• Henryk Walezy 1573-1574

W 1572 zmarł Zygmunt August. Nie przygotował on państwa na okres bezkrólewia, dlatego też szlachta musiała sama sobie z tym poradzić.

Największym problemem było zapewnienie władzy sądowniczej, ponieważ wraz ze śmiercią króla znikało źródło prawa. Wszystkie wyroki w Polsce były bowiem wykonywane w imieniu króla. Szlachta powołała więc w każdym miejscu sejmik kapturowy, który miał obradować do momentu wyboru króla i sprawować władzę w każdej ziemi w jego imieniu. Powołano też sądy kapturowe, które sądziły w trybie doraźnym, co oznaczało, że od wyroków nie było odwołania. Sejmiki i sądy nazywane były kapturowymi, ponieważ szlachta nosiła czarne kaptury na znak żałoby po królu.

Zabroniono podróżować cudzoziemcom po naszym kraju, obawiano

się, że pod pozorem podróży będą starali się zebrać głosy na rzecz swoich kandydatów. W styczniu 1573 roku zwołano, po raz pierwszy, sejm konwokacyjny, były to jedyne sejmy zwoływane bez króla oraz obradującym bez króla. Słowo „convocatio” znaczy zgromadzenie.

Na tym sejmie konwokacyjnym zostały uchwalone wszystkie zasady prawne, które będą obowiązywać przy wszystkich kolejnych wolnych elekcjach.

Po pierwsze postanowiono, że w okresie bezkrólewia władzę będzie sprawował interrex. Interrexem automatycznie stawał się prymas.

W związku z czym pierwszym interrexem został ówczesny prymas Jakub Uchański. Ustalono także, że elekcja króla będzie elekcją viritim, co oznacza „mąż w męża”, czyli że każdy szlachcic, który przybędzie na elekcję ma prawo głosować na króla (autorem tej koncepcji był Jan Zamojski). Była także inna koncepcja, że króla wybiorą połączone izby sejmowe. Ustalono także, że miejscem pierwszej elekcji będzie wieś Kamień pod Warszawą. Bardzo się też obawiano, by nowy król nie próbował złamać polskich zasad ustrojowych. Z tego właśnie powodu na sejmie podjęto decyzję, że przed koronacją, każdy z władców będzie przysięgał na te zasady ustrojowe, które od istnienia pierwszego króla zostały nazwane artykułami henrykowskimi. Zawierały one następujące ustalenia: wolna elekcja, wszystkie szlacheckie przywileje, zwoływanie sejmu co dwa lata, tolerancja religijna Obok tego każdy król elekcyjny miał także zatwierdzić tzw. pacta conventa, czyli osobiste zobowiązania królów elekcyjnych. Pacta conventa dla każdego króla były inne.

Latem 1573 roku odbyła się elekcja w Kamieniu. Było kilku kandydatów: car Rosji Iwan IV Groźny, arcyksiążę austriacki Ernest Habsburg, książę Siedmiogrodu- Stefan Batory oraz książę francuski Henryk de Valois - brat króla Francji Karola IX.

W każdym razie wydawało się, iż dwóch ostatnich kandydatów nie ma szans na panowanie, gdyż Siedmiogród był tureckim lennem, natomiast Henryk Walezy (tak nazywano francuskiego księcia w Polsce) był zamieszany w Noc Św. Bartłomieja. Elekcja odbywała się w Warszawie, w związku z czym najwięcej szlachty przybyło z Mazowsza, była ona szczególnie przywiązana do dynastii Jagiellonów. Do Warszawy przybyła także Anna Jagiellonka, siostra Zygmunta Augusta, którą francuski poseł przekonał, że jeśli Henryk Walezy zostanie wybrany na polskiego króla, to na pewno ją poślubi. Anna dała się przekonać i to ona wpłynęła na szlachtę mazowiecką, by głosowała na Walezego. W ten sposób książę francuski został królem Polski.

Jesienią 1573 roku do Paryża pojechała delegacja, na czele której stał Jan Firlej (kanclerz). Ta delegacja miała odebrać od Walezego przysięgę na artykuły henrykowskie. Ceremonia zaprzysiężenia odbyła się w katedrze Notre Dame. Podczas składania przysięgi Walezy próbował ominąć fragment o tolerancji religijnej, wówczas Firlej wstrzymał koronację i kazał mu powtórzyć tekst przysięgi.

W styczniu 1574 roku Walezy przybył do Polski. Anna Jagiellonka nie spodobała się królowi, zresztą ze wzajemnością, gdyż król był biseksualistą, czego nie ukrywał. Walezy nie ożenił się z Anną Jagiellonką.

Jedyną ważną sprawą za czasów jego panowania była sprawa Samuela Zborowskiego. Zborowski był magnatem, który pewnego dnia pokłócił się z innym szlachcicem i w obecności króla wyciągnął na niego szpadę, co było zabronione. Skłóconych szlachciców próbował rozdzielić rajca krakowski, którego Zborowski niechcący zabił. Zborowski został skazany na banicję. W 1574 roku do Krakowa przybyła wiadomość o śmierci króla Karola IX. Walezy zdecydował się na ucieczkę z Polski, lecz nie zamierzał zrezygnować z korony polskiej. Wydawało mu się, iż będzie mógł rządzić Polską przez swojego namiestnika, co było równoznaczne z traktowaniem Polski jako francuskiej kolonii.

Ucieczka króla wywołała straszny kompleks u szlachty. Oni przez rok próbowali namówić Walezego do powrotu, lecz kiedy się to nie powiodło w roku 1575 ogłoszono kolejne bezkrólewie. Przez cały rok Polska była połączona z Francją unią personalną. Walezy do końca swego życia posługiwał się tytułem króla Polski.

Po jego ucieczce szlachta każdego kolejnego króla elekcyjnego podejrzewała o złe zamiary i dlatego chcieli oni jak najwięcej ograniczyć ich władzę.

• Stefan Batory 1576-1586

W 1576 roku odbyła się II elekcja. Była to elekcja niezgodna. Magnateria wybrała na króla cesarza niemieckiego Maksymiliana II Habsburga. Natomiast szlachta średnia pod przywództwem Jana Zamojskiego wybrała królem Annę Jagiellonkę, przyznając jej jako małżonka-króla Stefana Batorego. On miał nosić tytuł króla polskiego, ale pod warunkiem, iż poślubi Annę Jagiellonkę. Wyścig do polskiej korony wygrał Batory.

Ta niezgodna elekcja nie doprowadziła do wojny tylko dlatego, iż Maksymilian II w kilka tygodni po elekcji zmarł.

Wyboru Batorego na króla nie uznał Gdańsk. Gdańszczanie postanowili wykorzystać elekcję do tego żeby pozbyć się Statutów Karnkowskiego, które ograniczały autonomię. Batory w 1577 roku wyruszył na wyprawę przeciwko Gdańsku. Mimo kilkumiesięcznego oblężenia nie udało mu się zdobyć miasta, dlatego też obie strony poszły na kompromis. Gdańszczanie przeprosili go uznając królem polskim i zapłacili wysoką kontrybucję, król natomiast zlikwidował Statuty Karnkowskiego.

Batory postanowił wyprawić się na Moskwę i odebrać jej Inflanty, które Iwan Groźny zajął w okresie II bezkrólewia. Aby uzyskać zgodę na wojnę Batory w roku 1578 zgodził się na powołać Trybunał Koronny, czyli najwyższy sąd apelacyjny. Powołanie tego urzędu było ostatnim zwycięstwem ruchu egzekucyjnego. W zamian za to sejm uchwalił pieniądze na wojnę z Rosją, które wraz z gdańską kontrybucja umożliwiły powołanie piechoty wybranieckiej (wybraniecka, gdyż wybierano co 10 chłopa w dobrach królewskiej uwalniano go pańszczyzny i przekształcano w zawodowego żołnierza). W 1579 roku Batory po raz pierwszy wyprawił się na Moskwę i zdobył miasto Połock. W roku 1580 wyprawił się po raz drugi i zdobył Wielkie Łuki. W roku 1581 odbyła się trzecia wyprawa pod Psków, ale nie udało się go zdobyć. Batory zrezygnował na skutek interwencji papieskiej. W roku 1582 został zawarty pokój w Jamie Zapolskim, który miał obowiązywać przez 10 lat. Rosja traciła dostęp do Bałtyku, co oznacza, iż odebrano jej Inflanty z Narwą i Dorpatem.

Batory rozpoczął przygotowania do wojny z Turcją, ponieważ tylko dlatego zależało mu na polskiej koronie, aby wyzwolić Siedmiogród z tureckiej zależności. Szlachta jednak nie pozwoliła mu na wypowiedzenie tej wojny. Polska nie miała bowiem z Turcją żadnych sporów. Ciągle obowiązywał pokój wieczysty z 1533 roku. Mało tego, ta planowana z Turcją wojna spowodowała, iż szlachta straciła zaufanie do Batorego. Uznano bowiem, iż chcąc nas wciągnąć w niepotrzebną wojnę, nie dba on o polskie interesy. Druga rzecz, która zaszkodziła Batoremu to sprawa Samuela Zborowskiego. Zborowski nie tylko nie przestrzegał warunków banicji, ale nawet zorganizował swoją bandę z którą grasował w Małopolsce. W 1584 Zamojski schwytał Zborowskiego. Zamojski cieszył się łaskami Batorego, który mianował go swoim kanclerzem oraz dożywotnim i dziedzicznym hetmanem (po raz pierwszy tytuł hetmana został przyznany dożywotnio). Schwytanego Zborowskiego przekazano królowi, który kazał go ściąć. Szlachta uznała, że Batory przekroczył swoje kompetencje (zabił szlachcica), dlatego też król i średnia szlachta przestają ze sobą współpracować. Dlatego też uważa się, iż za panowania Batorego całkowicie zakończył się ruch egzekucyjny.

Król zmarł w roku 1586.

• Zygmunt III Waza 1587-1632

W 1587 roku odbyła się nowa elekcja. To także była elekcja niezgodna. Magnateria chciała za króla arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Szlachta średnia pod przywództwem Jana Zamojskiego i Anny Jagiellonki wybrała królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę, który był synem Jana II Wazy i Katarzyny Jagiellonki. Magnateria polska liczyła na to, iż Habsburgowie pomogą jej przekształcić się w arystokrację rodową.

W Polsce magnateria i średnia szlachta nie różniły się od siebie niczym innym poza majątkiem. Rozpoczął się kolejny wyścig do polskiej korony. Wydawało się, iż tym razem wygra Habsburg. Jego wojska wkroczyły w granice Rzeczypospolitej ze Śląska i skierowały się na Kraków. Miasto obronił Zamojski, który kilka tygodni później pokonał w bitwie pod Byczyną (1588) Habsburga. Maksymilian został wzięty do niewoli.

W ten sposób były kanclerz uratował tron dla Zygmunta, który przybył do Polski w 1589. Zamojski liczył na to, iż król odwdzięczy mu się za wierność mianując go ponownie kanclerzem. Na pierwszej audiencji Zygmunt, który był bardzo nieufny nawet nie podszedł do Zamojskiego, nie podał mu ręki czym go bardzo obraził. Zamojski zaczął działać na szkodę króla, nawet gdy było to równoznaczne z działaniem na szkodę państwa. Zygmunt nie cieszył się popularnością wśród szlachty.

Był wychowany przez katolików. Bardzo wcześnie szlachta zaczęła mu zarzucać, że nie przestrzega artykułów henrykowskich, szczególnie zapisu o tolerancji religijnej. Od 1591 roku król przestał powoływać na wyższe urzędy państwowe dysydentów (innowierców) (dysydent - łac. disideo - różnić się).

W 1592 roku zmarł Jan III Waza. Zygmunt stał się szwedzkim królem i od razu zaczął tajne pertraktacje z Ernestem Habsburgiem na temat sprzedaży polskiego tronu. Kiedy dowiedział się o tym Maksymilian ogłosił to polskiej szlachcie. Jeszcze w tym samym roku zwołano sejm inkwizycyjny, na którym był sądzony Zygmunt. Król zaprzeczył wszystkiemu, a na dowód prawdy swoich słów przyrzekł, iż nigdy nie opuści Polski bez zgody sejmu. Cała sprawa została załagodzona, ale pogłębił się u szlachty kompleks ucieczki króla.

W 1592 roku Zygmunt za zgodą sejmu wyjechał do Szwecji i tam ustanowił regentem swego stryja księcia Sudermanii- Karola. Cieszył się on wielką popularnością, gdyż w przeciwieństwie do Zygmunta był luteraninem. Od 1592 roku zaczęła się unia personalna polsko - szwedzka.

Po powrocie ze Szwecji Zygmunt postanowił przywrócić jedność religijną w Polsce. Dlatego też w 1595 roku zwołał zjazd biskupów prawosławnych (włodyków) do Brześcia i tam zaczął ich namawiać do tego, by cały kościół prawosławny w Polsce podporządkował się papieżowi, lecz oni odmówili. Zygmunt nakazał aresztować bardziej opornych. W następnym roku zwołał kolejny zjazd do Brześcia i tam kilku nastraszonych włodyków zgodziło się podporządkować papieżowi.

W ten sposób w roku 1596 powstał kościół unicki, który uznawał autorytet papieski zachowując jednocześnie dogmaty i ceremoniał kościoła prawosławnego. Ważną rolę przy organizowaniu tego Kościoła odegrał Andrzej Bobola- w nagrodę kanonizowany.

Ludność ruska uznała unię brzeską za dowód nowych prześladowań ze strony Polaków. W rzeczywistości nie doprowadziło to zjednoczenia. Lecz jeszcze bardziej podzieliła kościół prawosławny i kościół chrześcijański.

W 1596 roku spłonął Wawel. Z tego powodu Zygmunt postanowił przenieść się wraz z dworem do Warszawy. Fakt ten uważa się za oficjalne przeniesienie stolicy, mimo iż nie wydano w tej sprawie żadnego dekretu. W następnych latach dwór będzie przebywał raz w Krakowie, raz w Warszawie. Król wolał do drugie miasto, gdyż z tamtą było bliżej do Szwecji.

W 1598 roku sejm szwedzki ogłosił detronizację Zygmunta, lecz on nie zamierzał się z tym godzić i jeszcze w tym samym roku zorganizował wyprawę do Szwecji. Został pokonany w bitwie pod Linköping. Dostał się do niewoli i podpisał oficjalne w 1599 zrzeczenie się tronu szwedzkiego, ale nigdy nie uznał tej rezygnacji. Uważał, iż stało się to pod przymusem. Cały okres swojego panowania poświęci na odzyskanie szwedzkiego tronu.

