Ewa Okapiec
gr. 30
Tendencje rozwoju gospodarki światowej po II wojnie światowej
Po zakończeniu II wojny światowej największy udział w gospodarce światowej miały trzy regiony: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i tzw. Tygrysy Azjatyckie. Wynik wojny spowodował powstanie na świecie dwubiegunowości politycznej; hegemonami zostały dwa mocarstwa: Związek Radziecki wzmocniony aneksjami terytorialnymi i silny militarnie oraz Stany Zjednoczone Ameryki, które będąc niekwestionowanym liderem ekonomicznym w świecie, stały się również potęgą polityczną. Będąc na pierwszym miejscu również pod względem finansowym organizowała wraz z pozostałymi państwami wszelkie próby pomocy wyniszczonym krajom Europy w celu przywrócenia ładu porządku i działalności administracji samorządowej.
Pierwszym krokiem jaki podjęto było utworzenie Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Organizacja ta miała stabilizować politykę walutową państw członkowskich, popierać zrównoważony wzrost handlu międzynarodowego i udzielać pomocy w równoważeniu bilansu płatniczego państw - członków. Rozpoczął on swoją działalność w 1947 roku.
Kolejną powołaną instytucją międzynarodową był Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju nazwany później Bankiem Światowym. Rozpoczął on swoją działalność jako agenda ONZ z udziałem 28 państw - członków. Członkowstwo w Banku Światowym połączone było z członkowstwem w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Organizacja ta pomagała swym członkom w finansowaniu odbudowy powojennej i wewnętrznych inwestycji, w szczególności pomagał przy rozbudowie infrastruktury komunikacyjnej, energetycznej, transportowej itp., udzielał pożyczek an te cele.
Trzecią organizacja międzynarodową powołaną 1947 roku był Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT). Celem było dążenie do pełnej liberalizacji handlu przez obniżanie taryf celnych i zapobieganie protekcjonizmowi handlowemu oraz dyskryminacji handlu, aby w ten sposób w pełni wykorzystać zasoby światowe i stabilizować dochody wszystkich krajów.
Utworzono także organizacje międzynarodowe charakterze regionalnym takie jak Europejska Wspólnota Gospodarcza powstała w 1957 roku i Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu z 1960 roku. Wszystkie powstałe organy z znacznym stopniu wpływają na jakość gospodarki światowej.
Zjawiskiem, które miało spore znaczenie w latach powojennych była dekolonizacja. Procesy wyzwalania się spod władzy kolonialnej terytoriów zależnych i niezależnych prowadzone w pierwszym powojennym dziesięcioleciu miały wpływ na rozwój gospodarki. W latach 1956 - 1968 niepodległość uzyskało 50 państw, z czego 38 a Afryce, 6 w Azji, 4 w Ameryce, 2 w Oceanii. Dekolonizacja dając nowym państwom wolność nie rozwiązała automatycznie ich innych dolegliwości cywilizacyjnych m. in. gospodarczych. W niektórych z nich doszło do przewlekłych wojen domowych prowadzonych między dwoma elitami władzy. Część przywódców nowych państwa budowała systemy władzy totalitarnej. Ideologia antykolonialna sprzyjała przyjmowaniu w wielu krajach ideologii lewicowej, komunistycznej i budowania i budowania ustroju społeczno - gospodarczego na wzór ZSRR.
W okresie bezpośrednio powojennym największą potęgą ekonomiczną świata była Ameryka Północna a w zasadzie Stany Zjednoczone. Gospodarka amerykańska rozwijała się jednak zdecydowanie wolniej niż gospodarki krajów Europy Zachodniej i Azji południowo - Wschodniej. W miarę upływu czasu traciła ona przewagę wynikającą z istnienia nie zniszczonej w czasie II wojny światowej gospodarki. Ponadto, gospodarka Europy integrowała się stopniowo , a waluty europejskie stały się wymienialne. Rozwój gospodarczy krajów dynamicznych ułatwiony był również dzięki naśladownictwu amerykańskiej techniki i organizacji pracy.
