Historia idei

12.02.2003

Początek myśli nowożytnej:

- podstawowe pytanie myśli politycznej - skąd pochodzi władza?

• myśliciele średniowieczni - nie warto kwestionować boskiej legitymizacji władzy, bo to nic nie da

• renesans - zakwestionowanie legitymizacji władzy przez Opatrzność i Invocatio Dei, pojawiają się pytania o źródło pochodzenia władzy, o upoważnienia do rządzenia społeczeństwem, o źródło siły, którą władza dysponuje; w renesansie najpierw pojawiają się fakty, a dopiero potem ich interpretacja, później to myśl polityczna kreuje rzeczywistość

• Niccolo Machiavelli Książę i Rozważania o dziesięcioksiągu historii Rzymu Tytusa Liwiusza, początek XVI wieku - zakazane przez Kościół i monarchów:

• opisanie rzeczywistości (a to nigdy nie cieszy się aprobatą) - Machiavelli obraził całą Europę twierdząc, że autorytet i władza pochodzi z siły wewnętrznej, a nie od Boga

• Europa poczuła się pozbawiona opieki boskiej

• cele Machiavellego: intencje dobra wspólnego i interesu wspólnego (ostatni rozdział Księcia - apel patriotyczny o stworzenie wolnej od przemocy i sporów wewnętrznych republiki włoskiej, czyli państwa, w którym ludzie rządzą sami sobą w przeciwieństwie do państwa, w którym władca rządzi siłą); we Włoszech wówczas stan nieustającej wojny, stąd przeświadczenie Machiavellego o tym, że wewnętrzny konflikt w obrębie kraju jest zły, a książę dla dobra wspólnego powinien przekonać lub ewentualnie zniszczyć opozycję

• pytanie Machiavellego: skąd bierze się siła, skoro od siły właśnie pochodzi władza? - książę jest silny ta siłą, którą sam potrafi wytworzyć (nie ma zewnętrznego nadania siły); ~ podobieństwo do Szekspira (także nie ma Boga, a jedynie los; siła i bezwzględność, nieustająca wojna o władzę)

• wpływ Machiavellego na „ojców założycieli” Stanów Zjednoczonych (Hamilton, Jefferson)

• reformacja: nie kwestionuje Invocatio Dei, ale obecność papieża (jako przedstawiciela Boga na ziemi); oddzielenie władzy politycznej od religijnej (tj. usamodzielnienie władzy politycznej i próba osłabienia legitymizacji władzy przez opatrzność)

• Locke: potrzeba tolerancji, odnosi się jednak jedynie do protestantów (tylko oni są samodzielni), nie podlegają jej ateiści i katolicy (jako rządzeni przez papieża)

• siła jest źródłem władzy, ale nie jej zasadą, normą, która władza dysponuje - władza jest legitymowana przez poparcia podstawowych siła społecznych (elit):

• Anglia: arystokracja i duchowieństwo (parlamenty)

• Polska: wyłom w Invocatio Dei, demokracja szlachecka (wolne elekcje i liberum veto)

• siła bierze się z własnego nadania (Machiavelli), a nie z zewnątrz - pełne zakończenie procesu delegitymizacji opatrzności po I wojnie światowej

• pełne uobywatelnienie społeczeństwa w 50 - 60tych latach XX wieku (uzyskanie praw wyborczych przez kobiety w Szwajcarii).

19.02.2003

• powolny upadek systemu feudalnego - szybki rozwój gospodarczy Europy (już w XVII wieku), podział na liczne księstwa, wojny religijne i związana z nimi potrzeba doskonalenia logistyki (nowe drogi, nowe środki transportu) - feudalizm z jego cłami i mytami wszystko to utrudnia

• unowocześnienie armii w trakcie wojen religijnych - nierówne formacje militarne; potrzeba reorganizacji armii (nie ma jeszcze teorii wzrostu gospodarczego, motorem unowocześniania gospodarki jest rozwój armii - większa liczebność, nowe narzędzia - to wszystko natomiast tworzy mowy typ społeczeństwa)

• państwo absolutne jest wówczas najlepszym organizmem zarządzającym nowoczesną armią i gospodarką życia codziennego; stanowi także odpowiedź na źródło pochodzenia władzy (potwierdzenie boskiego pochodzenia władzy)

