Zasady urzędowej kontroli pasz leczniczych stosowanych w żywieniu zwierząt gospodarskich

Monika Przeniosło-Siwczyńska

Zakład Higieny Pasz

Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach

Wprowadzony z dniem 1 stycznia 2006 r. zakaz stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu w sposób automatyczny spowodował zwiększone zapotrzebowanie na wytwarzanie pasz leczniczych. Pasze lecznicze stanowią uzupełnienie możliwości terapeutycznych dla lekarzy weterynarii zajmujących się leczeniem zwierząt hodowlanych. Wprowadzenie tego rodzaju pasz, w których występuje weterynaryjny produkt leczniczy
w dawkach terapeutycznych rodzi szereg nowych problemów w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa surowców żywnościowych pochodzenia zwierzęcego. Pod szczególną uwagę muszą być brane takie aspekty, jak: sposób mieszania i zapewnienie homogeniczności paszy, zastosowana dawka substancji aktywnej, przestrzeganie okresu karencji czy określenie gatunku zwierząt. Oprócz efektów terapeutycznych ważne jest ich stosowanie w taki sposób, aby nie było pozostałości w surowcach i produktach zwierzęcych przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Z paszami leczniczymi podawane są zwierzętom antybiotyki, kokcydiostatyki i leki przeciwrobacze. Podawane są również antybiotyki, które były wcześniej stosowane jako stymulatory wzrostu. Z punktu widzenia kontroli wewnętrznej
i urzędowej oraz prawidłowości stosowania pasz leczniczych w żywieniu zwierząt ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa otrzymywanych surowców żywnościowych.

Stąd też wytwarzanie i dystrybucja pasz leczniczych regulowane są obecnie wieloma przepisami począwszy od ustawy o paszach, a kończąc na właściwych rozporządzeniach dotyczących szczegółowych wymagań w odniesieniu do wytwarzania, badania, wprowadzania do obrotu i dystrybucji pasz przeznaczonych, jak i nieprzeznaczonych do obrotu. Ustawa o paszach z 22 lipca 2006 r. nakazuje, aby wytwarzanie pasz leczniczych było prowadzone przy użyciu urządzeń o takich parametrach i konstrukcji, aby było możliwe zachowanie homogeniczności i utrzymanie stałej zawartości substancji czynnej w 1 g paszy leczniczej. Ponadto wytwarzanie pasz musi być prowadzone przy użyciu urządzeń, których parametry, konstrukcja i rozmieszczenie umożliwiają ich czyszczenie po zakończeniu produkcji każdego asortymentu oraz uniemożliwiają zanieczyszczenie pasz i zmianę kolejności lub pominięcie określonego etapu cyklu produkcyjnego.

Jakość wytwarzanych pasz leczniczych jest objęta kontrolą urzędową, a mianowicie organy Inspekcji Weterynaryjnej sprawują nadzór nad wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem pasz leczniczych. Ponadto wytwórca pasz leczniczych prowadzi wewnętrzną kontrolę jakości i przestrzegania zasad higieny w procesie wytwarzania tych pasz. Kontrole obejmują określenie, a także potwierdzenie zawartości substancji czynnej oraz sprawdzenie, czy lek jest dobrze wymieszany z pozostałymi składnikami paszy, czyli czy jest zachowana homogeniczność. Jeżeli w paszy jest zadeklarowana obecność konkretnej substancji istotne jest potwierdzenie zarówno jej obecności, jak i ilości. Stwierdzenie zawartości poniżej deklarowanego poziomu może wskazywać na problem „oszustwa handlowego” lub problem epidemiologiczny, ponieważ efekt leczniczy będzie ograniczony. Ponadto niskie stężenia antybiotyku mogą przyczyniać się w większym stopniu do powstawania szczepów opornych na dany antybiotyk, co w konsekwencji może prowadzić do niepowodzeń w dalszej terapii. Natomiast zbyt duże stężenia antybiotyków mogą powodować ostre lub przewlekłe zatrucia
u zwierząt. Przedawkowanie niesie również niebezpieczeństwo utrzymywania się pozostałości leku w żywności pochodzenia zwierzęcego. Prowadzi także do przedostawania się do środowiska ilości leku większych od przewidzianych. Nieprawidłowości w stężeniach substancji aktywnych zawartych w paszach leczniczych są najczęściej związane z procesami ich przygotowania. Nierzadko są one wynikiem błędu człowieka. Często są następstwem złego, nierównomiernego wymieszania paszy czy też przygotowania kolejnych partii
w urządzeniach zanieczyszczonych wcześniej sporządzanymi paszami leczniczymi.

