Historia książki: Zmiany w wystroju książki XIX wieku.
Kapitalistyczny przemysł drukarski XIX wieku stworzył nowe warunki dla pisma drukarskiego. Technika wycinania i odlewania czcionek stwarzała ogromne możliwości w tej dziedzinie. O stopniu wykorzystania tych możliwości zadecydowały kapryśne i wybredne upodobania mieszczaństwa i drobnomieszczaństwa, do których dostosowywali się liternicy i drukarze. Sztukę literniczą w tym okresie cechują eklektyczne odmiany liter i zwyrodnienie form tradycyjnych. Jest to okres upadku sztuki drukarskiej i liternictwa.
Konkurencja różnych odlewni czcionek doprowadziła do powstania kilku tysięcy typów liter, za wszelką cenę „oryginalnych” pozbawionych gustu i wartości artystycznych. Nowe typy pisma kształtowały się nie dzięki intuicji artystycznej, lecz w wyniku wybujałej wyobraźni literników-rzemieślników. Odlewnie czcionek opracowały niezliczoną ilość liter fantazyjnych, sztafirowanych, grubych i cienkich, pochyłych i zdobionych wymyślnymi ornamentami, stosowanych przez typografów chaotycznie i „pstrokato”, zgodnie z ówczesną modą. Twórcy pisma drukarskiego tego okresu starali się upodobnić druk do litografii, co doprowadziło do powstawania druków pozbawionych jasności i jednolitości stylu, stojących pod względem artystycznym na bardzo niskim poziomie.
Strony tytułowe książek, szyldy, ogłoszenia i afisze z tego okresu są niejednokrotnie prawie wzornikami liter o najprzeróżniejszym rysunku i stylu.
W takiej sytuacji niektórzy liternicy szukali wyjścia w kierunku geometrycznego konstruowania liter. I tak na samym początku XIX wieku (w 1803 roku) Robert Thorne stworzył antykwę bez szeryfów, która na kontynencie rozpowszechniła się pod nazwą grotesku. Powstała również tzw. egipcjanka - antykwa linearna z szeryfami - wykorzystana po raz pierwszy w 1825 roku przez Vincenta Figginsa.
W pierwszym ćwierćwieczu XIX wieku książka i - dość podobne do niej zewnętrznie - czasopismo w swej masie nie odbiegały od publikacji z końca XVIII wieku. Dopiero skutki „przewrotu przemysłowego”, mechanizacja wielu czynności zaczęły się stopniowo odbijać na zewnętrznym wyglądzie publikacji. Przeciętna, nieluksusowa książka XIX wieku była raczej mniej estetyczna, niż te z ubiegłych stuleci (gorszy, drzewny papier, zeszywanie drutem, w drugiej połowie XIX stulecia klejenie zamiast szycia, często więcej błędów niż przy ręcznym składzie itp.).
Drukarstwo XIX-wieczne musiało sprostać olbrzymiemu zapotrzebowaniu na podręczniki i wydawnictwa popularnonaukowe dla dzieci i młodzieży. Szczególnego zaangażowania wymagało to w miarę wykształcania się coraz bardziej złożonego modelu edytorskiego tych wydawnictw. Do tekstu zasadniczego zaczęto bowiem stopniowo dodawać przypisy, bibliografię, indeksy, słowniczki, mapy, zestawienia chronologiczne oraz ilustracje. Ogólnie rzecz biorąc były te wydawnictwa słabo ilustrowane (szczególnie w wydawnictwach typu krajoznawczego, przyrodniczego i popularyzującego osiągnięcia techniki). Niemniej wydawcy starali się w miarę możliwości o druk ilustracji jednobarwnych, a także wielobarwnych. Mimo trudności produkcyjnych najlepiej i najobszerniej ilustrowano podręczniki i wydawnictwa popularne z dziedziny historii.
W drugiej połowie XIX stulecia zwiększyła się liczba publikacji brukowych, sensacyjnych, kryminałów, literatury jarmarcznej, które werbowały czytelnika jaskrawością kolorów okładek, obrazkami, scenami morderstw itp.
W drugiej połowie XIX wieku sprzeciw wobec szpetoty produkcji wczesnoprzemysłowej zaczął zataczać coraz szersze kręgi. Najpilniejsze potrzeby ilościowe były już zaspokajane w dostatecznym stopniu, odbiorcy stawiali więc coraz większe wymagania zwracając uwagę nie tylko na zawartość treściową, ale również na poziom edytorski. Jakość wytworów stawała się ważnym argumentem wyboru. Uznanie znajdowała książka ilustrowana. Modne były bohaterskie i sentymentalne sceny rozgrywające się na nastrojowym tle architektury czy krajobrazu.
Produkcję typograficzną lat 1850 - 1880 w dziedzinie książki można w zasadzie podzielić na dwie grupy. Po pierwsze: powstawały wydawnictwa tzw. Salonowe. Charakteryzowały się one dużym formatem, bogatą oprawą (wielobarwne tłoczenie, złocenia), dobrymi materiałami, bogato ilustrowane teksty składano w obramowaniach, niejednokrotnie drukowanych w kolorze, z mnóstwem fabrycznych inicjałów i zdobników. Karty tytułowe składano kilkoma krojami pisma. Były to jednak wydawnictwa pozbawione jednolitego stylu i smaku artystycznego, mało funkcjonalne. Ich rola ograniczała się niejednokrotnie do dekoracji w ówczesnym salonie, korzystanie z nich było utrudnione. Były to przeważnie książki bogato ilustrowane, najczęściej przez najlepszych ówczesnych ilustratorów. Wydawnictwa te były oczywiście bardzo drogie i dostępne jedynie wąskiemu gronu odbiorców.