Zygmunt dopiero po utracie korony szwedzkiej zdecydował się wypełnić swoje pacta conventa i ogłosił w 1600 przyłączenie do Polski Estonii. Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny polsko - szwedzkiej.

W 1601 odnieśliśmy pierwsze zwycięstwo pod Kokenhausen. Wojskami polskimi dowodził Krzysztof Radziwiłł „Piorun”.

Największe zwycięstwo odnieśliśmy w 1605, kiedy hetman Jan Karol Chodkiewicz zwyciężył Szwedów pod Kircholmem. Chodkiewicz dysponował w tej bitwie zaledwie 4 tys. husarii (ciężka jazda), Szwedzi natomiast mieli 12 tys. żołnierzy. Było to kolejne nie wykorzystane przez nas zwycięstwo. W 1606 roku został zawarty rozejm polsko- szwedzki.

W 1600 Jan Zamojski zorganizował wyprawę na Mołdawię.

Nie uczestniczył w wojnie polsko - szwedzkiej, gdyż z jednej strony chciał dotrzymać swojego przyrzeczenia i nie pomagać Zygmuntowi,

z drugiej zaś chciał mu pokazać, iż jest w stanie sam prowadzić politykę zagraniczną. Obok Zamojskiego w politykę mołdawską zaangażował się także ród Wiśniowieckich i Potockich.

Ta polska wyprawa wykorzystała konflikty dynastyczne w Mołdawii

i obaliła panujący ród hospodarów. Na to miejsce powołała związany

z Polską ród Mohyłów.

W 1604 roku w dobrach magnata Adama Wisniowieckiego zachorował jeden z chłopców stajennych ogłosił, że jest synem Iwana IV Groźnego. W rzeczywistości chłopiec nazywał się Griszka Otriepiew i był zwykłym mnichem prawosławnym zbiegłym z Rosji. Jerzy Mniszech zabrał Griszkę na dwór Zygmunta III Wazy. Dymitr poprosił króla, aby pomógł mu odzyskać tron ojca, obiecał, że jeśli zostanie carem to cała Rosja przejdzie na katolicyzm. Aby udowodnić prawdę swoich słów sam przeszedł na katolicyzm. Zygmunt był jego ojcem chrzestnym. Potajemnie Dymitr przyjął także chrzest w obrządku ariańskim i kalwińskim zapewniając sobie tym poparcie całej szlachty. Zygmunt pozwolił polskiej magnaterii wyruszyć z Dymitrem do Rosji, nie była to jednak oficjalna wyprawa bo nie zgodziła się na nią izba poselska, a Jan Zamojski, przemawiając w sejmie nazwał tę wyprawę „komedią Plauta”. Pierwsza Dymitriada wyruszyła w 1605 roku. Kiedy wojska wkroczyły w granice Rosji, zmarł car Borys Godunow. Polacy bez przeszkód zajęli Moskwę. Dymitr koronował się na cara i poślubił Marynę Mniszchównę, była to jedyna w historii Polka na carskim tronie. Dymitr rządził mądrze, wydawał ustawy, których celem było ulżenie doli chłopa, nie zamierzał ogłaszać Rosji krajem katolickim. Polacy, którzy razem z nim zdobyli Moskwę zachowywali się jednak jak w podbity kraju. Gwałty i rabunki spowodowały wybuch powstania antypolskiego w 1606 roku, w wyniku którego Dymitr został zamordowany.

Polska nie mogła oficjalnie tego pomścić, bo w kraju w 1606 roku wybuchł rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego (rokosz sandomierski). Szlachta i magnateria miały dosyć łamania przez króla artykułów henrykowskich oraz prób wprowadzenia w Polsce absolutyzmu (o tym, że Zygmunt chciał wprowadzić w Polsce absolutyzm świadczą kazania jego nadwornego spowiednika i jezuity Piotra Skargi). Jest to pierwsze powołanie się w Polsce na zasadę de non prae standa oboedientia, czyli prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi, które szlachta zagwarantowała sobie w artykułach henrykowskich.

Na początku po stronie rokoszan opowiedział się hetman Stanisław Żółkiewski, potem przeszedł na stronę króla i razem z Chodkiewiczem w 1607 roku pod Guzowem pokonał rokoszan, ale rokosz zakończył się dopiero w 1609 roku. Rokoszanie przeprosili króla, lecz on nigdy już nie zaufał średniej szlachcie, dopiero po pokonaniu rokoszan Zygmunt III Waza mógł oficjalnie zaangażować się w sprawę Rosji.

W 1609 wyruszyła II Dymitriada dowodzona przez Żółkiewskiego. Ma numer drugi, bo w międzyczasie na Ukrainie objawił się nowy Dymitr Samozwaniec, w którym Maryna Mniszchówna rozpoznała swojego męża. Nazywa się go powszechnie w XVII- wiecznej historiografii Łże- Dymitrem. Żółkiewski wkroczył do Rosji i rozpoczął oblężenie Smoleńska. Nowy car Rosji Wasyl Szujski (od 1606) wysłał przeciwko Polakom swojego brata Dymitra Szujskiego wraz z wojskiem i zawarł układ ze Szwedami. Kiedy Żółkiewski się o tym dowiedział, wyruszył z częściom armii najpierw przeciwko Rosjanom i pokonał ich w bitwie pod Kłuszynem (1610), a potem pokonał Szwedów pod Białą.

Nie wrócił z armią pod Smoleńsk, poszedł na Moskwę. Tutaj bojarzy zdetronizowali Szujskiego i zgodzili się powołać na cara królewicz Władysława - syna Zygmunta III Wazy, ale pod warunkiem, że przejdzie on na prawosławie. Zygmunt nie chciał się na to zgodzić.

Rosjanie w 1612 zorganizowali drugie antypolskie powstanie. Na jego czele stał kupiec Kuźma Minin oraz książę (kniaź) Dymitr Pożarski. Powstańcy, mimo twardej obrony, wypędzili Polaków z Kremla. W 1613 zakończyła się w Rosji Wielka Smuta. Na cara wybrano Michała Romanowa.

Kiedy królewicz Władysław stał się pełnoletni postanowił upomnieć się o rosyjską koronę. Ojciec poradził mu wyprawić się z oddziałem lisowczyków (zawodowi żołnierze dowodzeni przez kapitana Aleksandra Lisowskiego). Lisowczycy wyprawili się na Moskwę. Nowy car nie zamierzał podjąć z nimi walki. Zdecydował się na układy. Zapłacił wysoką kontrybucję w zamian za zrzeczenie się przez Władysława wszelkich praw do korony carów. W roku 1619 został podpisany pokój w Dywilinie (Deulinie). Na mocy tego pokoju Polska uzyskała ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską.

W 1618 wybuchła w Europie wojna 30-letnia. Rzeczpospolita oficjalnie nie będzie brała udziału w tej wojnie, ale Zygmunt III Waza postanowił nieoficjalnie udzielić pomocy Habsburgom, ponieważ ich przeciwnikiem w walce była Szwecja. Dlatego w 1618r. Król zdecydował się wysłać oddział lisowczyków , którzy akurat wtedy wrócili z Moskwy, na Śląsk gdzie przeciw Habsburgom wybuchł bunt, bo Śląsk był wtedy krajem protestanckim. Lisowczycy na Śląsku postępowali tak okrutnie, że zrazili do Polski całą ludność śląską.

W ten sposób Polska utraciła szansę odzyskania Śląska. W roku 1619 do wojny 30- letniej przystąpił książę Siedmiogrodu Gabor Bethlen przeciwko Habsburgom. Jego wojska dotarły pod Wiedeń i rozpoczęły oblężenie i wtedy Zygmunt III Waza postanowił wysłać lisowczyków pod Wiedeń żeby dokonali odsieczy Wiednia. Lisowski uznał jednak, że nie ma potrzeby udać się pod Wiedeń. Lisowski postanowił iść bezpośrednio na Siedmiogród i faktycznie kiedy Gabor Bethlen usłyszał, że jego ziemie są pustoszone przez wojsko polskie zwinął oblężenie z Wiednia i wrócił do Siedmiogrodu, aby go bronić przed Lisowczykami. To wydarzenie nazywa się pierwszą odsieczą wiedeńską.

W roku 1620 Kozacy spalili Warnę. Sułtan turecki Osman II te dwa wydarzenia (wkroczenie Lisowczyków do Siedmiogrodu i spalenie przez Kozaków Warny) uznał za akt agresji w stosunku do Turcji i wypowiedział nam wojnę. Kozacy nie pierwszy raz najechali na tureckie ziemie. Sułtan uważał, że polscy królowie specjalnie wysyłają kozaków na Turcję. Dodatkowo jeszcze Siedmiogród był tureckim lennem i Bethlen Gabor poskarżył się na Polaków przed Sułtanem. W roku 1620 armia turecka dowodzona przez Osmana II wyruszyła na Polskę. Hetman Stanisław Żółkiewski postanowił zatrzymać ją pod Cecorą czyli poza granicami Polski. Wojska polskie bardzo szybko wpadły w panikę. Żółkiewski starał się ochraniać uciekających żołnierzy i został zabity. (Jak słodko jest umierać za ojczyznę). Po klęsce pod Cecorą zwycięska armia turecka ruszyła w kierunku granic Rzeczypospolitej. Armia turecka rozpoczęła oblężenie Chocimia. Obroną twierdzy dowodził Jan Karol Chodkiewicz. Oblężenie trwało kilkanaście miesięcy. Podczas oblężenia Chocimia Chodkiewicz zmarł. Jego śmierć ukryto przed jego żołnierzami. Dowodzenie przejął regimentarz Stanisław Lubomirski.

W 1621 roku Osman II postanowił zawrzeć z nami pokój. Jest to pokój chocimski, który przywracał pomiędzy Polską a Turcją granicę na Dniestrze (stara granica ustalona na mocy pokoju wieczystego z 1533 roku). W ten sposób zakończyła się wojna na południu.

Zabezpieczoną mieliśmy też wschodnią granicę, ale Gustaw II Adolf, król szwedzki wykorzystał nasze zaangażowanie w wojnę z Turcją. Z Inflant wkroczył do Prus Książęcych. Celem Szwecji było przekształcenie Bałtyku w wewnętrzne Morze Szwedzkie, żeby to osiągnąć Szwedzi musieli zdobyć nie tylko pruskie, ale także polskie wybrzeże. Walka o panowanie na Bałtyku nosi nazwę dominium Maris Baltici. W roku 1626 Szwedzi bezpośrednio zaatakowali Polskę. Zajęli wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Gdańska, który mimo blokady pozostał wierny Rzeczypospolitej. Pod koniec września przegraliśmy bitwę pod Gniewem gdzie Szwedzi po raz pierwszy pokonali polską husarię. W następnym roku w lipcu ponosimy kolejną klęskę pod Tczewem. W 28 XI 1627 roku rozegrała się bitwa morska pod Oliwą, w której polską flotą dowodził admirał Arendt Dickmann, bitwę wygraliśmy. Udało się nam zatopić 8 szwedzkich okrętów w tym jeden flagowy (okręt na którym płynie król albo dowódca). Niestety, w VII 1628, Szwedzi rozbili naszą flotę w bitwie u ujścia Wisły. W II 1629 roku doszło do kolejnego starcia pod Górznem gdzie znowu przegraliśmy- w bitwie tej dowodził Stanisław Potocki. Pod wrażeniem tej klęski sejm uchwalił fundusze na wojnę, a ponadto poprosiliśmy o pomoc Austriaków. 27 VI 1629 rozegrała się bitwa pod Trzcianą, która zakończyła się naszym zwycięstwem, dzięki talentowi hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Ta wojna polsko - szwedzka jest traktowana jak drugi teatr działań wojennych w wojnie 30 - letniej. Po bitwie pod Trzcianą obie strony były wyczerpane, w dodatku kardynał Richelieu poprosił Szwedów o włączenie się do wojny w Rzeszy. Dlatego też w 1629 Szwedzi zawarli z nami układ w Altmarku. Na mocy którego wszystkie porty pruskie i polskie z wyjątkiem Gdańska i Królewca zostały przekazane Szwedom. Dodatkowo musieliśmy płacić Szwedom 3% cła z polskiego handlu.

Z tego pokoju Zygmunt III Waza był niezadowolony i przygotowywał wojnę ze Szwecją, aby go zmienić. Nie zdołał tego uczynić, bo w roku 1632 zmarł. Jest to król, który panował najdłużej. Po jego śmierci odbyła się elekcja.

Władysław IV Waza 1632-1648

Po raz pierwszy od lat elekcja ta była zgodna. Ani średnia szlachta, ani magnateria nie miały wątpliwości, kto powinien zostać królem Polski. Królewicz Władysław, syn Zygmunta III Wazy i jego pierwszej żony Anny Habsburżanki cieszył się wielką popularnością wśród szlachty. Urodzony i wychowany w Polsce doskonale znał język. Kilkakrotnie dał dowody swojej odwagi i rycerskości. Było też rzeczą pewną, że będzie przestrzegał zasad tolerancji religijnej, bo w przeciwieństwie do ojca sprawy religii nie bardzo go obchodziły.

Wolną elekcję w Polsce i kilkutygodniowe bezkrólewie postanowili wykorzystać Rosjanie. W roku 1632 ziemia smoleńska została najechana przez bojara Szejna, który liczył, że młody król nie zdecyduje się tak szybko zaangażować w wojnę. Władysław szybko wyruszył jednak przeciwko Rosjanom zmuszając ich do wycofania się z ziemi smoleńskiej.