Jak wspomniano produkcja pasz leczniczych poddawana jest ścisłej kontroli jakości, zarówno wewnętrznej w toku produkcji, jak i zewnętrznej nadzorowanej przez Inspekcję Weterynaryjną. Mając na względzie potrzebę kontroli jakości wytwarzanych i stosowanych
u zwierząt gospodarskich pasz leczniczych opracowano system urzędowej kontroli i podjęto badania w kierunku oznaczania zawartości substancji czynnych i homogeniczności pasz leczniczych produkowanych i wprowadzanych do obrotu w Polsce w latach 2006 - 2008 r.

Materiał i metody

Materiał do badań stanowiły próbki pasz leczniczych, produktów pośrednich
i premiksów leczniczych oraz mieszanek czyszczących pobrane przez inspektorów weterynaryjnych w ramach krajowego planu kontroli urzędowej pasz oraz próbki dostarczone przez wytwórnie pasz. W roku 2006 zbadano 265 próbek, w tym 207 próbek pasz leczniczych, 40 premiksów leczniczych i 18 mieszanek czyszczących. W 2007 roku zbadano łącznie 454 próbki, w tym 372 próbki pasz leczniczych, 59 premiksów leczniczych, 5 próbek stanowił produkt pośredni, a 18 mieszanki czyszczące. Natomiast w 2008 roku zbadano 382 próbki, w tym 319 pasz leczniczych, 14 premiksów leczniczych, 1 produkt pośredni i 48 mieszanek czyszczących. Łącznie w latach 2006 - 2008 zbadano 1101 próbek w kierunku oznaczania zawartości substancji czynnej i/lub homogeniczności.

W ocenie aktywności przeciwbakteryjnej antybiotyków często stosowane są metody dyfuzyjne agarowe. Zależnie od sposobu postępowania wyróżnia się metodę cylinderkowo-płytkową, krążkowo-płytkową lub studzienkowo-płytkową. Do wyżej wymienionych badań zastosowano metodę mikrobiologiczną, studzienkowo-płytkową (cylinderkowo-płytkową
do badań z zakresu oznaczania tiamuliny), która pozwala na oznaczenie stężenia substancji czynnej w paszach leczniczych, produktach pośrednich i premiksach leczniczych. Zasada metody polega na ekstrakcji badanej próbki odpowiednim rozpuszczalnikiem, właściwym rozcieńczeniu ekstraktu, pomiarze średnicy stref zahamowania wzrostu szczepu testowego
i obliczeniu na tej podstawie zawartości antybiotyku. Przyjmuje się, że średnica stref zahamowania jest wprost proporcjonalna do logarytmu stężenia badanego antybiotyku. Obliczenie zawartości antybiotyku w badanej próbce polega na zmierzeniu średnic stref zahamowania i obliczeniu średnich arytmetycznych dla odpowiadających sobie stref z 4 płytek, zarówno dla roztworu wzorcowego, jak i badanego. Zastosowana metoda oparta jest na porównaniu stopnia dyfuzji wzorca substancji czynnej o znanej mocy z dyfuzją ekstraktu
z próbki badanej. Dobór rozpuszczalnika, jak i szczepu testowego zależy od tego, jaka substancja jest przedmiotem badania, co przedstawiono w Tabeli 1. Metody stosowane
w badaniach zostały zwalidowane i opisane w odpowiednich instrukcjach zatwierdzonych przez Głównego Lekarza Weterynarii.