Do najbardziej dynamicznych krajów świata należały również Japonia i tzw. tygrysy azjatyckie. Takie kraje jak Korea Południowa, Tajwan i Hongkong potrafiły utrzymać wysokie tempo wzrostu również w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Porównanie tempa rozwoju krajów Azji Południowo - Wschodniej z resztą świata pozwala wyciągnąć wniosek, że w okresie powojennym rozpoczął się długofalowy proces, którego konsekwencją jest stopniowe przenoszenie się centrum gospodarczego świata z basenu Oceanu Atlantyckiego do krajów położonych nad Pacyfikiem.
Okres od lat 50 i 70 to czas w którym gospodarka światowa nie rozwijała się równomiernie na wszystkich kontynentach. Groźnym ekonomicznym rywalem Stanów Zjednoczonych stała się Japonia oraz Europa Zachodnia , która po powstaniu dwóch ugrupowań : Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), wzmocniła swoją pozycję. Wzorując się na Japonii i biorąc przykład z jej modelu rozwoju tygrysy azjatyckie zaczęły zbliżać się do jednego poziomu z grupą państw uprzemysłowionych. Było to Hongkong, Singapur, Tajwan, Korea Południowa, Tajlandia i Malezja.
Bardzo wyraźny pływ na rozwój gospodarki światowej miały osiągnięcia naukowo - techniczne. Od przemysłu wydobywczego, hutniczego i maszynowego bardziej popularne stały się nowocześniejsze elektrotechnika, chemia organiczna, informatyka i elektronika. Tworzono nowe technologie i produkty. Wielkie nakłady finansowe inwestowano w badania i ich wdrażanie. Dokonały się olbrzymie zmiany w technologiach wytwarzania. Szczególny nacisk kładziono na oszczędność energii i surowców. Poprawiła się jakość i szybkość usług np. w transporcie, telekomunikacji i łączności satelitarnej. Głównym skutkiem odkryć naukowo - technicznych było jednak poprawienie się warunków życia, unowocześnienie środków masowego przekazu czy wzrost ilości wolnego czasu. Wzrosło również zainteresowanie kulturą. Nastąpiło zjawisko restrukturyzacji bardziej zauważalne w krajach rozwiniętych gospodarczo. Znacznie wzrosło zatrudnienie ludności w usługach, zmalało natomiast w sferze produkcyjnej. Można to było zauważyć w Europie Zachodniej i Ameryce. W krajach bloku socjalistycznego zmiany w strukturze zatrudnienia miały inny charakter. Nacisk kładziono dotychczas na sektor rolniczy i to właśnie z niego nastąpił znaczny odpływ pracowników na rzecz sektora przemysłowego. Udział zatrudnienia w usługach miał najmniejsze znaczenie.
Szybki wzrost gospodarczy miał miejsce w Japonii. Zaowocował dużymi przyrostami produktu krajowego brutto. W wartości globalnej w 1950 roku stanowił on tylko 3% PKB Stanów Zjednoczonych, w 1960 r. - 8% i rosło z każdym kolejnym rokiem. Oznaczało to że Japonia umocniła się jako drugie mocarstwo gospodarcze na świecie. W 1960 r. PKB na jednego mieszkańca wynosiło 16% poziomu USA wzrastając do roku 1981 prawie pięciokrotnie. Przemysł skierowany był na produkcję maszynową. Usługi i rolnictwo były zaniedbywane.
Rozwój gospodarki światowej w latach 1970 - 1989
Rozwój gospodarki światowej na początku lat siedemdziesiątych zakłócił poważny kryzys energetyczny. Czynnikiem, który znacznie wpływał na rozwój państwa było wydobywanie ropy naftowej i produkcja energii elektrycznej. W 1960 r. powstała Organizacja Krajów Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC), która początkowo nie miała wielkiego znaczenia wobec siły wielkich monopoli naftowych wywodzących się z USA, Wielkiej Brytanii i Francji lecz na początku lat 70 w wyniku wzrostu znaczenia nafty libijskiej uzyskała podwyżkę cen ropy. W 1973 r. państwa OPEC wprowadziły embargo na dostawy ropy do Stanów Zjednoczonych i niektórych krajów kapitalistycznych a także podniosły jej cenę i ograniczyły wydobycie. Bezpośrednim następstwem wzrostu cen ropy była stagnacja gospodarcza w krajach uprzemysłowionych. Spadek produkcji wywołał bezrobocie. Nastąpiło zjawisko stagflacji - czyli stagflacji i inflacji. Po tych wydarzeniach państwa stanęły wobec konieczności zmian w polityce gospodarczej, która pozwoliłaby im skutecznie zwalczać bezrobocie i inflację.