Zasadnicza natomiast produkcja ówczesnych wydawców to masowa, tania książka, składana bez troski o estetykę i drukowana na nie najlepszym papierze, w prostej, broszurowej oprawie, bez ilustracji, nastawiona na najniższe koszty, a jedyną, wątpliwą ozdobą było czasem to, iż karta tytułowa składana była kilkoma krojami pisma. Widomym znakiem bezbarwności tej typografii jest fakt, iż ułożone obok siebie książki z wielu, nawet diametralnie różnych dziedzin, niczym się właściwie w swej szacie zewnętrznej od siebie nie różnią.
Odmienny kierunek odnowy sztuki książki ukształtował się w Anglii. Jego wyrazicielem stał się William Morris, głoszący program powrotu do pięknych form sztuki użytkowej przez naśladowanie dzieł dawnych mistrzów zwłaszcza z okresu wczesnego renesansu, uznawanego przez prerafaelitów, z którymi związany był Morris, za szczyt doskonałości. Morris sam projektował stylizowane, renesansowe drzeworyty, opracował harmonizujące z całym wystrojem czcionki gotyckie i antykwę. Jego dzieła były wykonane gutenbergowskimi metodami: tłoczone ręczną prasą, farbami własnego wyrobu, na czerpanym papierze. Jego rękodzieła artystyczne były wykonane w niewielu egzemplarzach i bardzo kosztowne.
Na przełomie XIX i XX wieku w opozycji przeciwko popadającemu w schematyzm sztywnemu naśladownictwu dawnego rzemiosła wystąpił ruch określany ogólnie mianem Nowej Sztuki. Ten bardzo zróżnicowany wewnętrznie kierunek charakteryzował się dążeniem do swobody, lekkości, fantazji i nastrojowości. Preferował linie faliste, motywy geometryczne i roślinne. Odwoływał się do sztuki ludowej i symboliki. W projektowaniu dzieł uczestniczyli twórcy z różnych dziedzin - malarze, rysownicy, rytownicy, drukarze, literaci. Powstawał zupełnie odmienny typ książki, dekoracyjnej, finezyjnej, pełnej ekspresji. Wszystkie elementy podporządkowane były wspólnej wizji artystycznej. Materiały piśmiennicze, druk, zdobnictwo oprawa miały tworzyć całość harmonijną, wewnętrznie spójną. Pożądanym dodatkiem mógł być stylowy ekslibris graficzny lub drukarski.
Głębokie przeobrażenia musiały przejść oprawy nakładowe, zanim ostały przystosowane do produkcji przemysłowej. W początkach XIX wieku miały one postać okładek papierowych lub kartonowych bez nadruków, później z jednobarwnymi krótkimi napisami sygnalizującymi autora dzieła tytuł. Od połowy wieku zastosowano maszyny introligatorskie, co przyspieszyło i ułatwiło estetyczne scalenie bloku książki. Stopniowo okładziny stawały się coraz bardziej kolorowe, różnorodne, wytwarzane z lepszych materiałów (twarda tektura, płótno, skóra), projektowane przez fachowych plastyków, przyciągające wzrok atrakcyjnością, a nierzadko nawet krzykliwością. Nieco później od oprawy wydawniczej zjawiła się na książce obwoluta, której skrzydełka zaczęły służyć celom reklamowym.
Styl dekoracji odpowiadał kierunkom estetycznym współczesnej sztuki. W początkach wieku przeważało dekoracyjne rokoko i elegancki, umiarkowany klasycyzm. Później na dłużej zapanował romantyzm w różnych odcieniach ze szczególnym upodobaniem do historyzmu. Inspiracje do ilustracji książkowych płynęły zarówno ze strony artystów hołdujących modernizmowi i secesji, ale też można wskazać na wpływy malarstwa impresjonistycznego. Zwłaszcza we Francji w książkach luksusowych często powierzano wykonanie ilustracji słynnym malarzom, którzy nieraz komponowali wówczas całość dzieła: okładkę, ozdobniki, typ czcionki, ilustracje. Pod koniec wieku ilustracje te nie „ilustrowały” już dosłownie tekstu, jak to miało miejsce na początkach stulecia, lecz raczej starały się oddać nastrój i klimat dzieła.
W pierwszej połowie wieku XIX książka bogato zdobiona i ilustrowana była w Polsce zjawiskiem rzadkim. Co bardziej wartościowe ilustracje zlecało się do wykonania za granicą. Technika miedziorytu, akwatinty i akwaforty wymagała dobrych pras, papieru w najlepszym gatunku, a tymi materiałami nie dysponowały ani polskie warsztaty sztycharskie, ani drukarnie. Za twórcę narodowej ilustracji uważa się Michała Stachowicza, którego prace miały ogromną wartość ikonograficzną (np. rysunki współczesnych mundurów wojskowych). W latach dwudziestych do polskiej ilustracji wkroczył romantyzm; stała się ona bardziej ekspresyjna, nastrojowa, pojawiały się elementy architektury gotyckiej, bogactwo przyrody, coraz częściej też pierwiastek ludowy. Tak jak wiek XVIII nazwano stuleciem winiety, tak wiek XIX był w polskiej typografii stuleciem ilustracji, nazywanym niekiedy złotym wiekiem ilustracji.