Piotr Kowalski,
Współczesny folklor i folklorystyka,
Wrocław 1990.
Wiele definicji folkloru:
Słownik folkloru polskiego
Akcentowanie tradycyjności form folklorystycznych
Dziedzina filologiczna, do której interpretacji konieczny jest kontekst: zwyczaje, obrzędy, wierzenia.
W. Gusiew wyłącznie z folkloru rzemiosła artystycznego
H. Kapełuś
Folklorystyka- dyscyplina naukowa zajmująca się ustną twórczością ludową, to znaczy częścią folkloru obejmującą różne gatunki twórczości literackiej znane bądź z przekazów tradycyjnych (ustnych) lub utrwalone w piśmie.
D. Simonides (nowoczesne widzenie przedmiotu badań)
Folklor słowny- zjawiska literackie, które w ustnym obiegu społecznym pewnej grupy uważane są za własne niezależnie od źródeł pochodzenia, są przez tę grupę tworzone, modyfikowane i transmitowane.
Sulima - przejaw sztuki synkretycznej /niezróżnicowanej/ łączącej w sobie działanie elementów: muzycznego, słownego, mimicznego i tanecznego. W zależności od odminowania któregoś z elementów kształtuje się swoistość poszczególnych gatunków folkloru.
Słownik etnologiczny - odrębna i samodzielna część kultury symbolicznej, powszechnie, prawie bezrefleksyjnie właściwa konkretnym środowiskom: miejskim, wiejskim, zawodowym, towarzyskim itp.. mniejszym lub większym grupom społecznym, aż do całego społeczeństwa.
Pojęcie obiegowe = synonim całej tradycyjnej ludowej, zarówno materialnej jak i społecznej i umysłowej jako pozostała w życiu współczesnym tradycja ludowa, a nawet jako wszelka produkcja artystyczna na motywach ludowych.
J. Burszta (najbardziej nowoczesne i szeroki rozumienie folkloru)
Folklor to część kultury symbolicznej, powszechnie, prawie bezrefleksyjnie właściwa konkretnemu środowisku, grupie społecznej czy całemu społeczeństwu.
Zjawisko złożone elementy o cechach estetycznych
Treści folkloru są wyrażane zwłaszcza w formie słownej wraz z jej walorami oraz cechami gestyczno- teatralnymi, a także w innych formach: muzycznej, choreograficznej, obrzędowej, wierzeniowej.
Przekaz treści folkloru zawiera sposób pojmowania świata i określony do tego świata stosunek. FOLKLOR ISTNIEJE TYLKO WTEDY, GDY JEGO TREŚCI SĄ PRZEKAZYWANE.
Folklorystyka (J. Hajduk- Nijakowska) początkowo to badania filologiczne, współcześnie uważa się, że przedmiot badań folklorystyki jest heterogeniczny, wymaga kontekstowego podejścia badawczego => badania folklorystyczne mają charakter interdyscyplinarny i muszą być prowadzone na szerokim tle porównawczym.
W stronę folklorystyki antropologicznej
Dylematy:
Kwestie związków folklorystyki z innymi dyscyplinami humanistycznymi (etnografia, etnologia, literaturoznawstwo, historia, socjologia)
Wątpliwości czym folklorystyka powinna się zajmować: kulturą ludową, umysłowością ludzi, literaturą ludową?
Koncepcje J. Karłowicza, S. Eliasza- Radzikowskiego, J.S. Bystronia, S. Czarnowskiego zmierzają ku całkowitemu, antropologicznemu ujęciu folkloru jako istotnej części określonego typu kultury.