Nastąpił również kryzys walutowy. Początkiem był rok 1971 kiedy Stany Zjednoczone zawiesiły wymienialność dewiz dolarowych na złoto. Oba kryzysy objęły większość państw globu. W latach 1970 - 1989 zaczęły pojawiać się problemy dotyczące całego świata. Pojawiły się trudności surowcowe, inflacyjne, technologiczne i walutowe zmuszając kraje do poszukiwań rozwiązania owych problemów. W 1979 roku drożały ceny surowców i metali a także surowców rolnych i żywności. Wszystko to podnosiło koszty produkcji w przemyśle i wpłynęło na ograniczenie inwestycji i produkcji: zaczęła się recesja. Dotknęła ona Stany Zjednoczone potem inne kraje. Silne obniżenie tempa wzrostu PKB odczuła w latach 1981 - 1983 Japonia. Stosunkowo najszybciej bo już od drugiej połowy 1982 r. z recesji zaczęły wychodzić Stany Zjednoczone. Pojawił się kryzys zadłużeniowy. Państwa zaciągające w latach siedemdziesiątych kredyty zagraniczne obciążały swą gospodarkę zarówno odsetkami jak i ratami kapitałowymi. Kryzy ten miał charakter globalny. Objął on prawie wszystkie kraje rozwijające się.
W gospodarce światowej narastały współzależności międzynarodowe. Współpracę międzynarodową ułatwiał postęp w transporcie i komunikacji, a także rozwój elektroniki w dziedzinie łączności i środków masowego przekazu. Rozwój rynku światowego stymulowały również korporacje transnarodowe. Miały one szczególny wpływ na przepływ technologii i kapitału do regionów słabiej rozwiniętych. Niektóre korporacje miały większe przychody niż niejedno państwo. Wielkie przedsiębiorstwa międzynarodowe stawały się często przedmiotem krytyki, zwłaszcza ze strony lokalnych przedsiębiorców, zagrożonych ich ekspansją.
Sytuacja na świecie po 1989 roku.
N a przełomie lat 80 - tych i 90 - tych sytuacja w Europie była bardzo skomplikowana. Kontynent był podzielony tzw. "żelazną kurtyną” na kraje rozwinięte na zachodzie i komunistyczne na wschodzie funkcjonujące pod wpływem i chronione przed sugestiami reszty świata przez Związek Radziecki. Bariera była niezwykle trudna do pokonania. Niektóre narody z wchodzących w skład wielkiego imperium ukazywały aspiracje niepodległościowe. Od połowy lat 80 - tych w związku z poprawą koniunktury gospodarczej, zauważalne było wielkie ożywienie handlu światowego. Duże znaczenie miała działalność GATT. W drugiej połowie 1989 roku w Europie środkowej i Wschodniej nastąpiła seria wydarzeń równie przełomowych, co nieoczekiwanych: w kolejnych krajach dochodziło do obalania komunistycznych reżimów. Kompletny rozpad Socjalistycznych Republik Radzieckich nastąpił w 1991 roku. Rozpoczęła się ustrojowa i gospodarcza transformacja państw Europy Środkowo - Wschodniej. Konsekwencją rozpadu systemu komunistycznego było tworzenie się nowych stosunków międzynarodowych. Po rozpadzie największego mocarstwa ponownie wzrosła rola Stanów Zjednoczonych na rynku światowym. Imponujące nakłady pieniężne inwestowane w badania, naukę a także zbrojenie dały początek nowym technologiom.