W roku 1634 zawarliśmy z Rosją pokój w Polanowie, który został nazwany pokojem wieczystym i był potwierdzeniem pokoju z Deulina. Zachęcony tym sukcesem Władysław IV rozpoczął działania wojenne przeciwko Szwedom na Pomorzu. Okres był temu sprzyjający, ponieważ Szwedzi nie byli już dowodzeni przez Gustawa II Adolfa (zginął pod Lützen). W roku 1635 zawarliśmy nowy układ ze Szwedami w Sztumskiej Wsi/ inaczej Stumdorff/. Na mocy tego pokoju nie musieliśmy płacić Szwedom 3% cła, ale nadal w ich rękach pozostawały pruskie porty. Jeżeli chodzi o stosunek do Szwecji, Władysław IV, podobnie jak jego ojciec, uważał się za króla Szwecji i nosił oficjalnie ten tytuł. Dlatego też, za naturalne, uważał układ z Habsburgami, którzy ciągle w wojnie 30-letniej walczyli przeciwko Szwecji. Przymierze z Habsburgami zostało przypieczętowane małżeństwem z Cecylią Renatą Habsburżanką. Ten sojusz z Habsburgami tak naprawdę niczego nam nie dał. Cesarz zmusił jedynie elektora Prus Fryderyka Wilhelma I do założenia nam hołdu lennego w roku 1641. Był to ostatni hołd pruski. Habsburgowie przekazali nam również za niewypłacone posagi 2 żon Zygmunta oraz posag Cecylii Renaty - 2 księstwa śląskie - opolskie i raciborskie. Dopiero pod koniec życia w roku 1646 Władysław zrezygnował z sojuszu z Habsburgami i zawarł sojusz z Francją, który także potwierdzono małżeństwem z francuską księżniczką Marią Ludwiką Gonzagą de Nevers. Niestety Władysław IV nie zdołał wykorzystać sojuszu z Francją, gdyż w maju 1648 roku zmarł. Zdołał się jeszcze jednak dowiedzieć o wybuchu powstania Chmielnickiego, które sam w pewnym sensie spowodował.

• POLITYKA WEWNĘTRZNA

Władysław IV pragnął reformować Polskę. Celem tych reform było wprowadzenie absolutyzmu. Jego ojcu to się nie udało, ale on liczył na swoją wielką popularność wśród szlachty. Aby móc wprowadzić zmiany musiał stworzyć silne ugrupowanie, na którym mógłby się oprzeć. Dlatego w 1636r. król wysunął koncepcję utworzenia własnego stronnictwa na dworze. Podstawą do jego powstania byłby ustanowiony przez króla Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Do tego klubu wstępowałoby się za specjalne zasługi oddane dla Rzeczypospolitej. Król takim ludziom przyznawałby order oraz gratyfikację finansową i byłoby to związane z otrzymaniem majątku ziemskiego. Szlachta od razu zaprotestowała, słusznie uważając, że doprowadzi to do wykształcenia się w Polsce arystokracji. Dlatego też król, żeby nie doszło do rokoszu musiał zrezygnować z tego pomysłu. Nada jednak miał w planach reformy. Po pierwsze chciał wzmocnić władzę królewską poprzez wprowadzenie elekcji vivente rege następnie chciał wprowadzić stałe podatki i za to powołać regularną stała armię. Przekonać do tych reform szlachtę było niezwykle trudno. Z tego właśnie powodu król zainteresował się kozakami.

• PROBLEM KOZACKI W RZECZYPOSPOLITEJ

Kozacy to sztuczny naród, który utworzył się na Dzikich Polach na tzw. Zaporożu z uciekinierów chłopskich z Litwy, Rosji i Polski. Zaporoże to obszar rozciągający się za progami skalnymi na Dnieprze, które po rusku były nazywane porohami. Ten obszar był bardzo trudno dostępny nie tylko ze względu na porohy, ale także, dlatego, że po obu stronach rzeki rozciągały się bagna nie do przebycia przez regularną armię. Dlatego też uciekinierzy czuli się na Zaporożu bezpiecznie. Z czasem zaczęli do nich dołączać uciekinierzy z innych stanów, także ze szlachty. Ludność osiadła na Zaporożu była nazywana z języka perskiego kozakami, co oznacza zbójów. Kozacy utrzymywali się głównie z wojny i stali się w tej wojnie prawdziwymi mistrzami. Ich talent wojskowy jako pierwszy docenił Stefan Batory, który utworzył w 1582 tzw. rejestr kozacki, czyli część starszyzny kozackiej została przyjęta na polski żołd co oznaczało, że mieli otrzymywać pensję od Rzeczypospolitej bez względu na to, czy toczyła się wojna, czy nie, w zamian za obronę polskich granic. Kozaków rejestrowych było za Batorego około 3 tyś. Tyle tylko, że kozaków było już wtedy 120 tyś. i oni wszyscy domagali się przyjęcia na żołd do rejestru. Na Zaporożu Kozacy budowali warownie, obozy nazywane siczami. Na wyspie Chortycy na Dnieprze wybudowali największy taki obóz, który stał się czymś w rodzaju stolicy kozackiego państwa i nosił nazwę Sicz Zaporowska. Sprawa rejestru kozackiego i to, że magnaci polscy na Ukrainie nieustannie popadali z kozakami w konflikty i traktowali ich jak zwykłych chłopów i domagali się przywrócenia obowiązku pańszczyźnianego wobec nich. Pierwsze powstanie kozackie wybuchło w roku 1591. Na jego czele stanął polski szlachcic Krzysztof Kosiński, który uciekł na Zaporoże. Powstanie Kosińskiego zostało bardzo szybko stłumione, a w roku 1592 sejm uchwalił ustawę, w której zabroniono kozakom wszelkich powstań.

W żaden sposób ich to nie powstrzymało. W 1594 wybuchło kolejne powstanie. Tym razem na jego czele stanął Semen Nalewajka.

To powstanie ogarnęło już nie tylko Zaporoże, ale także całą Ukrainę i południową Litwę. Zostało stłumione w roku 1596. W tym samym roku pojawił się nowy powód buntu. Została bowiem zawarta unia brzeska. Ludność prawosławna na Ukrainie będzie teraz Kozaków uważać za obrońców wiary, a dla Kozaków będzie to, obok rejestru ,drugi powód do buntu. Rejestr kozacki przyczynił się do rozwarstwienia wśród Kozaków. Starszyzna kozacka, która była zapisana w rejestrze uważała, że jest równa polskiej szlachcie i że powinna otrzymać takie same przywileje. W roku 1632 kiedy zmarł Zygmunt III kozacka delegacja zjawiła się na polu elekcyjnym i zażądała prawa do uczestniczenia w elekcji. Uznano to żądanie za bezczelne i podjęto decyzję, że Kozacy muszą być utemperowani, ale Władysław IV Waza odłożył to, ponieważ Kozacy zgodzili się uczestniczyć w wojnie przeciwko Moskwie. W roku 1635 już po zakończeniu wojny z Moskwą sejm podjął decyzję o budowie twierdzy Kudak nad porohami Dniepru, która miała strzec pokoju na Zaporożu. Kiedy Kozacy zorientowali się, że zaczyna być wznoszona twierdza wymordowali jej załogę. Mimo to twierdza została wzniesiona. Stało się to bezpośrednio przyczyną wybuchu nowego buntu na Ukrainie, któremu przewodził Paweł Pawluk. Powstańców rozgromiono w XII 1637 w bitwie pod Kumejkami i zmuszono ich do powrotu na Zaporoże. Wiosną 1638 wybuchło nowe powstanie na czele, którego stanął Jakub Ostrzanin oraz Dymitr Hunia i to powstanie zostało stłumione. Po stłumieniu powstania 10 lat pokoju na Ukrainie. Szlachta nazwała ten okres Złotym Pokojem i uznała, że Kozacy otrzymali wystarczającą nauczkę i więcej się nie zbuntują. W 1646 Władysław zaczął się wyprawiać na dzikie pola emisariuszy by namówić Kozaków na wojnę z Turcją. Pragnął zdobyć Stambuł przekształcić go znów w Konstantynopol, odtworzyć Bizancjum i koronować się na cesarza, bo w ten sposób uważał, że odzyska koronę szwedzką. Traktat uznał, że sejm polski nigdy nie wyrazi zgody na taką wojnę, dlatego chciał do niej zachęcić Kozaków, w zamian obiecywał starszyźnie Kozackiej przyznanie jej tych samych przywilejów, jakie miała polska szlachta. Kozacy, którzy żyli z wojny entuzjastycznie zgodzili się na propozycję króla, ale w pewnym momencie król przestał przysyłać emisariuszy, a Kozacy byli coraz częściej atakowani przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego. Wiśniowiecki, jak wszyscy magnaci kresowi (tzw. królewięta),uważał, że Kozaków należy przekształcić w chłopów pańszczyźnianych.

Ta niedotrzymana obietnica królewska i najazdy Wiśniowieckiego stały się przyczyną wybuchu w marcu 1648 nowego powstania na czele stanął Bohdan Chmielnicki, który uciekł na Zaporoże

z powodu kłótni jaką miał z innym szlachcicem ukraińskim Danielem Czaplińskim. Spór był o kobietę. Czapliński najechał chutor (wioska na Ukrainie) Chmielnickiego i śmiertelnie pobił jego syna. Chmielnicki próbował dochodzić sprawiedliwości w sądach, ale Czapliński był klientem Lubomirskich, którzy przekupywali sądy i torpedowali każdą próbę ukarania Czaplińskiego. Z tego powodu Chmielnicki uciekł i po kilku miesiącach stanął na czele powstania.

Bohdan Chmielnicki

Pierwszy sukces odnieśli Kozacy nad Żółtymi Wodami w kwietniu 1648 co ich ośmieliło do podjęcia marszu w głąb Ukrainy i w maju 1648r. odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Korsuniem zaraz po tej zmarł Władysław IV (nie dowodził w bitwie) który cieszył się wśród Kozaków wielkim autorytetem. Po bitwie i po śmierci króla Rzeczypospolita znalazła się w wielkich trudnościach. Trwało powstanie na Ukrainie a jednocześnie rozpoczęły się przygotowania do elekcji. Na dworze wykształciły się dwa stronnictwa. Jedno stronnictwo to stronnictwo wojenne dowodził nim Jeremi Wiśniowiecki, który żądał całkowitego rozprawienia się z Kozakami. Drugie to stronnictwo pokojowe przewodził mu kanclerz Jerzy Ossoliński oraz wojewoda bracławski Adam Kisiel, który był jedynym prawosławnym senatorem w Rzeczypospolitej. Na początku wygrała partia pokojowa, wysłano poselstwo do Chmielnickiego, który z tego powodu zarządził rozejm na Ukrainie - przywódcą poselstwa był Adam Kisiel. To poselstwo nigdy nie dotarło do Chmielnickiego nie dopuścił do tego Wiśniowiecki, który napadał odziały kozackie, mordował Kozaków co spowodowało, że Chmielnicki zerwał rozejm. Ossoliński wyznaczył przywódców nowej armii, która miała walczyć z kozakami, nie wiadomo czemu nie wyznaczył jednej osoby tylko trzy: Aleksandra Koniecpolskiego, Dominika Zasławskiego i Mikołaja Ostrorga. Bitwa we wrześniu 1648 pod Piławcami, zakończyła się polską klęską. Chmielnicki na nowo ogłosił rozejm ponieważ rozpoczynała się elekcja i Chmielnicki chciał dać dowód dobrej woli wobec króla. Kandydowało dwóch braci Władysława IV Jan Kazimierz oraz biskup płocki Karol Ferdynand (Jan Kazimierz był synem Konstancji - drugiej żony Zygmunta III Wazy). Wygrał Jan Kazimierz, który rozpoczął przygotowania do wojny z Kozakami.

Jan Kazimierz (1648-1668)

Wiosną 1649 wyruszyła armia dowodzona prze Jana Kazimierza. W tym czasie armia Wiśniowieckiego zamknęła się w Zbarażu otoczona przez wojska kozackie, które były wspomagane przez oddziały tatarskie dowodzone przez Tuhaj- beja, a później przez samego chana tatarskiego Islam Gireja. Jeden z obrońców Zbaraża płk Jan Skrzetuski wydostał się z oblężenia po to by przyprowadzić odsiecz. Chmielnicki z oddziałami tatarskimi i z częścią Kozaków zastąpił polskiej armii drogę pod Zborowem. Tam rozegrała się bitwa, którą nie zakończyła się naszą klęską tylko dlatego, że w środku bitwy Tatarzy przeszli na stroną Polski i chan zmusił Chmielnickiego do rokowań. Po bitwie pod Zaborowem została zawarta ugoda zborowska między nami i kozakami na mocy, której rejestr kozacki został rozszerzony do 40 tyś. Chmielnicki otrzymał buławę hetmańską. Z ziem podolskiej, kijowskiej, bracławskiej miało być utworzone województwo ruskie a patriarcha Kijowa otrzymał miejsce w polskim senacie. Polacy nie zamierzali dotrzymywać umowy, a Kozacy nie wierzyli, że Polacy jej dotrzymają i obie strony przygotowywały się do dalszej wojny. Chmielnicki postanowił przez swoich emisariuszy, którzy otrzymali za zadanie wywołania w Polsce powstań chłopskich. Dwóch najsłynniejszych to Aleksander Kostka Napierski, twierdził, że jest nieślubnym synem Władysław IV wywołał powstanie na Podhalu. Drugi to Wojciech Kołakowski wywołał powstanie chłopski w Wielkopolsce. Obaj zostali schwytani i straceni. W czerwcu 1651 na Ukrainę wyruszyła armia polska dowodzona przez Jana Kazimierza. Do bitwy doszło pod Beresteczkiem. Dowodził Jan Kazimierz, który zastosował nowatorską technikę ataku kawalerii, dlatego bitwa zakończyła się polskim zwycięstwem. Chmielnicki nie wpadł w niewolę, bo chan Islam Girej wywiózł go z pola bitwy. Bitwa to nasze kolejne zwycięstwo niewykorzystane, bo były akurat żniwa i szlachta nie zgodziła się ścigać Chmielnickiego bo spieszyła się na sianokosy. Jedynie Ossoliński i Wiśniowiecki ruszyli w pogoń. Wiśniowiecki w czasie tej pogoni zmarł na cholerę. Chmielnicki został dogoniony pod Białą Cerkwią i tutaj zmuszono go do zawarcia nowej ugody, która znacznie pogorszyła warunki ugody zborowskiej. Rejestr miał liczyć 20 tyś. kozaków. Województwo ruskie miało się składać tylko z ziemi kijowskiej. Chmielnicki miał nadal tytuł hetmana, ale patriarcha kijowski nie mógł już zasiadać w polskim senacie. Ugoda w Białej Cerkwi też została zawarta po to by obie strony mogły zebrać siły. Kozacy zaczęli poszukiwać nowego sprzymierzeńca. Chmielnicki zwrócił uwagę na hospodara mołdawskiego i zaczął snuć plany utworzenia wspólnego kozacko- mołdawskiego państwa. przymierze przypieczętowane zostało małżeństwem syna Chmielnickiego z córką hospodara. Polska, kiedy się o tym dowiedziała postanowiła ten sojusz zlikwidować. W 1652r armia polska wyruszyła. Doszło do bitwy pod Batohem. Bitwę przegraliśmy. Po tej bitwie Chmielnicki nakazał zamordować 3 tyś polskich jeńców.