D. Simonides => regulacyjna funkcja folkloru (regulator życia społecznego i funkcja integrująca)
Folklorystyka w definiowaniu przedmiotu badania godzi się na antropologiczny punkt wyjścia => w tekstach odnajduje się manifestacje określające kulturę danej społeczności, jej sposoby radzenia sobie ze światem (tzw. ludowy światopogląd)
Sposoby posługiwania się tekstami (generowanie „pożyczanie”, przekazywanie) i ich funkcje społeczne przyjmuje się jako funkcje podstawowych psychospołecznych potrzeb, których zaspokajaniu służą rozmaite teksty
R. Sulima =>regulacyjne funkcjonowanie tekstów folkloru
Kiedyś folklor był sposobem samooceny społeczności w kategoriach uznawanych przez tę społeczność za istotne, był regulatorem spraw bytu (był to sposób regulacji opartej nie na formalnych zasadach, ale na zaakceptowanej przez praktykę życiową umowie społecznej).
! => społeczny, historycznie zmienny charakter „udzielonych” przez folklor odpowiedzi na egzystencjalne potrzeby. W folklorze utrwalono uznawane za wartościowe normy współżycia społecznego, a także przestrzegano przed konsekwencjami ich przekraczania.
=> ZARYS PROGRAMU BADAWCZEGO należy zmierzać do rekonstrukcji najszerzej pojętego światopoglądu ludowego zakodowanego w rozmaitych wypowiedziach i zachowaniach.
Dawniej folklor stanowił o integralności pewnej społeczności.
Współczesne użycia elementów tradycyjnej kultury służą integralności (np. za ich pomocą budujemy grupę). Współcześnie folklor i sztukę ludową traktuje się „wystawienniczo” (Sulima) wyrwane z macierzystego kontekstu, barwne elementy obserwuje się zupełni ahistorycznie oraz przypisuje się folklorowi często różne utylitarne funkcje. Zmiany w układzie kulturowych elementów i kontekstów pociągają za sobą instrumentalizację i komercjalizację kultury ludowej. Folklorystyka, gdy interesuje się folklorem współczesnym, powinna zmierzać do uchwycenia tego modelu (który ostatecznie rządzi znaczeniami poszczególnych tekstów) i rekonstruować tą postać „światopoglądu” współczesnego, który byłby odpowiednikiem tradycyjnego światopoglądu ludowego.
Konstruowanie przedmiotu poznania „sposób pojmowania świata”
Cz. Hernas (redaktor Literatury Ludowej) folklor jest częścią kultury, musi być badany z punktu widzenia tej kultury.
P. Bogatyriew => koherentność, integralność systemu kultury => ścisłe przyleganie tekstów folkloru (semiotycznie pojmowanych) do psychospołecznych i kulturowych potrzeb nosicieli tej folkloru.
Jeśli tekst nie posiada społecznej akceptacji w momencie swojego wykonywania, jeżeli nie wpisuje się w system kultury, nie potwierdza wartości, sposobu myślenia to automatycznie zaczyna wypadać z żywego repertuaru danej grupy => PRZEKAZY DYSFUNKCJONALNE albo zostają przekształcone (np. z podań demonologicznych stają się opowieściami ludycznymi) lub zapomina się o nich.
Folklor jako sposób pojmowania świata
Ważna kategoria ludowego światopoglądu, filozofii ludowej, wyobraźni ludowej, ludowej wizji świata i człowieka.
Folklor tradycyjny we współczesności, pokusy antykwaryzmu
Folkloryzm zjawiska dzisiejszego funkcjonowania przekazów tradycyjnych w warunkach „wystawienniczych”. Jest to efektem długiego i powolnego procesu dystansowania się wobec tekstów i języka określonej historycznie kultury ludowej.
Zjawisko „uestetyczniania” tekstu obrzędowego (np. przejście od obrzędowości do teatru ludowego, od osobliwie „spontanicznych” wyrazów przeżyć członków społeczności przez rytualne zastosowanie pewnych zachowań jako coraz bardziej konwencjonalizujących się symboli religijnych, aż do ich uestetycznienia => oderwania się od przeżyć religijnych i zmienienia w rozpoznawalne, skonwencjonalizowane znaki)
Jak może istnieć folklor tradycyjny we współczesności:
Można go potraktować jako zapis idealnego modelu życia w grupie, specyficznego sposobu doświadczania świata i kosmosu.
Może to być problem ciągłego utrzymywania się w „alternatywnej tradycji” pewnych tradycyjnych form, może być to kwestia rozmaitych przywołań wprowadzających dowolne elementy do dzisiejszej kultury.
