezji: A. Bursa, J. Harasymowicz, S. Grochowiak, T. Nowak, w prozie: M. Hłasko, W. Terlecki, W. Odojewski, M. Nowakowski, E. Stachura, w dramacie: S. Mrożek. Polski padziernik trwał krótko, około roku 1957 zaczyna się walka z "rewizjonistami", czyli tymi, którzy pragnęli reform ustroju. W lecie 1957 roku przestaje wychodzić tygodnik "Po prostu", identyfikowany z przełomem.
Nowa fala to była formacja intelektualna, która zaproponowała inną formułę poezji. W historii literatury współczesnej mamy pokolenia literackie, pokolenie Kolumbów miało tą samą biografię naznaczoną katastrofą wrześniową, okupacją, powstaniem warszawskim, tragiczne pokolenie, to Baczyński, to Gajcy, Stroiński, Trzewiński, Tadeusz Borowski, akurat z tej całej listy Tadeusz Borowski był jedynym, który przeżył, a i to zginął śmiercią samobójczą, Tadeusz Różewicz, 1925 rocznik, to też jest pokolenie Kolumbów. Następne pokolenie, które się pojawiło w literaturze, taka formacja, mniej więcej chłopcy w tym samym wieku, mówię chłopcy, choć tam i dziewczynki były, ale to przede wszystkim płeć męska, to byli pryszczaci. Pryszczaci to określenie młodych ludzi, którzy zaczęli pisać, inna była już ich postawa wobec świata, bo oni byli dziećmi w czasie wojny i wojna nie ukształtowała ich poglądu na świat, ich pogląd na świat ukształtowały przemiany polityczne, Polska socjalistyczna, budowanie socjalizmu, a więc wszystkie te przemiany, które dotyczyły położenia robotników, chłopów, nowej ideologii, oni byli stalinowcami, bo to najistotniejsza część ich biografii, a więc młodzi aprobujący te przemiany, w 1948 r. zjazd w Szczecinie określa, że literatura ma być taka, taka, taka, taka, i ci ówcześni młodzi otrzymują ścisłe wskazówki, wytyczne, wręcz piszą pod dyktando, socrealizm jest propagowany i oni są obroń-cami, oni się w tym mieszczą. Pryszczaci dlatego, że ich postawa była nie tylko buntownicza, ale wręcz agresywna, tzn. z ogromnym jakby hałasem wkraczali do literatury i w czasach tych, kiedy pisarze musieli spełniać te ideowe cele, to wzajemnie jeden drugiego pilnował, jeden drugiego rozliczał, na zebraniach partyjnych wskazywano, kto popełniał błąd, kajano się, to zupełnie dzisiaj niepojęte, że w ten sposób może się w ogóle życie literackie rozwijać, ale tak było. Pryszczaci, czyli socrealiści, w sumie socrealizm nie wydał żadnego godnego uwagi dzieła. Następna formacja, o kilka lat młodsza, to było pokolenie współczesności albo pokolenie 56'. Ich z kolei pogląd na świat ukształtował październik. Następne pokolenie to pokolenie nowej fali. Nową falą nazwa-no całą tą generację później, oni nie od początku nosili taką nazwę, w historii literatury po pewnym czasie jest potrzeba porządkowania różnych zjawisk i krytycy nadają nazwy. Nazwa pokolenie Kolumbów wcale nie po-chodzi od krytyków, tylko od jednego z tychże Kolumbów, czyli pisarza Romana Bratnego, od tytułu jego książki, pierwszej książki, która w ogóle o AK-owcach mówiła, bo we wcześniejszym okresie temat powstania warszawskiego, temat AK w ogóle nie istniał, a jeśli w ogóle o tym pisano, to absolutnie w negatywnym świetle stawiając całą tę formację i generację, Baczyński w literaturze nieobecny. Samo określenie nowa fala pojawiło się w 1966 r. Zygmunt Kałużyński prowadził z Tomaszem Raczkiem filmowe pogawędki przed filmami takimi o 12 w niedzielę, to był krytyk filmowy, ale także i literacki, on również pisał o literaturze, on pierwszy, z tym że on to odnosił do filmu, nowa fala w filmie, ale zagarnęło to również literaturę. Nowa fala to nie była jakaś jedna zwarta grupa, to były grupy wrocławskie, krakowskie, warszawskie.