Po tej bitwie nie było już żadnych szans na porozumienie. Sami Kozacy to rozumieli i w 1654r zawarli w Perejasławiu ugodę z Rosją na mocy, której uznawali się za poddanych cara Aleksego. W ten sposób sprawa kozacka została umiędzynarodowiona. Do tej pory był to wewnętrzny problem Rzeczypospolitej teraz stali się przyczyną wojny Polski z Rosją. Jest to IV powód wojny z Rosją (I Litwa, II Inflanty, III Dymitriady).

W 1655 Rosja zaatakowała. Wojska rosyjskie zajęły Ukrainę aż po Przemyśl a na Litwie zajęły Wilno.

• „POTOP SZWEDZKI”

W 1655 Polska została zaatakowana przez wojsko szwedzkie, które wkroczyły na teren Rzeczypospolitej z dwóch stron. Z Inflant na Litwę oraz z Pomorza Zachodniego do Wielkopolski. Litwę podał Szwedom wojewoda wileński Janusz Radziwiłł, który zawarł stosowany układ z królem szwedzkim Karolem X Gustawem w Kiejdanach.

Natomiast szlachta wielkopolska, która zebrała się pod Ujściem pod przywództwem wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego, także zrezygnowała z walki ze Szwedami uznała się za poddanych szwedzkiego króla. Czyn szlachty wielkopolskiej dzisiaj tłumaczy się tym, że w Wielkopolsce bardzo wielu było luteranów i tym, że Wielkopolska od kilkudziesięciu lat nie uczestniczyła w wojnie. Po wkroczeniu Szwedów zakończył walkę car Aleksy, który wiedział, że Szwedzi są wrogiem także dla Rosji i dlatego wiedział, że po pokonaniu Polski zaatakują Rosję.

Tak zaczął się potop szwedzki. Oficjalnym powodem ataku Szwedów na Polskę był fakt używania przez Jana Kazimierza tytułu króla Szwecji,

w rzeczywistości był to dalszy etap walki o „ dominium Maris Baltici”panowanie na Morzu Bałtyckim, do ataku na Polskę namówił Karola X Gustawa polski magnat Hieronim Radziejowski, który pokłócił się z Janem Kazimierzem i został skazany na banicję i uciekł do Szwecji. Szwedzi bez trudności zdobywali jedno polskie miasto po drugim, szlachta składała Karolowi X Gustawowi wiernopoddańcze hołdy. W tym pierwszym okresie wojna ze Szwecją była postrzegana jak wojna pomiędzy dwoma kuzynami (Gustaw był kuzynem Jana Kazimierza). Jan Kazimierz uciekł z Polski na Śląsk do księstwa raciborsko- opolskiego (od 1644 należało do Polski). Praktycznie już w tym momencie Jan Kazimierz zamierzał abdykować, ale jesienią 1655 ujawnił się błąd Szwedów- mimo, że cała Polska poddawała się Szwedom oni traktowali nas jak ziemie okupowane i cały ciężar tej wojny starali się przenieść na Polskę. Rekwirowali żywność, grabili szlachcie dwory szczególnie ciężko cierpiała na tym wieś, dlatego jesienią 1655 chłopi polscy powstawali przeciwko Szwedom i zaczęli z nimi prowadzić wojnę partyzancką, a taka wojna partyzancka może porządnie zaszkodzić regularnej armii. W listopadzie 1655 Szwedzi popełnili kolejny błąd, rozpoczęli oblężenie Jasnej Góry, mimo, że przeor Augustyn Kordecki złożył królowi szwedzkiemu hołd i uzyskał obietnice, że klasztor nigdy nie będzie obsadzony przez szwedzkie wojska.

Szwedom nieustannie brakowało pieniędzy, a wszyscy wiedzieli o bogactwach jasnogórskiego klasztoru i dlatego zapadła decyzja o jego zdobyciu. Kordecki kiedy usłyszał o zbliżającym się od Wielunia oddziale szwedzkim dowodzonym przez generała Müllera wysłał cały skarb jasnogórski z ikoną Matki Boskiej na Śląsk. Rozpoczęło się oblężenie i z punktu widzenia militarnego wydawało się, że Jasna Góra nie ma szans, niemniej po miesiącu oblężenia Szwedzi nadal nie mogli klasztoru zdobyć i zdecydowali się odstąpić. Kordecki zgodził się zapłacić kontrybucję po to aby szwedzki generał całkowicie nie stracił honoru i był bardziej zmotywowany do zakończenia oblężenia. Wojska szwedzkie odstąpiły od oblężenia, ale to oblężenie spowodowało, że zmienił się stosunek szlachty do tej wojny. Zaczęła ją postrzegać jako wojnę religijną.

31 grudnia 1655r w Tyszowcach zawiązano konfederację. Inicjatorem zawiązania konfederacji był Stefan Czarniecki.

Zaraz przystąpili do niej dwaj inni hetmani: Stanisława Rewera Potocki

i Stanisław Lanckoroński Obiecali walczyć do całkowitego zwycięstwa ze Szwedami, a przede wszystkim spowodować żeby wrócił do Polski Jan Kazimierz, co w istocie nastąpiło. Jan Kazimierz wrócił przez Podhale do Lwowa. W kwietniu 1656r złożył we Lwowie śluby, w których całą Polskę ofiarował Marii Jasnogórskiej, złożył przyrzeczenie, że po zwycięsko zakończonej wojnie ze Szwedami rozpocznie reformę Polski, a przede wszystkim zadba o ulżenie doli chłopów. Ponieważ chłopi najwcześniej przystąpili do walki ze Szwedami. Zaczyna się II faza potopu. Wojska polskie dowodzone przez Czarnieckiego pokonują Szwedów w bitwie pod Warką 7 kwietnia 1656 roku, potem odzyskują miasta. Zdobyto Kraków. W lipcu rozpoczęły się walki o Warszawę. Miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Wreszcie Warszawa została zdobyta przez Polaków.

Karol X Gustaw coraz bardziej rozumiał, że Polska wymyka mu się z rąk. Dlatego w grudniu 1656 zawarł w Radnot układ o rozbiorach Rzeczypospolitej z elektorem prusko- brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem I, później z Bohdanem Chmielnickim oraz księciem Siedmiogrodu Jerzym Rakoczym, ten układ zagrażał nam wojną praktycznie z każdej strony. Jan Kazimierz rozumiał niebezpieczeństwo i dlatego w 1657 zawarł z elektorem prusko- brandenburskim układy welawsko- bydgoskie na mocy których zwolnił Prusy z zależności lennej od Polski i w ten sposób elektor zerwał układ z królem szwedzkim.

W styczniu 1657 Jerzy Rakoczy najechał Małopolskę przystępując tym samym do realizacji traktatu z Radnot, co wzbudziło panikę wśród Habsburgów, obawiali się bowiem, że zanadto wzrośnie potęga Siedmiogrodu. Dlatego zdecydowali się udzielić poparcia Polsce. Praktycznie to właśnie wojska austriackie pokonały Rakoczego i zmusiły go do wycofania się z ziem polskich, a następnie sułtan pozbawił go władzy w Siedmiogrodzie. Natomiast układ Szwedów z Chmielnickim okazał się mało niebezpieczny, bo Chmielnicki w 1657 zmarł, pozostawił po sobie nieletniego syna Jerzego, w imieniu którego regencję miał sprawować przychylnie nastawiony do Polski Jan Wyhowski. W ten sposób unieszkodliwiony został traktat z Radnot.

W 1658 wojska szwedzkie zostały usunięte z ziem polskich. Jednocześnie Szwedom wypowiedziała wojnę Dania.

Do 1660r walki toczyły się na terenie Danii. W duńskiej kompanii przeciw Szwedom dowodził Stefan Czarniecki, jest to ostatni pokój w wojnie ze Szwedami. Kończy wojny polsko- szwedzki. Mimo zwycięstwa musieliśmy ostatecznie przyznać Szwedom prawo do Inflant. Jednocześnie Jan Kazimierz przyrzekł, że nigdy więcej nie będzie używał tytułu króla Szwecji. Natomiast Karol X Gustaw wyrzekł się pretensji do Polski. W tym samym czasie odżyła sprawa Kozaków. W 1659r Jan Wyhowski doprowadził do zawarcia z Polakami unii w Hadziaczu.

Na mocy tej unii miała powstać Rzeczpospolita Trojga Narodów czyli polsko- litewsko- ruska. Księstwo ruskie otrzymałoby takie same prawa jak Litwa. Starszyzna kozacka otrzymałaby przywileje. Księciem ruskim mianowano by Jerzego Niemirycza, który w tym czasie był najbogatszym magnatem na Ukrainie. Starszyzna kozacka nie wierzyła jednak w szczerość polskich obietnic, dlatego Wyhowskiego zamordowano a unię w Hadziaczu zlikwidowano. W 1659 Kozacy odnowili ugodę perejesławską z carem i podporządkowali mu się co doprowadziło do odnowienia wojny polsko- rosyjskiej w 1660. Wojska polskie pod dowództwem Pawła Sapiehy i Stefana Czarnieckiego odniosły w tym roku zwycięstwo 28 czerwca 1660 pod Połonką, a 27 września tego samego roku pod Cudnowem, w tej bitwie dowodził Jerzy Lubomirski. Mimo tych zwycięstw wojna trwała nadal. Po klęskach wojska kwarcianego w 1666 roku sejm Rzeczypospolitej zdecydował o zakończeniu wojny. W 1667 obie strony zdecydowały się zawrzeć rozejm w Andruszowie na mocy, którego Ukraina została podzielona między Rosję i Polskę. Granicą miał być Dniepr.

Ukraina Przeddnieprzańska czyli prawobrzeżna stała się własnością Polski. Zadnieprzańska czyli Lewobrzeżna stała się własnością Rosji. Kijów leżał po obu stronach Dniepru, zadecydowano więc, że będzie należał do Polski, ale na dwa lata będzie przekazany Rosji. Oczywiście Kozacy byli oburzeni pokojem andruszowskim. Ataman polskiej Ukrainy Piotr Doroszenko wezwał na pomoc Tatarów. Wojska tatarsko- kozackie zostały rozbite przez hetmana Jana Sobieskiego w bitwie pod Podhajcami w 1667 i Tatarzy musieli się wycofać z Ukrainy.

Po pokoju oliwskim Jan Kazimierz postanowił zreformować państwo. Program reform był następujący: wzmocnienie władzy królewskiej przez elekcje vivente rege, wprowadzenie stałych podatków, za które będzie można utworzyć stałą armię, zniesienie liberum veto przez wprowadzenie głosowania w sejmie większością (po raz pierwszy liberum veto zostało użyte w Polsce w 1652 przez posła z powiatu upickiego Władysława Sicińskiego, który zrobił to na polecenie wojewody wileńskiego Janusza Radziwiłła, liberum veto - z łac. wolne, nie pozwalam). Reformy w państwie król chciał przeprowadzić w oparciu o Francję.

Na dworze powstało silne stronnictwo profrancuskie, w którym znalazł się Stefan Czarniecki, prymas Michał Prażmowski, król z żoną Marią Ludwiką i Jan Sobieski. Przeciwnikiem tego stronnictwa było stronnictwo prohabsburskie, któremu przewodził Jerzy Lubomirski - występował przeciwko królowi, bo uważał, że ten nie wynagrodził go tak jak trzeba za zasługi z okresu potopu. W 1664 Lubomirski został oskarżony o zdradę i skazany na banicję, nie doceniono jednak politycznej siły Lubomirskiego, który miał całą masę zwolenników i razem z nimi rozpoczął w 1665 rokosz. W Polsce zaczęła się wojna domową. To jest drugi rokosz, który powoływał się na przywilej de non prae standa oboedientia. W 1666 rokoszanie pokonali wojska królewskie w bitwie pod Mątwami. Była to najkrwawsza bitwa w XVII- wiecznej Rzeczypospolitej, rokoszanie wyrżnęli królewskich dragonów. Mimo tego zwycięstwa rok później Lubomirski przeprosił króla. Rokosz się zakończył. Lubomirski wyjechał na Śląsk i tam wkrótce zmarł. Rokosz uniemożliwił jednak przeprowadzenie reform, wyjątkowo dobrze przygotowanych przez dwór i stanowczo wprowadzanych w życie. Również Francja pod wrażeniem rokoszu wycofała się z popierania reform w rzeczypospolitej. W 1667 zmarła Maria Ludwika Gonzaga de Nevers najpierw żona Władysława IV, a potem żona Jana Kazimierza . Jan Kazimierz tak się załamał rokoszem i jej śmiercią, że w 1668r abdykował. Wyjechał do Francji i tam został mianowany przez Ludwika XIV opatem klasztoru w Saint- Germain.

MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI (1669-1673)

Po abdykacji Jana Kazimierza rozpoczęły się przygotowania do nowej elekcji. Podkanclerzy Andrzej Olszowski napisał broszurę zatytułowaną „Cenzura wystawiana kandydatom do polskiej korony”, w którym stwierdzał, że żaden z kandydatów nie powinien być wybrany, że powinniśmy wybrać króla Piasta. To pojęcie „ król - Piast” było rozumiane w sposób symboliczny. Chodziło o wybór Polaka. Olszowski wskazał nawet, kto ma nim być: Michał Korybut Wiśniowiecki, syn Jeremiego. Wiśniowieccy po pokoju andruszowskim bardzo zubożeli. Większość ich dóbr została na Ukrainie lewobrzeżnej. Matka Michała Korybuta wychowywała go na uczonego. Nie miał żadnego przygotowania do sprawowania tak wysokiego urzędu. W 1669 został wybrany. Król zaraz po wyborze związał się ze stronnictwem prohabsburskim, czego dowodem było małżeństwo, które zawarł z Eleonorą Habsburg. To spowodowało, że stronnictwo profrancuskie, którego liderem był Sobieski, było do króla nastawione wrogo i spiskowało przeciw niemu pragnąc go zmusić do abdykacji. W 1671 Ukraina znowu została najechana przez Tatarów, których ponownie wezwał Doroszenko. Sobieski pokonał Tatarów w bitwie pod Bracławiem i Kalnikiemy poskarżyli się sułtanowi, którego byli lennikami i Mehmed IV zaczął przygotowywać wyprawę przeciwko Polsce. Do tego na początku 1672 stronnictwo profrancuskie zawiązało konfederację w Gołębiu. Kilka miesięcy później stronnicy króla zawiązali prokrólewską konfederację w Szczebrzeszynie.