Kontrola jakości wytwarzanych pasz leczniczych obejmuje oprócz badania zawartości substancji czynnej również badanie homogeniczności paszy leczniczej, która powinna być wytworzona w taki sposób, aby zapewnione było równomierne wymieszanie wszystkich składników. Wyprodukowana pasza powinna tworzyć jednolitą i stałą mieszaninę
z premiksem leczniczym. Jako kryterium oceny homogeniczności badanej paszy leczniczej przyjęto wartość współczynnika zmienności (CV) wyników badania zawartości substancji aktywnej w pięciu próbkach pierwotnych, która nie powinna przekraczać 15%. Wartość CV ≤ 15% świadczy o dobrym wymieszaniu substancji czynnej w paszy. Wartość kryterium stopnia wymieszania paszy leczniczej ≤ 15% ustalono doświadczalnie na podstawie wyników
z walidacji metod oznaczania substancji czynnych w paszach leczniczych i wartość ta uwzględnia wszelkie zmienności mające wpływ na proces badawczy.

Natomiast do badania mieszanek czyszczących wykorzystano metodę 8-płytkową wykrywania substancji przeciwbakteryjnych w paszach. Jest to metoda opracowana
w celu prowadzenia badań przesiewowych mieszanek paszowych w kierunku obecności substancji przeciwbakteryjnych.

Tabela 1. Wykaz substancji czynnych i metod ich oznaczania objętych badaniami
w PIWet.-PIB w Puławach.

Substancja czynna	Nazwa premiksu leczniczego wg wykazu produktów leczniczych	Ekstrakcja	Szczep testowy
Amoksycylina	Microamox Premiks Leczniczy Suramox PM 5% Zoobiotic 5% Premix Globulit	Bufor fosforanowy pH 8,0 + metanol	Kocuria rhizophila ex. Micrococcus luteus ATCC 9341
Linkomycyna	Lincomix 110 Lincomicin 110N Linco-spectin Premix Spectolin 44
Tylozyna	Farmasin 10% Premiks Farmasin 25% Premix Tylan G100 Premiks Tylasul G100 Premix
Chlorotetracyklina	Aurofac 100G			1 N kwas solny + metanol	Bacillus cereus ATCC 11778
Doksycyklina	Pulmodox Premiks 5%
Tiamulina	Tiamulinum Premix 2% Tiamulinum Premix 10% Tiamutin 2% premiks Tiamutin 10% premiks Biomutin 10% Premix	0,1 N kwas siarkowy + aceton	Kocuria rhizophila ex. Micrococcus luteus ATCC 9341

Wyniki

Liczbę i asortyment próbek poddanych badaniom przedstawiono w Tabelach 2 i 3.
Z przeprowadzonych badań wynika, że zdecydowaną większość próbek do badań stanowiły próbki pasz leczniczych z tylozyną i z chlorotetracykliną oraz w ostatnim roku zwiększyła się znacznie liczba pasz z linkomycyną. Podobnie zdecydowaną większość stanowiły próbki premiksów zawierających te dwa antybiotyki, czyli tylozynę (Tylan G100)
i chlorotetracyklinę (Aurofac 100G). Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w większości przypadków zawartość substancji czynnej w paszy leczniczej była zgodna
z deklarowaną oraz zachowana była homogeniczność pasz, na co wskazywały wartości współczynnika zmienności (CV) ≤ 15%.

Spośród pasz leczniczych w 88 próbkach (9,80%) zawartość antybiotyku nie zgadzała się z deklarowaną lub pasza nie była homogeniczna, tzn. wartość współczynnika zmienności (CV) była większa niż 15%. Natomiast we wszystkich badanych premiksach leczniczych zawartość substancji aktywnej była zgodna z deklarowaną. Badane próbki produktów pośrednich zawierały tylozynę jako substancję czynną o zawartości 2 g/kg oraz chlorotetracyklinę o zawartości 1,5 g/kg i spełniały wymagania, co do zawartości substancji aktywnej i homogeniczności. Spośród 84 próbek mieszanek czyszczących 15 (17,86%) zostało ocenionych jako dodatnie, tzn. zawierające pozostałość substancji czynnej. Ze względu na stosunkowo niskie poziomy tych substancji w próbkach prawdopodobną przyczyną był tzw. efekt przeniesienia „carry-over”, który stanowi problem związany
z produkcją pasz leczniczych. Stwierdzenie wyników dodatnich wśród mieszanek czyszczących świadczy o tym, jak skuteczny jest proces czyszczenia linii technologicznych po zakończeniu produkcji paszy leczniczej. Szczegółowe dane przedstawiono w Tabelach 2
i 3.