Sulima nazwał te elementy cytatami tradycyjne formy folkloru, które nawet, jeśli odnajduje się aktualne to stanowią one fragment odmiennej konfiguracji kulturowej, są cytatami z odmiennej tradycji kulturowej.
WOKÓŁ PODSTAWOWYCH ZAGADNIEŃ SPORNYCH
Kategoria ustności
Przekaz bezpośredni i ustność tradycji:
Często te kryteria są uważane za podstawowe, jeśli chodzi o przedmiot badań folklorystyki.
Kryterium oralności może wywodzić swoje znaczenie z rozważań dotyczących typologii kultur, 2 przeciwstawne modele kultury:
Kultura masowa (nowoczesna):
Pismo
Druk i inne środki przekazu
Brak spójności
Innowacja
Mniejsze znaczenie społecznej pamięci
Kultura ludowa:
Spójność
Zamkniętość
Ustność przekazu
Pamięć społeczne jako regulator sfer życia społeczności
Folklor dziedziczy cechy dawnych kultur => ustność transmisji, ogromny udział pamięci, mnemotechnika w folklorze jest powiązana z formulicznością.
Tekst wzięty z przekazu ustnego zawiera w sobie zapis modelu komunikacyjnego, który z kolei służy do przekazywania typologii kultur.
Ale kontakt z kulturą pisma pociągnął za sobą
Degradację wielu elementów modelu kultury tradycyjnej. Najbardziej widoczną cechą tego jest „utrata pamięci” to znaczy zmniejszenie się pojemności repertuarowej poszczególnych nosicieli folkloru (np. gawędziarze korzystają z notatek lub śpiewników, następuje kontaminacja wątków, pieśni, tekstów)
Zmienił się stosunek do tradycyjnych przekazów folklorystycznych samych nosicieli folkloru, bardziej świadomy z zachowaniem dystansu (próby chłopskiej autoidentyfikacji potwierdzają pamiętniki).
„Kultury zamknięte”, gdzie tekst jest znaczący, „święty”, ponieważ jest konserwowany przez pamięć nie są już możliwe. Wszystko to przez PISMO, dzięki któremu następuje uwolnienie od bezpośredniej komunikacji, co pozwala skupić się na samym tekście => uwolnienie komunikacji od kontekstowości komunikacji => statyczność, możliwość powrotu do każdego punktu wypowiedzi => możliwość analizy w bardziej obiektywny sposób.
Bywa, że zapisane, a nawet pisane teksty folkloru zachowują cechy swojej pierwotnej ustności (np. wiersze, Rozalii i Wojciecha Grzegorczyków), ale to nie może być podstawią do uogólnień i definicyjnych generalizacji.
Bywają teksty pisane, lecz wykonywane ustnie (w folklorotwórczej, produktywnej sytuacji wykonuje się uprzednio napisane przyśpiewki).
Teksty z zachowaniem cech ustności.
Tekst folkloru
Definicja tekstu folkloru musi nie tylko obejmować opisywane przez badaczy formy folkloru tradycyjnego, ale też pokazywać ich dzisiejsze kształty i zjawiska zupełnie nowe, które nie są kontynuacją tych dawniejszych.
Folklor to odmiana sztuki, w której język mówiony stanowił materiał podstawowy, jest ona wielotworzywowa (synkretyzm), układana bywa kolektywnie, anonimowo i przeznaczona jest do bezpośredniego wykonywania- odbioru.
Stosowanie narzędzi filologicznych do badania tekstów folkloru- trzeba porzucić literacki, estetycznie wartościujący punkt wyjścia: folklorystę muszą interesować też teksty „liche”, estetycznie, światopoglądowo mu obce, musi zbierać teksty użytkowe, listy, pamiętniki, sztambuchy, napisy nagrobne.
Kłopoty folklorystycznego edytorstwa
Zbyt bliski związek naukowych czynności badacza folkloru (zapisywanie, gromadzenie, opis, interpretacja) i edytorstwa często prowadzi do pomieszanie kryteriów, które powinny być stosowane w poszczególnych etapach naukowego postępowania.
