SKŁADNIA

SKŁADNIA to dział gramatyki, który bada funkcję wyrazu w zdaniu, układ zdania i jego budowę.

WYPOWIEDZENIE to ogół tego, co wypowiadamy w celu przekazania informacji, zakomunikowania treści znaczeniowej.

WYPOWIEDZENIE:

1. ZDANIE

2. RÓWNOWAŻNIK ZDANIA

3. ZAWIADOMIENIE

4. WYKRZYKNIK

ZDANIE to wypowiedzenie, w którym występuje osobowa forma czasownika, za pomocą której orzekamy o czynności, stanie, właściwości kogoś lub czegoś..

RÓWNOWAŻNIK ZDANIA to wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika (może być użyta nieosobowa forma czasownika lub imiesłów).

Czasami dopuszczona jest możliwość następująca: wypowiedzenia nie posiada orzeczenia a jest uważane za zdanie, np.:

Do startu jeszcze pół godziny. (równoważnik zdania)

Do startu zostało pół godziny. (zdanie)

ZAWIADOMIENIE wypowiedzenie, które nie dopuszcza możliwości wprowadzenia orzeczenia; zawiadomienia stosowane są często jako nagłówki prasowe, tytuły, punkty planu, np.: Bal u królowej. Radość wśród tłumu.

WYKRZYKNIK np.: Ojej!!!, Uwaga!

Rodzaje wypowiedzeń ze względu na cel wypowiedzi i zabarwienie uczuciowe:

1. Oznajmujące.

2. Pytające.

3. Wykrzyknikowe.

czasem

4. Rozkazujące.

Zdanie oznajmujące zakończone jest kropką, pytające znakiem zapytania, wykrzyknikowe wykrzyknikiem, natomiast rozkazujące czasem wykrzyknikiem czasem kropką.

Zdania możemy podzielić ze względu na liczbę zawartych w nich orzeczeń. Jeżeli zdanie zawiera jedno orzeczenie, mówimy o zdaniu pojedynczym, jeżeli zawiera dwa orzeczenia o zdaniu złożonym a jeżeli trzy orzeczenia o zdaniu wielokrotnie złożonym.

Budowa zdania pojedynczego i jego rodzaje.

Wyróżniamy pięć części zdania pojedynczego:

Części główne zdania:

1. Podmiot.

2. Orzeczenie.

Określenia:

3. Przydawka.

4. Dopełnienie.

5. Okolicznik.

Zdanie, które zawiera tylko główne części zdania, czyli podmiot i orzeczenie bądź samo orzeczenie nazywamy zdaniem nierozwiniętym lub prostym.

Zdanie, w którym podmiot lub orzeczenie są rozwinięte przy pomocy określeń, nazywamy zdaniem rozwiniętym.

CZĘŚCI ZDANIA

PODMIOT to nadrzędna część zdania, oznaczająca to, o czym w zdaniu orzekamy za pomocą orzeczenia. Może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, o które pytamy: kto? co?

Podmiot wyrażany jest przez:

• rzeczownik lub zaimek rzeczowny (oni),

• inne części mowy w funkcji rzeczownika: przymiotnik (chory czuje się lepiej), liczebnik (piąta wybiła), bezokolicznik (pływać jest zdrowo), spójnikiem (i jest spójnikiem).

Rodzaje podmiotów:

• gramatyczny to rzeczownik w mianowniku,

• logiczny jest wyrażony w dopełniaczu (Marka nie było).

• domyślny, jeśli możemy domyślić się na podstawie orzeczenia lub poprzedniego zdania, kto jest wykonawcą czynności,

• szeregowy występuje, gdy funkcję podmiotu pełni kilka wyrazów,

• towarzyszący występuje, gdy funkcję podmiotu pełnią dwa lub więcej wyrazów, z których jeden jest w mianowniku, pozostałe w innym przypadku.

Występują także zdania bezpodmiotowe, np. Około południa wypogodziło się.

ORZECZENIE to część zdania, która nazywa czynność, stan lub właściwości tego, co wyrażone jest w podmiocie. osoby czy rzeczy. Jest podrzędne wobec podmiotu. Odpowiada na pytanie: co robi? co się z nim dzieje? w jakim stanie się znajduje?