Do wojny domowej nie doszło tylko, dlatego, że armia turecka w 1672r rozpoczęła oblężenie granicznej twierdzy, która nazywała się Kamieniec Podolski. Został zdobyty choć próbował temu zapobiec Jerzy Wołodyjowski. Twierdzę poddał jej dowódca Mikołaj Potocki. Następnie Turcy zdobyli Winnicę i Buczacz. W Buczaczu Michał Korybut podpisał z Turkami. Turkom Kamieniec Podolski z całym Podolem. Mieliśmy płacić Turkom coroczną daninę. Pokój ten był upokarzający, dlatego też sejm go nie zatwierdził, uchwalił pieniądze na nową armię, która w 1673r pod dowództwem Sobieskiego wyruszyła na Ukrainę i pokonała Turków w bitwie pod Chocimiem (tzw. II Wiktoria chocimska). Na dwa dni przed bitwą zmarł król.

JAN III SOBIESKI (1673-96)

Zwycięstwo chocimskie w 1673r spowodowało, że popularność Sobieskiego gwałtownie wzrosła, dlatego też nie miał praktycznie żadnej konkurencji w nowej elekcji. Na jego zwycięstwo wpłynęły też pieniądze jego żony Marysieńki Sobieskiej (Maria Kazimiera d'Arguin), która kilka lat wcześniej została wdową po Janie Zamojskim i na mocy rozkazu Jana Kazimierza została jedyną sukcesorką jego majątku i część tego majątku zainwestowała w elekcję Jana Sobieskiego. Sobieski zaraz po elekcji nie koronował się na króla. Trwała bowiem wojna z Turcją. Sobieski najpierw chciał pokonać Turków i tym samym wzmocnić swoją popularność, dlatego wyprawił się na Dzikie Pola. Turcy niezwykle obawiali się Sobieskiego, bo był jednym europejskim wodzem, który wydawał Turkom wojnę w okresie zimy kiedy oni zamykali się w twierdzach i nie podejmowali walki. Kompania lat 1674-75 niestety nie zakończyła się sukcesem, nie udało nam się pokonać Turków. Ten brak sukcesu był spowodowany wycofaniem się wojsk litewskich, którymi dowodził Michał Pac. Ta właśnie kompania natknęła Sobieskiego na nowy kierunek polityki zagranicznej. Uznał, że dalsze prowadzenie wojny z Turcją jest całkowicie błędne, bo się nawzajem osłabiamy na czym korzysta głównie Rosja i Austria. Sobieski stwierdził, że prawdziwym priorytetem w polskiej polityce zagranicznej powinno być odzyskanie Prus Książęcych. Ta koncepcja przedstawiona na sejmie

w formie memorandum została nazwana polityk bałtycką Sobieskiego, ale sejm ją odrzucił, bo za najważniejszą rzecz uznano zawarcie tzw. sprawiedliwego pokoju z Turcją czyli takiego pokoju, na mocy którego odzyskaliśmy całe Podole z Kamieńcem. Chcąc nie chcąc Sobieski musiał być posłuszny tej decyzji, co nas skazywało na wojnę z Turcją, ale prywatnie Sobieski rozpoczął montowanie sojuszy politycznych, które umożliwiłyby mu realizowanie tej polityki bałtyckiej bez zgody sejmu, mało tego uznał, że takie prywatne realizowanie tej polityki może spowodować, że Sobiescy staną się kolejną dynastią polską. Zakładał, że kiedy zdobędzie Prusy to uczyni je dziedzicznym księstwem w rodzie Sobieskich i Polacy zainteresowani utrzymaniem Prus będą stale powoływali Sobieskiego na tron tak jak kiedyś powoływali Jagiellonów ze względu na Sobieskiemu były potrzebne pieniądze dlatego też w 1675r zawarł tajny,prywatny układ w Jaworowie (rodowa posiadłość Sobieskich) z królem Francji Ludwikiem XIV. Ludwik obiecał finansować jego politykę bałtycką w zamian za co mieliśmy stale być nastawieni antyhabsbursko. W roku 1676 rozpoczęła się II kampania przeciwko Turcji, żadna ze stron nie była w stanie odnieść zwycięstwa wobec czego zdecydowano się zawrzeć rozejm w Żórawnie i wojna zakończyła się dopiero po tym traktacie. Sobieski koronował się w 1676. W 1676 do Stambułu Sobieski wysłał 400-osobowe poselstwo, które miało za zadanie wynegocjować sprawiedliwy pokój. Tureckim sułtanem był Mehmed IV. Jego nowym wielkim wezyrem był Kara Mustafa, który nie chciał w ogóle rozmawiać z poselstwem i dopuścić go przed oblicze sułtana, uważał bowiem, że nowy pokój z Polską jest niepotrzebny, bo w 1672 został zerwany pokój w Buczaczu, a Polska ma jedynie obowiązek dostosowania się do tego pokoju. Podczas tych negocjacji Sobieski nadal starał się realizować politykę bałtycką.

W 1677r został zawarty w Gdańsku układ ze Szwecją, był wymierzony przeciw Prusom. W roku 1678 Turcy zgodzili się podpisać

z nami pokój stambulski, w tym traktacie nie było już mowy o płaceniu przez nas daniny, ale musieliśmy zatwierdzić przynależność Podola i Kamieńca do Turcji. Pokój stambulski ostatecznie przekreślił politykę bałtycką Sobieskiego, który wiedział, że będzie musiał podjąć nową wojnę z Turcją. Sobieski postanowił stworzyć Ligę Antyturecką wspólnie z Austrią, byłyby to dwa państwa najbardziej zainteresowane pokonaniem Turcji. Cesarz Leopold I nieustannie odmawiał sprzymierzenia się z Polską przeciwko Turcji, dopiero kiedy latem 1683 armia turecka pod przywództwem Wielkiego Wezyra Kara Mustafy ruszyła pod Wiedeń Leopold I wysłał posłów do Polski oświadczając, że zamierza przystąpić do Ligi Antytureckiej. Traktat został podpisany, zobowiązał on strony podpisujące do wzajemnej pomocy. Pod koniec 1683 Sobieski na czele 30-tysięcznej armii wyruszył pod Wiedeń. Wojsko polskie połączyło się pod Wiedniem z wojskiem niemieckim, a także z wojskami zachodniej Europy. Sobieskiego uznano głównodowodzącym. Sobieski zdecydował się na atak ze stoku góry Kahlenberg. Pokonaliśmy Turków. Wrzesień 1683 to II odsiecz wiedeńska. Armia polska wyruszyła z powrotem do Polski. Na Węgrzech została zaatakowana przez drugą armie turecką dowodzoną przez II wezyra Kara Mehmeda Paszę. 7 października 1683 wywiązała się kolejna bitwa z Turkami pod Parkanami, a w zasadzie dwie bitwy. Pierwszą przegraliśmy, o mało co nie zginął tam najstarszy syn Sobieskiego królewicz Jakub, dwa dni po pierwszej bitwie 9 października Sobieski przeszeregował wojsko i on wypowiedział bitwę Turkom, rozegrała się druga bitwa pod Parkanami, która zakończyła się pełnym zwycięstwem Sobieskiego. Wojska polskie zdobyły twierdzę Ostrzyhom. W 1684r cesarz Leopold I zaproponował Sobieskiemu utworzenie Ligi Świętej przeciw Turcji, w której miała uczestniczyć Wenecja i Państwo Kościelne. Sobieski zdecydował się na udział w tej lidze, co przez historyków jest uznane za błąd, bo po Wiedniu i Parkanach Turcy byli na tyle przekonani o naszej sile, że już nam nie zagrażali a udział w Lidze Świętej był już tylko walką o interesy Habsburgów. Nie mniej Sobieski miał swoje prywatne powody, aby w tej lidze uczestniczyć. Ponieważ nie udało mu się zdobyć Prus Książęcych dla syna, postanowił zdobyć na Turcji Mołdawię i z niej uczynić dziedziczną posiadłość Sobieskich, co także by spowodowało powołanie Sobieskich na tron (dostęp do M. Czarnego). Udział w Lidze Świętej nie przyniósł nam żadnych korzyści. Dwie wyprawy na Mołdawię w latach 1684-85 nie przyniosły żadnego rozstrzygnięcia. W 1687 Sobieski przygotował program reform ustrojowych, które zaproponowano na sejmie, ale doszło na tym sejmie do bójek między szlachtą, cały program reform upadł, a sam Sobieski od tego czasu przestał prowadzić aktywną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Sobieski zmarł w 1696r.

.

August II Mocny (1697-1733)

AUGUST II MOCNY 1697-1733

Fryderyk August Wettin był saskim elektorem wyznania luterańskiego, który kiedy zgłosił się do polskiej korony, wydawało się, że nie ma żadnych szans na wygraną, bo polska szlachta była już w tym okresie nastawiona bardzo fanatycznie pod względem religijnym. Największe szanse miał francuski książę Ludwik de Conti. Kandydował też książę lotaryński Leopold Ludwik a także Ludwik Badeński oraz kilku pomniejszych książąt. Popularność polskiej korony była niewątpliwie zasługą Sobieskiego i jego zwycięstw nad Turkami. Elekcji przewodził prymas Michał Radziejowski, syn Hieronima (po potopie Radziejowskim przywrócono tytuły i majątek). Do wieczora widać było, że zwycięzcą zostanie książę de Conti. Elekcja nie została wtedy zakończona, bo nastała noc i dalsze zbieranie głosów zostało przełożone na następny dzień. Tej samej nocy przybył z Rzymu papieski wysłannik, który przyniósł bullę oznajmiającą, że saski elektor przyjął chrzest w obrządku katolickim. Z tego powodu papież popiera jego dążenia do polskiej korony. Jednocześnie tej nocy stronnicy Wettina zaczęli przekupywać Polaków i następnego dnia coraz więcej głosów zdobywał elektor saski. Elekcja 1697 stała się elekcją niezgodną i znowu rozpoczął się wyścig do polskiej korony. Fryderyk August zmienił imię na Augusta, by wydać się bardziej dostojny. Ze swoim wojskiem August przedostał się przez Śląsk do Małopolski, zdobył Kraków, wykradł insygnia koronacyjne z Wawelu i koronował się na króla w Krakowie. Następne miesiące poświęcił na pacyfikacje kraju. Po kilku tygodniach do Gdańska przybył okręt wiozący księcia de Conti wtedy jednak cała Polska była już opanowana przez Sasów. Francuz nie zszedł ze statku, odpłynął do Francji. August II Mocny zapoczątkował unię personalną polsko- saską która łączyła państwa bardzo różne pod względem gospodarczym i politycznym. Saksonia była rządzona w sposób absolutny, silne było mieszczaństwo i rozwijał się kapitalizm, który popierał elektor poprzez merkantylizm. Polska była krajem rolniczym gdzie władza centralna była bardzo słaba, ale te odmienności mogły spowodować, że przy rozsądnej polityce króla to unia mogła dać obu państwom szansę rozwoju. Uprzemysłowiona Saksonia mogła sprzedawać swoje produkty przemysłowe w Polsce, a my w Saksonii płody rolne. August II Mocny pragnął przede wszystkim wzmocnić swoją władzę poprzez zlikwidowanie wolnej elekcji chciał to uczynić tak samo jak Sobieski czyli zdobyć jakąś ważną dla polski ziemie. Uczynić z niej dziedziczne księstwo dla Saksonii i zmusić Polaków do ciągłego powoływania Wettinów na tron. Najpierw jego wybór padł na Mołdawię, ciągle trwała wojna Ligi Świętej z Turcją co prawda Polska była już raczej biernym uczestnikiem nie mniej Turcja przegrywała i sądził że w związku z tym, kiedy zakończy się ta wojna,

na pewno będziemy brali udział w rozmowach pokojowych. W 1699 został zawarty pokój w Karłowicach - ostateczny pokój polsko- turecki, a jednocześnie jest to pokój kończący wojnę Turcji z Ligą Świętą.

Turcja straciła mocarstwowy charakter. Polska odzyskała Podole i Kamieniec Podolski. W traktacie nie było mowy że Turcja ma utracić Mołdawię. Nie spełniły się nadzieje Augusta na uczynienie z Mołdawii dziedzicznego księstwa Wettinów. Król jednak nie zamierzał rezygnować ze wzmocnienia władzy i dla tego postanowił odzyskać dla Polski Inflanty. Jeszcze w 1698 spotkał się w Rawie Ruskiej z carem Piotrem I i wspólnie ustalili, że zaatakują Szwecję, gdzie rządził Karol XII.

Karol XII był bardzo młody wydawał się królem niedoświadczonym łatwym do zwyciężenia. Rosja chciała uzyskać większy dostęp do Bałtyku, a Polska Inflanty. Polski sejm nie wydał zgody na wypowiedzenie wojny Szwecji, August II będzie w niej uczestniczył jako elektor saski. Wojna rozpoczęła się w 1700 Karol XII szybko pokonał Rosjan i Duńczyków zwrócił się przeciwko Augustowi bo uważał go za najgroźniejszego przeciwnika dlatego Karol XII zaczął szukać pretekstu żeby wkroczyć na teren Rzeczpospolitej. Takiego pretekstu dostarczył mu Sapiehowie, był to ród magnacki z Litwy, który był ogólnie znienawidzony przez szlachtę litewską dlatego na Litwie wybuchła wojna domowa pomiędzy Sapiehami a litewską szlachtą, którą nazywano „mospanowie” (mości panowie).

W 1700 Sapiehowie zostali pokonani w bitwie pod Olkiennikami. Ród został niemalże wyrżnięty z wyjątkiem dwóch którzy uciekli do Karola XII i zaczęli go prosić o pomoc w odzyskaniu majątku, dla Karola XII był to pretekst żeby wkroczyć w granice Rzeczypospolitej. Przez następnych kilka lat wojna toczyła się na terenie Polski. Najpierw wojska Karola XII zajęły Litwę. Po zajęciu Litwy, wojska Karola XII wkroczyły do Korony i zaczynają zajmować miasta. W maju 1702 została zajęta Warszawa, następnie wojska szwedzkie wyruszyły na południe i pokonały pod Kliszowem Augusta II Mocnego. Został zajęty Kraków. August II opuścił ziemie polskie udał się do Saksonii. Polska została pozostawiona sama sobie. Jednocześnie na Ukrainie wybuchło nowe kozackie powstanie na czele jego stanął Iwan Mazepa. Kozacy chcieli wykorzystać osłabienie Rzeczypospolitej i uzyskać niepodległość.