Tabela 2. Liczba próbek pasz leczniczych zbadanych w latach 2006 - 2008.

	Liczba zbadanych próbek			Liczba próbek niespełniających wymagań
		2006 r.	2007 r.	2008 r.	2006 r.	2007 r.	2008 r.
Pasza lecznicza z tylozyną	115	117	59	0	12	25
Pasza lecznicza z chlorotetracykliną	23	169	110	0	8	6
Pasza lecznicza z tiamuliną	17	23	37	0	0	5
Pasza lecznicza z doksycykliną	17	22	6	0	0	5
Pasza lecznicza z linkomycyną	29	9	57	0	0	11
Pasza lecznicza z amoksycyliną	6	32	50	0	9	7
ŁĄCZNIE	207	372	319	0	29	59

Tabela 3. Liczba próbek premiksów leczniczych, produktów pośrednich i mieszanek czyszczących zbadanych w latach 2006 - 2008.

	Liczba zbadanych próbek			Liczba próbek niespełniających wymagań
		2006 r.	2007 r.	2008 r.	2006 r.	2007 r.	2008 r.
TYLAN G100 Premiks	17	17	2	0	0	0
AUROFAC 100G	9	11	4	0	0	0
PULMODOX Premiks 5%	7	10	2	0	0	0
TIAMUTIN 10% premiks	3	7	2	0	0	0
SURAMOX PM 5%	3	6	0	0	0	0
FARMASIN 10% Premiks	0	5	0	0	0	0
BIOMUTIN 10% Premix	1	1	0	0	0	0
LINCOMIX 110N	0	0	2	0	0	0
LINCOMYCIN 110N	0	0	1	0	0	0
MICROAMOX	0	0	1	0	0	0
LINCO-SPECTIN Premix	0	1	0	0	0	0
TYLASUL G100 Premix	0	1	0	0	0	0
ŁĄCZNIE	40	59	14	0	0	0
PRODUKT POŚREDNI	0	5	1	0	0	0
MIESZANKI CZYSZCZĄCE	18	18	48	6	4	5

Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że jakość wytwarzanych pasz leczniczych pod względem zawartości substancji aktywnych i homogeniczności należy ocenić jako dobrą. Stwierdzenie wyników dodatnich wśród próbek mieszanek czyszczących wskazuje na występowania pozostałości substancji czynnych użytych do produkcji paszy leczniczej w mieszankach służących do czyszczenia. Do czyszczenia mieszadeł używa się zazwyczaj otrąb, które następnie można wykorzystać jako dodatek do paszy przeznaczonej do pierwszej fazy tuczu zwierząt tego samego gatunku co zwierzęta, dla których wytworzono paszę leczniczą.

Efekt przeniesienia „carry-over” jest osobnym problemem związanym z produkcją pasz leczniczych. Wytwórnie pasz produkują szeroki asortyment mieszanek paszowych wykorzystując te same linie technologiczne. W takiej sytuacji nieuniknione jest przenoszenie pewnych ilości substancji zawartej w paszy leczniczej do kolejnej partii paszy produkowanej w następnej kolejności. Możliwe jest to nie tylko podczas wytwarzania pasz leczniczych, ale również ich transportu i stosowania. Antybiotyki z grupy tetracyklin, antybiotyki
β-laktamowe oraz sulfonamidy w połączeniu z trimetoprimem zostały uznane za priorytetowe dla zjawiska „carry-over” ze względu na częstotliwość ich stosowania i liczbę zgłoszeń
w przeszłości w systemie RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) Komisji Europejskiej. Obecnie na poziomie Komisji Europejskiej trwają prace nad ustaleniem maksymalnych limitów dla pozostałości substancji czynnych w paszach. Pod uwagę brane są dwie opcje odnośnie maksymalnego dopuszczalnego poziomu: wartość 5% dawki leczniczej, i wartość 1%, która jest bardziej restrykcyjna i jest wynikiem oceny ryzyka w przypadku, gdy występowanie pozostałości antybiotyków w żywności pochodzenia zwierzęcego stanowi poważny problem.