„Literackość”, artyzm, wartości estetyczne określają decyzje wydawcy i badacza. Są różne kryteria selekcji tekstów:
Czy sięga się do tekstów „typowych”, reprezentatywnych, czy do tekstów „aktywnej tradycji” znajdujących się we współczesnym repertuarze.
Artyzm Jak rekonstruować światopoglądy, wizje świata i równocześnie wybierać te efekty twórczości, które posiadają walory artystyczności? Ogranicza to wybór, ale także możliwości poznawcze.
Kryterium artyzmu w przedmiocie poznania folklorystyki jest bardzo trudne do obronienia, ale w praktyce edytorskiej niezbędne.
Cenzura obyczajowa i dobrego smaku Anegdoty to świetny przykład działania folklorystycznego mechanizmu decorum zgodności językowej formy, obrazu przedstawionego i całości sytuacji folklorotwórczej. Obowiązuje zasada stosowności (wiele anegdot można opowiedzieć jedynie znajomym).
Wydawca musi z rezygnować z części tekstów, co prowadzi do spłaszczenia zróżnicowania zasobów tekstowych i zgubienia proporcji (obscena, motywy gastryczne, to najliczniejsza grupa opowiadanych tekstów)
Z innych ważnych powodów: cenzura polityczna, unikanie tekstów powielających etniczne stereotypy.
Sytuacja folklorotwórcza jako tekst
Kwestia woklalności i kontakcie bezpośredniego w akcie przekazu folkloru nie jest już wcale taj jednoznaczna. Kategorie te są ważne w określonym historycznie modelu folklorystyki. Dziś rzecz się komplikuje piśmienność i audiowizualny kontekst to pewna „oczywistość” dla współczesnego człowieka. Opisywanie (a wcześniej zapis) tekstu folklorystycznego wymaga wielostronnych i wielopłaszczyznowych metod badania. ! Poznanie, a następnie zrozumienie tekstu zakłada potrzebę umieszczania go w skomplikowanej, wieloaspektowej sytuacji folklorystycznej (Ługowska sytuacja wykonawcza tekstów folkloru) => to szczególne, komunikacyjne spotkanie, w którym ważne są zarówno „biografie” aktorów ich kulturowe kompetencje jak i kontekst sytuacyjny.
Ludowość folkloru
„Folklorystyczność” nie może być ograniczona przez „ludowość”. Problem tego co jest, a co nie jest „ludowe” (tak samo w etnologii i historii sztuki)
! Za domenę folklorystyki uznać można tę sferę zachowania i wytworów, które odpowiadają wewnątrzgrupowym wartościom, zapotrzebowaniom. Teksty, które stanowią manifestację kultury typu ludowego.
Plebejskość
Obszar folklorystyki wcześnie został poszerzony o tereny miejskie (kultura przemieści, miejskiego plebsu, niektórych grup zawodowych => kultury te wskazują związki pokrewieństwa z folklorem miejskim).
Folklory środowiskowe
Rozszerzenie obszaru badań na kultury plebejskie to zastosowanie operacji ekstensywnej na poziomie definiowania badawczego.
Fakt kulturowych odrębności różnych grup społecznych oraz istnienie wewnątrzgrupowych, regulacyjnych mechanizmów rządzących zachowaniami, światopoglądem a także ich funkcji integracyjnych.
PERSPEKTYWY FOLKLORYSTYKI ANTROPOLOGICZNEJ
Folklor: psychospołeczne potrzeby i ich realizacje
Folklor można pojmować jako kulturowo określony zespół norm, zasad organizowania, usensowniania świata, formuł wyjaśniających działania, który ma do dyspozycji jednostka w każdej sytuacji realizowanej psychospołecznych potrzeb.
Badanie folkloru musi być nastawione na obserwację niejawnych funkcji folkloru, a przez nie na docieranie do całej gamy nadwyżek możliwości interpretacyjnych (Sulima). Interpretacja tekstów folkloru jako poszczególnych tekstów kultury.