W lutym 1704 szlachta wielkopolska która była nastawiona pro szwedzko zawiązała konfederacje warszawską, na czele stanął wojewoda poznański Stanisław Leszczyński. W maju 1704 szlachta nastawiona antyszwedzko zawiązała konfederację sandomierską pod przywództwem Stanisława Denhoffa. W lipcu 1704 konfederacja warszawska ogłosiła detronizację Augusta II Mocnego. Przeprowadzono nową elekcję, królem został wybrany Leszczyński. Ta elekcja odbywała się pod opieką Szwedów. Stanisław Leszczyński tak naprawdę był marionetką w szwedzkich rękach o czym świadczy traktat polsko- szwedzki, który zawarł 1705 Na mocy którego w Polsce na stałe miało prawo stacjonować wojsko szwedzkie. Szwecja otrzymała wszystkie możliwe przywileje handlowe. Gdyby Polska wypowiedziała któreś z postanowień traktatu Szwecja miałaby prawo do okupowania Polski.

Po wyborze Leszczyńskiego Karol XII uznał, że Polska została całkowicie podporządkowana i jego wojska wkroczyły do Saksonii i zdobyte zostało Drezno. W 1706 August II Mocny został zmuszony do podpisania układu z Altranstadt na mocy którego zrzekł się korony polskiej i jednocześnie przyrzekał, że nigdy nie będzie się o nią starał po raz kolejny. Dopiero po pokonaniu Augusta II Mocnego szwedzki król postanowił zwrócić się przeciw Rosji. Jeszcze 2 lata umacniał się w Polsce i dopiero w 1709 jego oddziały skoczyły na Ukrainę. Ataman Rosji, Ukrainy Iwan Mazepa (był w młodości giermkiem Jana Kazimierza i wywołał skandal obyczajowy. W XIX wieku Juliusz Słowacki napisał o nim dramat „ Mazepa”.) Obiecał Karolowi XII, że Kozacy powstaną przeciw Rosji i będą walczyć u boku Szwedów. Do bitwy doszło pod Połtawą. Karol XII przegrał i uciekł do Turcji, a razem z nim uciekł Stanisław Leszczyński. Bitwa pod Połtawą była kresem panowania Leszczyńskiego. Zakończyła się również wojna północna dla Polski.

W 1710 wrócił August II Mocny. Sejm polski oficjalnie zdelegalizował jego abdykację. August II zaczął snuć nowe plany wzmocnienia władzy, postanowił wprowadzić do Polski saskie wojsko. Urzędy obsadzać saskimi urzędnikami. Chciał sprowokować Polską szlachtę do rokoszu. Liczył że łatwo pokona wraz z saskim wojskiem bunt szlachty. W 1715 sascy żołnierze zamordowali nie daleko Krakowa dwóch szlachciców.

Stało się to przyczyną zawiązania konfederacji tarnogrodzkiej na czele której stanął Stanisław Ledóchowski i w Polsce zaczyna się wojna domowa. Wbrew oczekiwaniom Augusta II wojsko saskie nie było wstanie pokonać konfederatów, ale z drugiej strony to konfederacja nie była wstanie odnieść zwycięstwa nad zawodową armią saską. W 1717 konfederaci zwrócili się z prośbą o rozjemstwo do cara Piotra I, który bardzo chętnie zgodził się pośredniczyć. W tym samym roku został zwołany sejm do Grodna, którego marszałkiem został Stanisław Ledóchowski. Na tym sejmie nikogo nie dopuszczono do głosu w obawie przed jego zerwaniem. Odczytano jedynie akt ugody między królem, a konfederatami na mocy którego August II :

• przyrzekał wyprowadzić z polski saskie wojsko

• nie obsadzać również urzędów Sasami

• zrezygnować z planów wprowadzenia w Polsce absolutyzmu

Szlachta przyrzekała że nie będzie dążyć do detronizacji Augusta II.

Ten sejm nazywany jest sejmem niemym. Piotr I wykorzystał tą sprawę do tego by wprowadzić do polski odział wojska pod pozorem, że zamierza strzec umowy między szlachtą a królem. To wprowadzenie rosyjskiego wojsko jest pierwszym w XVIII wieku naruszeniem suwerenności Rzeczypospolitej przez Rosję. August II nie zamierzał się z tym pogodzić dlatego zaczął montować sojusz polsko- austriacko- angielski wymierzony przeciw Rosji.

August II Mocny w 1719 zażądał od Piotra I wycofania wojska z Polski car uczynił obawiając się wojny z Austrią i Anglią, ale wtedy sejm polski nie ratyfikował tego układu uważając go za niepotrzebny. Już wtedy szlachta zaczęła głosić przekonanie, że „Polska nierządem stoi „ co oznaczało że słaba Polska nikomu nie zagraża a tym samym nie stanie się celem ataku. Był to największy błąd szlachty w XVIII.

W 1720 Piotr I zawarł z królem Prus Fryderykiem Wilhelmem I układ w Poczdamie, w którym ci dwaj władzy przyrzekali sobie że nie dopuszczą do zmiany polskiego ustroju i złotej wolności szlacheckiej. Król polski nadal jednak nie rezygnował z planów wzmocnienia polskiego ustroju ponieważ zdawał sobie sprawę, że na reformy będzie musiał uzyskać zgodę nie tyle szlachty co państw ościennych

Postanowił uzyskać zgodę poprzez częściowe rozbiory Polski. Zamierzał przekazać Austrii, Rosji i Prusom jakieś ziemie, którymi byli zainteresowani w zamian za co oni zgodzili by się na wprowadzenie dziedziczności tronu polskiego w rodzie Wettinów, ewentualnie zgodzili by się na zniesienie przywilejów szlacheckich. Aby pokazać Europie jak mało warci są Polacy i w ten sposób usprawiedliwić przed Europą swoje plany częściowego rozbioru Polski wykorzystał sprawę rozruchów religijnych w Toruniu, które wybuchły 1724 i które noszą nazwę tumultu toruńskiego i które ukazały nas jako naród fanatyczny pod względem religijnym. Nie spełniły się nadzieje Augusta II Mocnego, państwa ościenne nie były wtedy zainteresowane polskimi rozbiorami.

W 1725 znowu w Europie zaczęło być głośno o Leszczyńskim. Leszczyński po klęsce pod Połtawą stracił cały majątek w Polsce. Karol XII uczynił go właścicielem Księstwa Dwóch Mostów (niemieckich).

Kiedy Karol XII został zabity w 1718, a władze przejęła jego siostra Ulryka Eleonora, wygoniła Leszczyńskiego z tego księstwa pozbawiając go wszelkich środków do życia. Skorzystał z gościny francuskiego regenta i osiadł w Paryżu z wyznaczoną mu nie wielką pensją. W 1725 jego córka Maria Leszczyńska została żoną Ludwika XV i z tego względu zaczęło być głośno o Leszczyńskich, bo stał się teściem francuskiego króla. August II Mocny jest coraz bardziej znienawidzony i coraz mniej interesuje się Rzeczypospolitą. Zaczyna snuć plany o wyborze na tron Leszczyńskiego. August II Mocny koniecznie chciał zapewnić sukcesję tronu swojemu synowi Fryderykowi Augustowi na co jednak nie chciały się zgodzić państwa z Polską sąsiadujące, dla tego 1732 został podpisany traktat Löewenwolda inaczej Traktat Trzech Czarnych Orłów. Löewenwold był ministrem spraw zagranicznych Rosji. Traktat został zawarty między Prusami, Austrią, Rosją które przysięgały sobie że nie dopuszczą do osadzenia na polskim tronie ani Leszczyńskiego ani Fryderyka Augusta Wettina. Na tronie polskim miał być osadzony infant portugalski Dom Emanuel (w ogóle nie miał pojęcia o Polsce). W lutym 1733 zmarł August II Mocny.

August III Sas (1733-1763)

Kilka dni po śmierci śmiercią Augusta III Mocnego przybył incognito do Warszawy Leszczyński. Na sejmie konwokacyjnym podjęto decyzję na mocy której odrzucono od kandydowania do tronu polskiego cudzoziemców. Zatwierdzono, że królem może być tylko Piast / to pojęcie należy rozumieć symbolicznie/. Cała szlachta chciała Leszczyńskiego. Jesienią 1733 odbyła się niezgodna elekcja. 13 tys. szlachty oddało głos na Leszczyńskiego, 2 tys. obwołało królem elektora saskiego, który przyjął imię Augusta III Sasa. W Polsce zaczyna się wojna domowa, która przerodziła się w 1733 w wojnę europejską, często nazywaną „polską wojną sukcesyjną”. Uczestniczyła w niej bowiem Austria, która była wspomagana przez Rosję i Prusy przeciwko Francji. W listopadzie 1734 szlachta popierająca Leszczyńskiego zawiązała konfederację w Dzikowie, na czele której stanął Adam Tarło.

W 1735 polska wojna sukcesyjna zakończyła się, ponieważ Austria zgodziła się oddać Francji Lotaryngię, w ten sposób Ludwik XV stracił zainteresowanie losami swojego teścia. Pokój kończący polską wojnę sukcesyjną został podpisany w Wiedniu w 1735 Leszczyński wraz z francuskimi wojskami opuścił Rzeczpospolitą. Został królem Lotaryngii. Będzie tam sprawował władzę do 1796. Zapisał się w dziejach Lotaryngii jako bardzo dobry król. W 1736 zebrał się sejm pacyfikacyjny, na którym uznano Augusta III Sasa królem i unieważniono wybór Leszczyńskiego. August tak naprawdę Polską się nie interesował. Kandydował do polskiej korony, bo tytuł królewski wzmacniał jego pozycję wśród innych książąt w Rzeszy, Polską w jego imieniu rządziło dwóch ministrów: Józef Sułkowski, oraz Saksończyk Henryk von Brühl. W 1746 Brühl doprowadził do usunięcia Sułkowskiego i praktycznie cała władza znalazła się w jego rękach. W tym okresie polska magnateria była podzielona na 2 koterie. Jedna z nich to Familia- najważniejszą rolę odgrywała tu rodzina Czartoryskich. Natomiast druga to koteria republikantów (tym terminem określano przeciwników dworu), gdzie najważniejszą rolę odgrywała rodzina Potockich. Republikanci byli nastawieni bardziej konserwatywnie, ale obie koterie wiedziały że w Polsce trzeba przeprowadzić reformy i przygotowywały się do tego. Żadna jednak nie chciała dopuścić żeby reformy przeprowadziła ta druga koteria, w związku z czym nawzajem zrywały sejmy. Na 14 sejmów zwołanych za Augusta III Sasa wszystkie zostały zerwane. Brühl do 1756 popierał Familię, później jednak zaczął nastawiać przeciw sobie obie koterie, co jeszcze bardziej anarchizowało sytuację w Polsce. W 1756 w Europie wybuchła wojna 7-letnia. Saksonia została zajęta przez wojska pruski i to spowodowało, ze August III Sas przybył wreszcie do Warszawy. Nadal jednak nie interesował się rządami. Familia Czartoryskich nawiązała porozumienie z Rosją i zamierzała przeprowadzić zamach obalić Augusta. Liczyli, że Rosja pomoże im uzyskać polska koronę i królem Polski miał zostać jeden z Czartoryskich: Michał, albo August. W 1763 zmarł August III Sas.

Stanisław August Poniatowski (1764-1795)

Po śmierci Augusta III Sasa zorganizowano sejm konwokacyjny, który był tzw. sejmem konfederackim (nie obowiązywało na nim liberum veto). Jednocześnie Czartoryscy zadbali by sejm odbył się pod opieką wojsk rosyjskich (od 1763 panowała w Rosji caryca Katarzyna II z którą Czartoryscy utrzymywali przyjazne stosunki) sejm odbył się pod przywództwem Adama Kazimierza Czartoryskiego, który był jednym z liderów Familii.

Na tym sejmie korzystając z faktu , że nie obowiązywało liberum veto przeprowadzono wiele reform:

• Powołano Komisję Skarbową Koronną i Komisję Skarbową Litewską, aby w ten sposób ograniczyć bezkarność podskarbich.

• Powołano Komisję Wojskową Koronną oraz Komisję Wojskową Litewską, te z kolei miały ograniczyć kompetencje hetmanów

• Zdecydowano, że na sejmie większością głosów będą zapadały decyzje dotyczące spraw wojskowych i finansowych.

• Zdecydowano, że na sejmikach ziemskich przestanie obowiązywać liberum veto.

• Zniesiono cła wewnętrzne, które wprowadzili magnaci w swoich dobrach, na to miejsce wprowadzając jednolite cło generalne, które miało zasilić skarb państwa.

• Podjęto decyzję o utworzeniu zawodowej armii, która miała liczyć 60 tyś. żołnierzy.

Jedną z ostatnich uchwał była ustawa o nierozwiązaniu konfederacji tak aby następne sejmy mogły kontynuować reformy. Przez cały czas obradowania sejmu (czerwiec- lipiec 1764) toczyły się pertraktacje Familii z carycą Katarzyną II, o to kto ma zasiąść na polskim tronie.

Ku rozpaczy Czartoryskich Katarzyna nie chciała nawet słyszeć o kandydaturze Michała bądź Augusta Czartoryskiego Jej kandydatem na tron był stolnik litewski Stanisław Poniatowski, z którym kiedyś łączył ją romans. Poniatowscy nie byli magnaterią, byli związani z Czartoryskimi ponieważ Konstancja Czartoryska pełniła mezalians wychodząc za mąż za ojca Stanisława Antoniego Poniatowskiego. Z tego względu Poniatowscy związali się z Familią. Stanisław Poniatowski otrzymał bardzo staranne wykształcenie, dużo podróżował. Czartoryscy musieli ustąpić.

We wrześniu 1764 odbyła się wolna elekcja także pod opieką wojsk rosyjskich.