Rodzaje orzeczeń:

• czasownikowe (proste lub jednowyrazowe) jest wyrażane osobową formą czasownika,

• imienne złożone z dwóch wyrazów: łącznika i orzecznika; w funkcji łącznika występuje najczęściej forma czasownika być, stać się, zostać (czasem zaimek to), orzecznikiem może być rzeczownik, przymiotnik, liczebnik np.

Anna jest studentką prawa.

Noc była zimna.

Jestem zmęczona nauką.

• z czasownikiem modalnym złożone z dwóch elementów, z których pierwszy to czasownik modalny (móc, musieć, woleć, kazać, chcieć) a drugi to bezokolicznik, np.

Mama kazała mi posprzątać pokój.

Z okna mogę zobaczyć ocean.

• z wyrazami przypominającymi czasowniki - orzeczenie składa się z dwóch elementów: pierwszy z nich to wyraz : trzeba, należy, można, drugi bezokolicznik np.

Należy już wychodzić.

Można już iść do domu.

• Ze związkiem frazeologicznym - jeżeli w zdaniu występuje związek frazeologiczny, to traktuje się go w całości jako orzeczenie, np.

Anna ma muchy w nosie.

Różne myśli chodzą mi po głowie.

PRZYDAWKA to część zdania, która określa właściwości pomiotu. Odpowiada na pytanie: jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?

Przydawka zwykle jest wyrażona przez rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, imiesłów przymiotnikowy.

Rodzaje przydawek:

• przymiotna jest wyrażana przez przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów przymiotnikowy,

• rzeczowna jest wyrażana przez rzeczownik,

• dopełnieniowa jest wyrażana przez rzeczownik w dopełniaczu,

• przyimkowa jest wyrażana przez rzeczownik z przyimkiem (dom z cegły).

DOPEŁNIENIE to część zdania , która wskazuje na przedmiot i uzupełnia znaczenie orzeczenia. Odpowiada na pytania przypadków od dopełniacza do miejscownika: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym? z kim? z czym?

Dopełnienie zazwyczaj wyrażane jest przez rzeczownik.

Rodzaje dopełnień:

• bliższe to dopełnienie, które po zamianie czasownika ze strony czynnej na bierną, pełni funkcję podmiotu ( Ania pisze list. List jest pisany przez Anię.),

• dalsze to dopełnienie, które po zamianie czasownika ze strony czynnej na bierną, nie staje się podmiotem (Mama oddała córce pieniądze. Pieniądze zostały oddane córce przez mamę.).

OKOLICZNIK to część zdania, która określa czasownik, okoliczność czynności lub cechę.

Okolicznik jest wyrażany przez:

• przysłówek (pisze ładnie),

• zaimek przysłowny (tam było widać),

• wyrażenie zaimkowe (pada od wczoraj),

• imiesłów przysłówkowy (biegł podśpiewując),

• bezokolicznik (poszedł się zdrzemnąć),

• rzeczownik o znaczeniu przysłówkowym (jutro wróci do lasu),

Rodzaje okoliczników:

• miejsca (gdzie? dokąd? skąd? którędy?),

• czasu (kiedy? dokąd?),

• przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny?),

• celu (po co? w jakim celu?),

• sposobu (jak? w jaki sposób?),

• warunku (pod jakim warunkiem? w jakim przypadku?),

• przyzwolenia (mimo co? mimo czego?).

• stopnia (jak? jak bardzo? w jakim stopniu?)

ROZBIÓR LOGICZNY na części mowy.

ROZBIÓR GRAMATYCZNY na części zdania.

GRUPA PODMIOTU to podmiot i jego określenia (przydawka).

GRUPA ORZECZENIA to orzeczenie i jego określenia (dopełnienie i okolicznik).

ZESPÓŁ SKŁADNIOWY to zespół wyrazów powiązanych znaczeniowo i gramatycznie.

ZWIĄZEK WYRAZOWY to wyrazy połączone w stosunku podrzędnym: zgody, rządu i przynależności:

związek zgody to wyraz określany (nadrzędnik) i wyraz określający (podrzędnik), mają taką samą formę gramatyczną (siódmy mecz, kolorowa zabawka),

związek rządu to wyraz określany, który narzuca przypadek wyrazowi określającemu (czytam książkę, nie czytam książki),

związek przynależności to związek, w którym człon podrzędny nie zależy formalnie od członu nadrzędnego, wyraz określający jest nieodmienny (czytam głośno).

ZDANIE ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE składa się z dwu lub więcej zdań składowych, z których żadne nie uzupełnia ani nie określa drugiego:

łączne - łączność w czasie lub przestrzeni treści dwóch zdań składowych, typowe spójniki: i , a, oraz , ani, zarazem, też ,także.