W latach 90 - tych umacniały się na świecie ugrupowania o charakterze integracyjnym. Unia Europejska i EFTA stworzyły w 1992 r. Europejski Obszar Gospodarczy. W tym samym roku Polska, Czechy, Węgry i Słowacja podpisały porozumienie o stworzeniu strefy wolnego handlu - CEFTA. W 1996 r. dołączyła do nich Słowenia. W Ameryce Północnej od 1994 r. działała strefa wolnego handlu obejmująca USA, Kanadę i Meksyk (NAFTA). W 1992 r. Państwa Europy Zachodniej utworzyły Unie Gospodarczą i Walutową. Głównym jej celem było utworzenie wspólnej, europejskiej waluty - euro. Realizacja postanowień traktatu z Maastricht przyniosła korzyści krajom członkowskim UE zwłaszcza tym, które były opóźnione gospodarczo. W 1993 r. nazwę Wspólnoty Europejskiej zmieniono na Unię Europejską. Wszystkie wymienione działania sprawiły, że handel światowy rozwijał się bardzo dynamicznie i stał się głównym czynnikiem światowej globalizacji gospodarczej. Największy udział w handlu światowym w latach 90 - tych zarówno w eksporcie jak i w imporcie miała Europa Zachodnia ponad 40%. Największymi światowymi potęgami handlowymi pod koniec XX w. były USA, RFN, Japonia, Francja, Wielka Brytania i Kanada. Słabo przedstawiał się handel światowy państw Europy Środkowo - Wschodniej i byłego ZSRR.
Dynamicznie rozwijał się ruch kapitału w 1990 r. eksport kapitału skupił się w 65% całości w rękach Japonii i Europy zachodniej. W połowie lat 90 - tych Japonia przeżywała jednak kłopoty gospodarcze co skutkowało jej spadkiem w udziale eksportu kapitału.
Krajami, które rozwijały się i przyjmowały BIZ były Chiny, Hongkong, Brazylia, Meksyk a także w mniejszym stopniu kraje Europy Środkowej: Polska , Rosja i Czechy. Dynamiczny wzrost gospodarczy spowodował, że Chiny dysponowały potężnym potencjałem ekonomicznym co skutkowało największym przyrostem PKB na świecie w latach 1990 - 2000.
Od połowy lat 90 - tych pomyślna koniunktura gospodarcza tzw. „państw wschodzących rynków” w Ameryce Łacińskiej oraz Azji Południowo - Wschodniej została przerwana głębokim kryzysem finansowym i gospodarczym. Obejmowały one kraje o wysokiej dynamice rozwoju gospodarczego. Dotyczyły strefy finansów i bankowości ale ich skutki odczuwalne były w całej gospodarce.
W krajach postkomunistycznych zaczęto wprowadzać nowe reformy. Po pewnym czasie sytuacja tych państw zaczęła się poprawiać jednak pod względem udziału w światowym PKB nie dorównywała krajom rozwijającym się. Zjawiskami, które były szczególnie trudne do zażegnania były bezrobocie i inflacja. Wystąpiły one także w krajach Europy Zachodniej ale nie na tak dużą skalę i nie trwały tak długo.
Postęp technologiczny w Japonii i Stanach miał decydujący pływ na zmiany strukturalne w gospodarce światowej. Wzrosło znaczenie usług a zmalała produkcja rolna. Zaczęto inwestować w nowoczesne dziedziny wiedzy wymagające solidnych podstaw naukowych. Dynamika wzrostu gospodarczego była bardziej widoczna w krajach rozwijających się niż w krajach rozwiniętych
Źródła:
J. Szpak Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003 s. 285-290, 318-319, 327-329, 376-377,402-404,411
W. Morawski Powszechna historia gospodarcza 1918 - 1991, wyd. „FLOKS”, Warszawa 1994, s. 146 i 147
R. Cameron, Larry Neal Historia gospodarcza świata - od paleolitu do czasów najnowszych, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1996, s. 428