Jednogłośnie wybrano królem Stanisława Poniatowskiego, który żeby dodać sobie autorytetu przyjął imię Augusta. Była to również pierwsza koronacja, która odbyła się nie na Wawelu tylko w Warszawie w Kolegiacie św. Jana. Herbem Poniatowskiego był cielak na zielonym polu, dlatego ci którzy byli wrogami króla nazywali go „Ciołek”. Poniatowski zdawał sobie sprawę,że Rzeczpospolita jest krajem zacofanym. Rozpoczął panowanie od reform. Od razu w 1764 król zatwierdził reformę miar i wag, reformę poczty. Jeszcze w 1765 uporządkował sprawy monetarne powołując dwie mennice: warszawską i krakowską powołał Komisje Boni Ordinis - Komisje Dobrego Porządku.

Te komisje zostały powołane, aby ustalić program reform w miastach. Komisje działały tylko w miastach królewskich. Ponieważ jednak głównie członkami tych komisji była szlachta (na czele stał kanclerz Andrzej Zamojski) dlatego nie zajmowano się prawdziwymi bolączkami miast tylko starano się je upiększyć. Niewątpliwym sukcesem tych komisji była likwidacja jurydyków. W 1765 z inicjatywy króla powołano pierwszą szkołę świecką- Szkołę Rycerską, do tej pory działały bowiem jedynie szkoły pijarów oraz jezuitów. Na czele Szkoły Rycerskiej stał Adam Kazimierz Czartoryski jako rektor, który ufundował wiele stypendiów dla niezamożnej szlachty i dzięki niemu tę szkołę skończył m. in. Kazimierz Pułaski, Tadeusz Kościuszko. W Szkole Rycerskiej starano się przede wszystkim ukształtować model nowoczesnego żołnierza, patrioty i starano się skończyć sarmackim sposobem myślenia. W 1765 król nakazał rozpocząć wydawanie „Monitora”.

Reformy te, mimo, że nie dotyczyły ustroju czyniły Rzypospolitą państwem nowoczesnym. To wszystko co robił król niepokoiło Rosjan. Ówczesny ambasador Rosji Mikołaj Repnin postanowił zrobić wszystko aby królowi przeszkodzić w kontynuowaniu tych reform i dlatego wystąpił z żądaniem wprowadzenia równouprawnienia dla wszystkich innowierców, których inaczej nazywano dysydentami. Wielkie oburzenie wywołał projekt Repina.

Sejm, zwołany w 1766, którego marszałkiem był Celestyn Czaplica odrzucił te żądania co spowodowało, że Repnin zdecydował się na bardziej radykalne działania. W 1767 z inicjatywy Repnina została zwołana konfederacja prawosławnych w Słucku (produkowano tam słynne pasy słuckie, którymi szlachta przewiązywała swoje kontusze). Także z inicjatywy rosyjskiego ambasadora ,pruski poseł doprowadził do zawiązania w Toruniu konfederacji protestantów polskich. Po to by bardziej zdezorganizować sytuację, Repnin doprowadził do zwołania konfederacji katolików w Radomiu, na czele której staną Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”. Ta konfederacja sprzeciwiała się równouprawnieniu dysydentów, podczas gdy słucka i toruńska domagały się równouprawnienia. Jesienią 1767 zwołano nadzwyczajny sejm na którym kilku senatorów bardzo aktywnie wystąpiło przeciw wprowadzeniu równouprawnienia. Repnin, aby ich nastraszyć porwał 3 senatorów: biskupów Kajetana Sołtyka i Jędrzeja Załuskiego hetmana Wacława Rzewuskiego wraz z synem Sewerynem. Wywieziono ich w głąb Rosji do Kaługi. Było to bezprecedensowe złamanie polskiej suwerenności. Faktycznie bardzo to Polaków wystraszyło. Obrady sejmu na jakiś czas zawieszono. Repnin domagał się już nie tylko wprowadzenia praw dla dysydentów, ale też potwierdzenia przez sejm zasad ustrojowych, które Repnin nazwał kardynalnymi.

W marcu 1768 wznowiono obrady sejmu, a ponieważ poszczególnych ziem przybyły delegacje posłów nazwano ten sejm: Sejmem Delegacyjnym. Zatwierdził on prawa kardynalny do których zaliczono:

• Wolną elekcję

• Wszystkie przywileje szlacheckie

• Liberum veto

• Prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi.

To, że nadano im charakter praw kardynalnych oznaczało, że nie mogą być nigdy zmienione. Drugim rodzajem praw były tzw. materiae status, do których należała m. in. polityka zagraniczna czy sprawy finansowe, te mogły być zmieniane pod warunkiem, że wszyscy posłowie się na to zgodzą. Cała sprawa nieustannego wtrącania się Rosjan w naszą politykę wewnętrzną oraz upokorzenie jakie szlachta przeżyła w związku ze sprawą Kaługi spowodowało związanie w lutym 1768 konfederacji w Barze na Podolu. Na czele stanął magnat Michał Krasiński oraz szlachcic Józef Pułaski. Konfederacja barska jest trudna do jednoznacznej oceny, bo z jednej strony należy ją traktować jak pierwsze powstanie narodowe, bo była skierowana przeciw Rosjanom, z drugiej był to typowy szlachecki rokosz bo jej uczestnicy występowali przeciw królowi i jego reformom chcąc zachować sarmacką Rzeczpospolitą.

I faza konfederacji skończyła się w czerwcu 1768. Na Podole wkroczyły wojska rosyjskie i konfederacja została rozbita. Do tego wszystkiego konfederacja i wkroczenie Rosjan wywołało powstanie kozacko- chłopskie nazywane koliwszczyzną (koliwszczyzna to potoczna nazwa Kozaków w Rosji). Na czele stanął Maksym Żeleźniak i Iwan Gonta. Powstańcy dokonali rzezi ludności w miasteczku Humań na Podolu.

W jesienią 1769 konfederacja odżyła na nowo ponieważ zdecydowały się jej udzielić wsparcia Austria i Turcja. , które były zaniepokojone wzrostem potęgi Rosji. Austria pozwoliła nawet by na jej terenie działał rząd konfederacki, który nazywał się Generalność Konfederacka. Sam król nie bardzo wiedział jakie stanowisko zająć wobec konfederatów.

W pewnym momencie zdecydował się poprzeć ich bo uważał że mogą mu pomóc pozbyć się Rosjan, ale w październiku 1770 konfederaci ogłosili detronizację Poniatowskiego, a w listopadzie 1771 dokonali nawet próby porwania go. Porwanie się nie powiodło, ale z tego powodu konfederaci, stracili poparcie Austrii , Turcji i Francji. Poniatowski oskarżył konfederatów o próbę zamordowania go, a w Europie nie było gorszej zbrodni niż królobójstwo. Konfederacja stała się bezpośrednią przyczyną I rozbioru. Rosja bowiem wystraszyła się, że nie zdoła utrzymać całej Rzeczypospolitej w swojej strefie wpływów, dlatego też zgodziła się na propozycję króla Prus Fryderyka II co do rozbioru Polski. Układ w tej sprawie podpisano w grudniu 1771. Rozbiór stał się faktem w 1772. Wojska państw zaborczych wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej i zlikwidowały 2 ostatnie punkty oporu konfederatów: Wawel i Częstochowę:

I ROZBIÓR

• Prusy- 5% terytorium i ponad 0,5 mln. Ludności, 36,3 tys. km kw.

• Rosja- 12% ter. i 1,3mln. Ludności, 93 tys. km kw.

• Austria 12% ter. i 2,6 mln. ludności , 82 tys. km kw.

Tak naprawdę rozbiory polskie zapoczątkowała Austria, która w roku 1769 zagarnęła polskie grody na Spiszu , każąc sobie w ten sposób zapłacić za poparcie dla konfederacji barskiej. Zaborcom nie wystarczył sam fakt rozbiorów. Zaczęli naciskać na Polaków, by go zatwierdzili. Dlatego 1773 został zwołany sejm w Warszawie. Był to sejm o charakterze konfederackim / nie obowiązywało na nim liberum veto/. Tam miało nastąpić zatwierdzenie. Dwóch posłów: Samuel Korsak i Tadeusz Rejtan nie chcieli do tego dopuścić. Rejtan położył się na progu sali sejmowej i nie chciał wpuścić posłów na salę, ale to nic nie dało i sesja się rozpoczęła. Posłowie dawali wyraz swojego niezadowolenia milcząc i nie chcąc głosować. Ta niema sesja trwała 6 godz. Wreszcie marszałek sejmu Adam Poniński, który wysługiwał się Rosjanom ogłosił, że milczenie posłów uważa za zgodę i rozbiór został zatwierdzony. Tak sejm obradował do końca roku 1775 (był to sejm nadzwyczajny). Nie tylko zatwierdził rozbiór, ale też wprowadził kilka reform. Pierwszą z nich było zatwierdzenie kasaty zakonu jezuitów. W roku 1773 papież Klemens XIV wydał bullę na mocy której kasował ten zakon. Nie we wszystkich państwach ta bulla została przyjęta w jednakowym czasie. U nas zatwierdzono ją w roku wydania. Majątek jezuitów przechodził na skarb państwa jak również 74 kolegia, które prowadzili. Aby lepiej zarządzać majątkiem jezuitów, który został przeznaczony na cele oświatowe i żeby w ogóle przeprowadzić reformę szkolnictwa powołano w 1773 Komisję Edukacji Narodowej- pierwsze w świecie ministerstwo oświaty. W składzie komisji znalazł się Michał Poniatowski, brat króla/ późniejszy prymas/. Hugo Kołłątaj, książę Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy Massalski biskup wileński. Komisja zajęła się najpierw reformą 2 szkół głównych, jak nazywano Akademię Krakowską i Wileńską. Wileńską reformował eks-jezuita Marcin Poczobutt- Odlanicki. Natomiast Akademię Krakowską reformował Hugo Kołlątaj. Obaj starali się zastąpić łacinę językami nowożytnymi. Popierali kadrę miejscowych młodych profesorów ,którym udzielali grantów (pieniądze, subsydia) na badania naukowe. Szkołom zostały podporządkowane szkoły wydziałowe, a tym z kolei szkoły podwydziałowe. Zajęto się także sprawą szkół elementarnych, do których powołano w 1775 Towarzystwo do Szkół Elementarnych. Jedną z głównych postaci tego towarzystwa był Grzegorz Piramowicz- twórca pierwszego elementarza. Nawet rozbiory i anarchia która będzie panowała w następnych latach nie zniszczyła Komisji Edukacji Narodowej, która przetrwała do końca istnienia I Rzeczypospolitej. Ostatnią ważną sprawą sejmu rozbiorowego było powołanie w 1775 Rady Nieustającej, która była czymś w rodzaju rządu. Co prawda została ona powołana na skutek nacisków Repnina. Niemniej król tak sprytnie dobrał do niej przedstawicieli, że dzięki temu zamieniła się w bardzo skuteczny organ działania. Rada Nieustająca była złożona z 5 departamentów (ministerstw). Był to departament:

• spraw cudzoziemskich

• spraw wewnętrznych czyli policji

• sprawiedliwości

• skarbu

• wojska

Składała się w sumie z 18 osób, 9 senatorów i 9 posłów. Zawsze obradowała pod przywództwem króla. Sejm zakończył swoje obrady, ale już w roku 1776 miano zwołać normalny sejm. Na tym sejmie powierzono Andrzejowi Zamojskiemu(nie był już kanclerzem, zrzekł się tego urzędu po I rozbiorze na znak protestu) zadanie sporządzenia kodeksu prawnego. Miała to być pierwsza od czasu kodeksu Łaskiego(1506) kodyfikacja prawa polskiego. Andrzej Zamojski bardzo się spieszył z tym kodeksem, by był gotowy na następny sejm i faktycznie przedstawił ten projekt w 1778. Niestety został on odrzucony. Konserwatywnym posłom nie podobało się wiele artykułów prawnych, m. in. ten, który mówił o prawie mieszczan do sprawowania urzędów publicznych oraz prawo do zawierania małżeństw międzystanowych. Do odrzucenia kodeksu przyczynił się także nuncjusz papieski, któremu nie podobało się, że na mocy kodeksu Zamojskiego kościół w Polsce tracił wiele praw, n. p. państwo wyznaczało wielkość majątków kościelnych. Ponadto bulle papieskie mogły być odczytywane w Polsce tylko za zgodą króla. Ustalono także, że już nigdy ten kodeks nie będzie rozpatrywany przez sejm. Następne lata nie były okresem reform.

Przede wszystkim król obawiał się, że każda próba reform może doprowadzić do jego detronizacji. Następne 9 lat w panowaniu Poniatowskiego(1778-1787) przez historyków oceniane jest najgorzej. Poniatowski nie interesował się krajem, otaczał się podejrzanymi ludźmi, marnotrawił pieniądze państwowe. W 1787 Rosja rozpoczęła przygotowania do wojny z Turcją. Poniatowski uznał, że to świetna okazja, by uzyskać u carycy Katarzyny II zgodę na przeprowadzenie reform w Polsce w zamian za pomoc w wojnie z Turcją. Dlatego spotkał się z carycą w Kaniowie nad Dnieprem i tam zaczął ją prosić o zgodę na sformowanie stutysięcznej armii, która brałaby udział w wojnie z Turcją. Caryca nie zgodziła się na to. Pozwoliła jedynie powołać w Polsce sejm konfederacki i taki sejm zwołano 6 X 1788 w Warszawie. Marszałkiem Koronnym na tym sejmie był Stanisław Małachowski, a litewskim Kazimierz Nestor Sapieha. Od razu ukształtowały się 3 stronnictwa:

I konserwatywne- nazywano je często hetmańskim, ponieważ główną rolę odgrywali tutaj hetmani- Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Wacław Rzewuski. Oni nie chcieli żadnych zmian w Polsce.

Byli nastawieni prorosyjsko i uważali, że jedynie caryca jest w stanie powstrzymać reformy.

II stronnictwo to stronnictwo prokrólewskie, któremu przewodził Stanisław Małachowski oraz brat króla Michał Poniatowski. To stronnictwo pragnęło przeprowadzić ograniczone reformy, które przede wszystkim wzmacniały by władzę króla. To stronnictwo także było nastawione prorosyjsko. To oni także wiedzieli, że nawet drobnych reform w Polsce nie będzie można przeprowadzić bez zgody Rosji.

III stronnictwo patriotyczne, które pragnęło przeprowadzenia szerokich reform ustrojowych i było zorientowane proprusko. Jego przedstawiciele pragnęli bowiem przy pomocy Prus wyzwolić spod rosyjskiej protekcji.