Na czym polega regulowanie folklorem wszystkich podstawowych psychospołecznych potrzeb (potrzeb według Malinowskiego- symbolicznych i integracyjnych):
Oswajanie świata
Człowiek potrzebuje orientacji w Kosmosie, potrzebuje poczucia bezpieczeństwa w usensownionym świecie, wprowadzić ład w chaos otaczającego świata. => To jest między innymi zadaniem folkloru, myślenia potocznego (podstawowy zasób folkloru posiada „antropologiczny”...)
Folklorystyka i model systemowego poznawania kultury
Pojmowanie folkloru jako zespołu tekstów oraz zakodowanych w nich manifestacji sposobów rozwiązywania psychospołecznych potrzeb, jakie otrzymuje jednostka w procesie socjalizacji => trzeba przyjąć inspiracje metodologiczne, które budują teorię systemu kulturowego i systemowe jej poznanie.
Folklor współczesny: próba zdefiniowania obszaru badań
Współcześnie brak już kultur typu ludowego, czy „depozytariuszy” folklorystycznych wartości, trzeba więc badać myślenie typu ludowego w polskiej kulturze masowej (Robotycki), czyli szukanie terenów zachowań analogicznych, kontynuacji funkcjonalnych i często substancjonalnych (wątki, obrzędy) tradycyjnych, dawnych zachowań folklorotwórczych.
Propozycja kryterium wyróżniającego: nieoficjalność (niektórzy traktują folklor „jako sztukę kontestacji”).
Propozycja uzupełniająca: badania myślenia potocznego.
Propozycja uzupełniająca: teorie stereotypu i formuliczności (A. Schaff):
Stereotypy zawierają jakąś uogólniona wizję rzeczywistości.
Stereotypy są nieelastyczne to jest odporne na zmiany i długotrwałe powtarzanie.
Stereotypy zawierają uogólnienia jakiś postrzeżeń partykularnych, które są albo niezgodne z rzeczywistością lub zawierają tyko cząstkę obserwacji prawdziwej.
Związek stereotypu z wartościowaniem i z emocjonalnym stosunkiem nosiciela stereotypu do rzeczywistości, do której stereotyp się odnosi.
Związek stereotypu z tworami językowymi.
Formuły są podobnie jak stereotypy zapisem wizji świata, zabiegów wartościujących i emocjonalnego podejścia do rzeczywistości (stereotypy i formuły ułatwiają orientację w Kosmosie), dyktują scenariusze zachowań, systemy wartościujące.
ZAKOŃCZENIE
Końcowe propozycje definicji
Myślenie potoczne- cechy: konserwatyzm, oporność na szybkie zmiany, zachowawczość.
Współcześnie istnieje wiele sytuacji, w których uruchomione zostają zachowania folklorotwórcze, w trakcie których m.in. przetwarzane zostają reliktowe elementy folkloru tradycyjnego (np. ułomki demonologii wciąż funkcjonują we współczesnych relacjach, ale są oderwanymi zachowaniami przesądowymi, bądź wypełniają funkcje ludyczne, bądź stają się wczasowo- turystyczną atrakcją).
Przymusowa sytuacja tworzenia grupy (Legiony, strajkujący studenci) generuje integrujące zachowania i powołuje do życia język (np. folklor grup turystycznych, zachowania kolejkowe, graffiti). Tego typu grupy sytuacyjne i zróżnicowane sytuacje społeczno- komunikacyjne uznać można za autentycznie twórcze (produktywne) w znaczeniu folklorystycznym. => Antropologiczny program manifestujący się w tych sytuacjach komunikacyjnych jest funkcjonalną kontynuacją tradycyjnego folkloru. Łączy te same sytuacje: „autentyczności”, „nieoficjalności” czy „opozycyjności” wobec kultury oficjalnej.
Folklor to, więc zbiór zachowań - tekstów, które współtworzą społeczną rzeczywistość.
PIOTR KOWALSKI, WSPÓŁCZESNY FOLKOR I FOLKLORYSTYKA
2