Reasumując, prowadzenie kontroli nad wytwarzaniem i dystrybucją pasz leczniczych służy nie tylko kontrolowanemu stosowaniu weterynaryjnych produktów leczniczych, ale również ma na względzie jakość i bezpieczeństwo pasz, co ma niemałe znaczenie w aspekcie ochrony zdrowia zwierząt, człowieka i bezpieczeństwa środowiska.

Piśmiennictwo

1. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dna 1 lutego 2007 r. w sprawie szczegółowych wymagań przy wytwarzaniu i obrocie paszami leczniczymi przeznaczonymi do obrotu i produktami pośrednimi (Dz.U. Nr 27 poz. 183).

2. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dna 1 lutego 2007 r. w sprawie pasz leczniczych nieprzeznaczonych do obrotu (Dz.U. Nr 24 poz. 157).

3. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dna 1 lutego 2007 r. w sprawie wymagań przy wprowadzaniu do obrotu przez dystrybutora pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich (Dz.U. Nr 27 poz. 184).

4. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dna 31 stycznia 2007 r.
   w sprawie egzaminu ze znajomości zagadnień dotyczących wytwarzania pasz leczniczych z produktu pośredniego (Dz.U. Nr 27 poz. 182).

5. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dna 31 stycznia 2007 r.
   w sprawie wzoru zlecenia na wprowadzenie do obrotu pasz leczniczych i produktów pośrednich (Dz.U. Nr 24 poz. 155).

6. Ustawa o paszach z dnia 22 lipca 2006 r. (Dz.U. Nr 144, pz. 1045).

7. Stulich R.: Wytwarzanie, przechowywanie, transport i kontrola produkcji pasz leczniczych. Pasze Przemysłowe 2007, 7/8, 2-6.

8. Rybarczyk L., Gajęcki M.: Praktyczne aspekty wytwarzania i stosowania pasz leczniczych. Magazyn Wet., Suplement Świnie, 2006, 66 - 70.

9. Bednarek D., Szymańska-Czerwińska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania tylozyny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2006.

10. Bednarek D., Szymańska-Czerwińska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania linkomycyny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2006.

11. Bednarek D., Szymańska-Czerwińska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania tiamuliny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2006.

12. Kwiatek K., Przeniosło-Siwczyńska M., Bednarek D., Szymańska-Czerwińska M.: Instrukcja oznaczania chlorotetracykliny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2007.

13. Kwiatek K., Przeniosło-Siwczyńska M., Bednarek D., Szymańska-Czerwińska M.: Instrukcja oznaczania doksycykliny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2007.

14. Kwiatek K., Szymańska-Czerwińska M, Bednarek D., Przeniosło-Siwczyńska M.: Instrukcja oznaczania amoksycyliny w paszach leczniczych metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2007.

15. Kwiatek K., Przeniosło-Siwczyńska M.: Instrukcja badania homogeniczności pasz leczniczych i produktów pośrednich na podstawie badania stopnia wymieszania substancji czynnej. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2007.

16. Kwiatek K., Przeniosło-Siwczyńska M.: Instrukcja wykrywania substancji przeciwbakteryjnych w środkach żywienia zwierząt metodą mikrobiologiczną. Instrukcja GLW wyd. przez PIWet.-PIB, Puławy 2006.

17. Kan C.A., Meijer G.A.L.: The risk of contamination of food with toxic substances present in animals feed. Animal Feed Science and Technology 2007, 133, 84-108.

18. New Analytical Techniques for Detecting Multiple Banned Feed Additives, Veterinary Drugs and Coccidiostats in Feed, 2005.

161

---