W tym stronnictwie był Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic.

Po kilkunastu miesiącach obrad stronnictwo patriotyczne i prokrólewskie zjednoczyły się ze sobą. Pierwszą ważną ustawą jaką podjął sejm było zlikwidowanie Rady Nieustającej, która często była nazywana Zdradą Nieustającą. Wszyscy bowiem pamiętali, że do jej utworzenia doprowadził Repnin ( Repnin przestał być ambasadorem Rosji w Polsce też po I rozbiorze. Zastąpił go Otto von Stackelberg). Zwołanie sejmu zaktywizowało także polskie mieszczaństwo. W grudniu 1789 na zaproszenie burmistrza Warszawy Jana Dekerta do Warszawy przybyły delegacje 10 miast. Następnie mieszczanie zorganizowali tzw. czarną procesję. Przeszli ulicami Warszawy w całkowitym milczeniu pod Zamek Królewski, gdzie obradował sejm i tam wręczyli posłom petycję, w której domagali się przyznania mieszczaństwu praw politycznych. Ponieważ we Francji zaczęła akurat rewolucja burżuazyjna posłowie pod wrażeniem tej rewolucji przyjęli petycję mieszczaństwa i obiecali, że podejmą jakąś ustawę. W 1789 zostały podjęte 2 ważne ustawy:

-ustawa o wojsku na mocy której miała powstać 100tys. armia

-ustawa o ofierze 10 grosza, która wprowadzała stały podatek, który miał być płacony w wysokości 10% dochodu, jeżeli chodzi o osoby świeckie i 20% jeżeli chodzi o duchowieństwo Niestety ustawa ta równocześnie przewidywała, że każdy sam będzie określał wielkość swojego majątku, dlatego też wpływy z tego podatku nie były tak wielkie jak przewidywano, bo każdy zaniżał własny dochód.

Na początku 1790 pruski poseł Andrea Lucchesini przedstawił sejmowi polskiemu propozycję sojuszu. Miał być wymierzony przeciwko 2 pozostałym zaborcom, ale Prusy w zamian za ten sojusz pragnęły, by Polska oddała im Gdańsk oraz Toruń, a w zamian za to otrzymałaby z miast zaboru austriackiego. Sojusz został zawarty w marcu 1790 ale na razie nie był ratyfikowany. Ponadto szybko okazało się, że Prusy nie były szczere w swoich rokowaniach z Polską, że tak naprawdę chciały jedynie nastraszyć Austrię i zmusić ją do zawarcia antyrosyjskiego traktatu i kiedy latem 1790 nowy cesarz niemiecki Leopold II zgodził się zawrzeć antyrosyjski traktat w Dzierżoniowie(Reichenbach), Prusy zupełnie straciły zainteresowanie sojuszem z Polską tym bardziej, że w sierpniu 1790 sejm polski uchwalił ustawę o niepodzielności polskiego terytorium, czyli tym samym Prusy wiedziały, że nie uzyskają już nabytków terytorialnych. We wrześniu 1790 kończyła się kadencja posłów. Uznano jednak, że sejm nie zostanie rozwiązany a jedynie dobiorą nowy skład posłów Od listopada 1790 sejm obradował w podwójnym składzie i m. in. dlatego jest nazywany Sejmem Wielkim i będzie obradował przez 2 kadencje.

Wiosną 1791 sejm zatwierdził 2 ważne ustawy. Jedna to ustawa o sejmikach na mocy której usuwano z sejmików szlachtę- gołotę.

Druga to ustawa o miastach, która przyznawała mieszczaństwu prawo do sprawowania urzędów publicznych oraz posiadania ziemi Tekst konstytucji był gotowy już w kwietniu 1791. Stronnictwo patriotyczne szukało sposobu, aby wprowadzić go w życie, chcieli wprowadzić konstytucję poprzez zamach stanu. Wykorzystali fakt, że członkowie stronnictwa hetmańskiego wyjechali na przerwę wielkanocną. Tekst konstytucji był odczytany na pierwszej sesji po tej przerwie. Wielu magnatów nie zdążyło wrócić, a członkowie str. patriotycznego byli obecni w 100%. Hugo Kołłątaj zadbał także, aby pod murami Zamku Warszawskiego znalazł się także lud warszawski, który po odczytaniu konstytucji zaczął wykrzykiwać na jej cześć, w związku z czym posłowie nie mieli innego wyjścia jak ją uchwalić. Konstytucja została zatwierdzona, ale właśnie taki sposób jej zatwierdzenia magnaci uznali za niedopuszczalny.

Zasady ustrojowe

Władza ustawodawcza miała być sprawowana przez 2-izbowy sejm. Wprowadzono permanencję sejmu, czyli to, że sejm przez 2 lata obraduje w tym samym składzie. Nadal utrzymano przywódczą rolę szlachty, ale do izby poselskiej obok 204 posłów szlacheckich wprowadzono 24 posłów mieszczańskich, którzy zostali nazwani plenipotentami, a którzy mieli prawo głosu doradczego w sprawach dotyczących miast. W senacie było 132 senatorów Władza wykonawcza miała być sprawowana przez rząd, który nazywał się Strażą Praw i której przewodził król, a w skład której wchodził prymas i 5 ministrów. Był on powoływany przez króla z sejmu. Ministrowie byli odpowiedzialni przed sejmem. Każda decyzja króla, każdy dekret wydawany przez króla wymagał kontrasygnaty, czyli zatwierdzenia odpowiedniego ministra. Król nie był odpowiedzialny przed sejmem.

W prowadzano opiekę państwa nad chłopem co oznaczało, że indywidualne umowy między panem a chłopem w sprawie zamiany pańszczyzny na czynsz nie mogły być jednostronnie zmieniane. Gwarantowano również wolność osobistą chłopom- przybyszom. W konstytucji znoszono również liberum veto, wprowadzając na to miejsce głosowanie większością, znoszono prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi, konfederacje, a także wolną elekcję wprowadzając dziedziczność tronu w rodzie Wettinów. Ustalono, że po śmierci St. Augusta Poniatowskiego władzę przejmie elektor Saksonii Fryderyk August- wnuk Augusta III Sasa. Zabierano prawa polityczne szlachcie- gołocie. Znoszono również cło wewnętrzne. Na to miejsce wprowadzono jednolite cło generalne. Dochody z niego miały zasilać budżet państwa. Mieszczanom zagwarantowano prawo do urzędów, posiadania ziemi i prawo do nabywania szlachectwa ( nobilitacji). Religia katolicka została uznana za religię państwową, ale innym wyznaniom przyznano pełną tolerancję. Zniesiono odrębność między Koronną a Litwą wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Ta konstytucja bardzo oburzyła stronnictwo magnackie.

Nie chodziło o zasady konstytucji, tylko o to, w jaki sposób została zatwierdzona. Oni poczuli się poniżeni i dlatego uważa się, że sposób wprowadzenia konstytucji był błędem i że należało poczekać, aby wprowadzić tę konstytucję normalnie, nie przez zamach stanu.

Trzech magnatów Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Rzewuski, pojechało w kwietniu 1792 na dwór carycy Katarzyny II, aby przekonać ją do podjęcia interwencji w Polsce. Zgodziła się pod warunkiem, że zostanie o to oficjalnie poproszona, czyli, że zawiążą konfederację i zwrócą się do Rosji.

Dlatego właśnie pojechali z Petersburga do małego nadgranicznego miasteczka Targowica, w dobrach Szczęsnego Potockiego. Tam w maju 1792 została zawiązana konfederacja targowicka, która oficjalnie zwróciła się do Katarzyny II z prośbą o interwencję i natychmiast do Polski wkroczyła 100tys. armia rosyjska, dowodzona przez generała Aleksandra Suworowa. Zaczyna się wojna w obronie konstytucji. Sejm Wielki zakończył swoje obrady 29 maja 1792 roku.

Polska sytuacja nie była najlepsza, bo ze 100tys. armii udało się powołać pod broń 20tys. żołnierzy. Do pierwszego poważnego starcia doszło pod Zieleńcami 18 czerwca 1792. Ta bitwa zakończyła się polskim zwycięstwem. Dowodził tam bratanek króla książę Józef Poniatowski. Król po bitwie kazał utworzyć order odlewany z brązu Virtuti Militari(męstwa wojennego). 22 czerwca otrzymało go 17 żołnierzy, w tym książę Poniatowski i Tadeusz Kościuszko. Pomimo tego zwycięstwa armia rosyjska nadal była na tyle silna, że bez trudu kontynuowała marsz na Warszawę. 18 lipcu 1792 zastąpił jej drogę pod Dubienką Tadeusz Kościuszko, ale nie dał on rady zatrzymać Rosjan. Zdecydował się wycofać i bitwa została nierozstrzygnięta. W sierpniu 1792 ros. armia Suworowa wkroczyła do Warszawy. Rosjanie zaczęli prześladowania. Aresztowano osoby ze stronnictwa patriotycznego i część osób wybrała emigrację, przenosząc się do Saksonii. Do Drezna m. in. udało się uciec Hugo Kołłątajowi. W 1793 został ustalony pomiędzy Rosją a Prusami II rozbiór Polski. Austria nie uczestniczyła w tym rozbiorze, bo była zajęta wojną i rewolucją francuską.

Prusy zabrały 57tys. km2 i powyżej 1 mln mieszkańców

Rosja zabrała 250tys. km2 i ponad 3 mln mieszkańców

Prusy zabrały tereny znacznie bardziej wartościowe(Wielkopolska) pod względem gospodarczym niż Rosja.

Rosja zabrała Litwę, Podlasie i Białoruś. Sami Targowiczanie byli zaskoczeni II rozbiorem. Wielu z nich na znak protestu opuściło Polskę. Środowisko emigracyjne polskie w Saksonii zaczęło przygotowywać powstanie. Wysłano do Polski Kościuszkę, aby zbadał, na ile jest ono realne. Wrócił on z wiadomością, że plany powstańcze są przedwczesne. Mimo tej opinii postanowiono jednak doprowadzić do wybuchu powstania i postawić Kościuszkę przed faktem dokonanym. W marcu 1794 ambasador Rosji w Polsce Osip Ingelström zaczął naciskać na Poniatowskiego, by wydał rozkaz całkowitego rozwiązania polskiej armii. Dlatego brygadier z Ostrołęki Antoni Madaliński zbuntował się i wyprowadził oddział z Ostrołęki, by nie dopuścić do jego rozwiązania. Wzdłuż granicy z Prusami szedł w kierunku Krakowa, co doprowadziło do opuszczenia miasta przez Rosjan. Bunt Madalińskiego został powszechnie uznany za początek powstania. 24 marca 1794 Kościuszko złożył przysięgę na Rynku Krakowskim, ubrany w chłopską sukmanę. Dla powstania najważniejszą rzeczą było przebić się do Warszawy.

24 kwietnia 1794 oddział Kościuszki napotkał pod Racławicami oddział rosyjski dowodzony przez generała Aleksandra Tormasowa. Wywiązała się bitwa zakończona zwycięstwem Polaków. Było to zasługą chłopskich oddziałów kosynierów dowodzonych przez Bartosza Głowackiego. Kosynierzy byli pomysłem Kościuszki, któremu nie udało się przebić do Warszawy pomimo zwycięstwa pod Racławicami. Jego oddziały wróciły pod Kraków, gdzie założył obóz wojskowy pod Połańcem. 7 maja Kościuszko wydał Uniwersał Połaniecki, w którym znosił poddaństwo osobiste chłopów, znosił pańszczyznę i sądownictwo panów nad chłopami. 10 maja Kościuszko powołał Radę Najwyższą Narodową, która miała być cywilnym rządem powstania.

Na miejsce sądów szlacheckich wprowadził dozory, czyli sądy tymczasowe. Na szczęście dla powstania 17 kwietnia wybuchła insurekcja w Warszawie, na czele której stanął Jan Kiliński oraz rzeźnik warszawski Wacław Sierakowski.

21 kwietnia wybuchło także powstanie na Litwie, którym kierował Jakub Jasiński, na tyle radykalny politycznie, że nazywano go polskim jakobinem. Na początku czerwca Kościuszko podjął kolejną próbę przedarcia się do Warszawy, tym razem inną drogą. Trafił jednak pod Szczekocinami 6 czerwca 1794 na liczne siły rosyjskie dowodzone przez Adriana Denisowa i wspomagane przez armię pruską, którą dowodził król pruski Fryderyk Wilhelm II . Wywiązała się bitwa, w której Kościuszko, choć pokonany, przedarł się do Warszawy. W bitwie pod Szczekocinami zginął bohater spod Racławic Bartosz Głowacki. W lipcu 1794 do Polski weszła armia Suworowa i podjęła marsz na Warszawę. Kościuszko we wrześniu podjął decyzję o opuszczeniu Warszawy, aby w ten sposób zapobiec połączeniu się armii Suworowa z armią Tormosowa.

11 pażdziernika 1794 wojska Kościuszki spotkały się w bitwie pod Maciejowicami z Rosjanami, którymi dowodził gen. Iwan Fersen. Rosjanie odnieśli zwycięstwo. Ranny w głowę Kościuszko dostał się do niewoli i został wywieziony przez Rosjan do Schlisselburga, gdzie carat przetrzymywał więźniów politycznych. 4 listopada 1794 roku Suworow zdobył Pragę dokonując tam rzezi mieszkańców.

Po aresztowaniu Kościuszki dyktatorem powstania został Tomasz Wawrzecki, który 16 listopada przegrał pod Radoszycami bitwę, uznaną za ostatnią w powstaniu kościuszkowskim. Skutkiem powstania był:

• III rozbiór

W 1795 został przeprowadzony III rozbiór Polski, zainicjowany przez Austrię.

• Prusy wchłonęły 48tys. km2 i 1 mln ludności Mazowsza z Warszawą.

• Rosja- 120tys. km2 i 1,2 mln ludności od Niemna do Narwi.

• Austria- 47tys. km2 i 1,5 mln mieszkańców Małopolski i Galicji.

Stanisława Augusta Poniatowskiego zmuszono do abdykacji w Grodnie w 1795. Wyjechał potem do Petersburga jako rezydent carycy. Zmarł w 1797 r.

Ilustracja 1: RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW W XVII WIEKU

Ilustracja 2: ROZBIORY POLSKIE W XVIII WIEKU

20

---