Jem obiad i słucham muzyki.

______...........______

rozłączne - wykluczanie się wzajemne treści dwóch zdań składowych, typowe spójniki: albo , bądź, czy, lub.

Pojadę do ciotki lub odwiedzę Anię.

______<........>______

przeciwstawne - przeciwstawianie się treści dwóch zdań składowych, typowe spójniki :ale, zaś, a, jednak,, natomiast, lecz.

Padał deszcz ale wyszedłem na spacer.

______>........<______

wynikowe - treść jednego zdania składowego wynika z treści drugiego zdania, typowe spójniki: więc, toteż, zatem , dlatego.

Źle się czułem, dlatego zostałem w domu.

______>........>______

włączne - treść zdania drugiego włącza się w treść zdania pierwszego, czyli wyraża to samo, ale na przykład inaczej ujmując treści w nim zawarte, typowe spójniki: czyli, to jest, to znaczy, mianowicie, innymi słowy.

Nazwał mnie kłamcą, czyli obraził mnie.

______<…….<______

ZDANIE PODRZĘDNIE ZŁOŻONE zdania pozostają między sobą w zależności, jedno z nich jest nadrzędne (główne) , drugie jest podrzędne (poboczne) i podlega pierwszemu, połączone są ze sobą spójnikami podrzędności oraz zaimkami rzeczownymi, przymiotnymi, przysłownymi:

podmiotowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie kto? co?, zastępuje podmiot zdania nadrzędnego (np. Wszystkim się zdawało, że Wojski jeszcze gra), typowe spójniki:, że, żeby, jak, jakby, ten , ta, to, kto, co.

orzecznikowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie: kim jest, czym jest, jaki , jaka, jakie jest , w jakim jest stanie (np. Wicher był taki, że łamał drzewa), typowe spójniki: co, jaki, , że , żeby , iż.

przydawkowe - zdanie podrzędne zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego , odpowiada na pytania : jaki? który? czyj? ile?

Spotkałem tego kolegę (którego?), O którym opowiadał mi Wojtek.

dopełnieniowe - pytamy tak jak o przypadki od dopełniacza do miejscownika (np. Zrozumieli, że nadeszła decydująca chwila),

Starał się o to (o co?), żeby teraz było miło.

okolicznikowe czasu - kiedy? odkąd? dokąd? jak długo?

Wróciłem do domu (kiedy?), gdy poczułem zmęczenie.

okolicznikowe przyczyny: czemu? dlaczego? z jakiej przyczyny? powodu?

Nie pójdę tam (dlaczego?), bo nie mam ochoty.

okolicznikowe miejsca: gdzie? skąd? dokąd? którędy?

Pójdę tam (dokąd?), gdzie mnie oczy poniosą.

okolicznikowe przyzwolenia: mimo co? mimo czego? wbrew czemu?

Chociaż zauważyłam swój błąd, nie przyznałam się do niego. (mimo co?)

okolicznikowe warunku: pod jakim warunkiem,?

Odwiedzę Cię (pod jakim warunkiem?), gdy nie będzie padać.

okolicznikowe sposobu: w jaki sposób? jak?

Tak wykonuj swoją pracę (jak?), aby Cię doceniono.

okolicznikowe celu: po co? dlaczego? w jakim celu?

Kupiłam jej farby (po co?), żeby zaczęła malować.

okolicznikowe stopnia: jak bardzo?

Wybuch był tak potężny (jak bardzo?), że w oknach zadrżał szyby.

ROZBIÓR GRAMATYCZNY ZDANIA

Wczoraj, późnym wieczorem, przez otwarte na parterze okno wskoczył mały, szary kotek.

co zrobił?

kotek <---------------- > wskoczył

podmiot gramatyczny orzeczenie czasownikowe

szary wieczorem wczoraj

przydawka mały przez okno okolicznik czasu okolicznik czasu

przydawka okolicznik miejsca późnym

na parterze otwarte przydawka

okolicznik miejsca przydawka

Zdanie do podanego schematy: Jesteś bardzo miły dla mojej mamy.

---------------------- ----------------------------------

pomiot domyślny orzeczenie imienne

------------------------- -----------------------

przydawka dopełnienie

--------------------

przydawka

Zdania wielokrotnie złożone proszę opracować samemu.

---