• Jean Bodin - ideolog absolutyzmu; państwo absolutne nie tylko ogranicza wolność ludu, ale pełnie także funkcje modernizacyjne (w miarę nowoczesna administracja, armia, podatki, struktura państwowa)

• absolutyzm ( nawet ten oświecony, z drugiej połowy XVIII wieku) skazany był na zagładę przez korupcję (uchronił się od tego jedynie król Czech Masarik - zachował wszystkie swobody obywatelskie, nie wolno było jedynie krytykować władzy króla)

• stan permanentnej wojny jako należący do natury życia społecznego (refleksja filozofów nad tym)

Tomasz Hobbes

• 1651 Lewiatan

• precyzyjne pytania dotyczące wszystkich dziedzin politycznych

Jeżeli ludzie w stanie natury są zarazem w stanie permanentnej wojny (homo homini lupus est), to w ich interesie leży zaprzestanie tej wojny i zyskanie poczucia bezpieczeństwa. Tak wiec ludzie w stanie przedpolitycznym (całkowitej wolności, natury, ale i zagrożenia) zawierają układ - część swojej wolności (z góry im przynależnej) oddają suwerenowi w zamian za bezpieczeństwo zgodnie z regułą, że im więcej bezpieczeństwa, tym mniej wolności. Po wyłonieniu się suwerena dostaje on zadania zapewnienia społeczeństwu bezpieczeństwa, nie ma jednak prawa zabierać swoim obywatelom wolności, nie może wkraczać w sferę życia prywatnego (sądownictwo, handel) - czuwa jedynie nad bezpieczeństwem jednostki i całości - jego władza istnieje jednak do pewnego momentu, jej granicą jest przegrana wojna domowa lub zewnętrzna.

Hobbes nie mówi, kto powinien zostać suwerenem (jednostka czy grupa) - porusza tylko kwestię przejścia od hipotetycznego stanu przedpolitycznego (natury) do stanu politycznego będącego wytworem ludzkim i sztucznym.

• źródłem wiedzy o społeczeństwie jest debata publiczna, poprzez która ludzie wypracowują wspólne poglądy i interesy

• sposobem osiągania consensusu jest publiczna debata, czyli język (stad troska myślicieli - George Orwell - o jakość języka polityki jako narzędzia porozumiewania się społeczeństwa)

• klarowanie języka jednym z celów wielu późniejszych myślicieli

• dyskusja, czy Hobbes był ojcem liberalizmu (idea umowy społecznej) czy konserwatyzmu (silna władza jedynym sposobem funkcjonowania społeczeństwa złożonego ze złych z natury ludzi)

• w XX wieku często odwoływano się do Hobbesa w celu manipulacji społeczeństwem

• myśl Hobbesa bardzo wpłynęła na rzeczywistość - był akceptowany przez władzę (pojawia się u niego Bóg - deizm)

• wątek polityki w stosunkach międzynarodowych (państwa jako swoi naturalni wrogowie, nie ma idei wiecznego, trwałego pokoju - Hobbes nie uwzględnia organizacji, która by wiecznie podlegała pewnym stałym prawom)

• idea prawa międzynarodowego - Hugo Grocjusz O prawie wojny i pokoju; prawo międzynarodowe nie ma takiej egzekucji jak prawo wewnętrzne narodu, ale jego rola i tak jest ważna; odpowiedź na to, że w stosunkach międzynarodowych obowiązuje stan naturalny (czyli wojny)

• związek Hobbesa z wydarzeniami w Anglii (Cromwell, parlamentaryzm)

• pokazanie sposobu, w jaki władza jest legitymizowana przez wolę ludu (choć władza suwerena nie jest jeszcze demokratyczna)

Monteskiusz

• O duch u praw, Listy perskie

• systemy polityczne różnią się (tradycja, historia, klimat), nie można zatem sformułować jednego właściwego systemu politycznego

• czy demokracja jest wiec możliwa wszędzie? (obserwacja Monteskiusza początkiem do tych rozważań)

• trójpodział władz - rozdzielenie funkcji suwerena i uzupełnienie Hobbesa

• teza depersonalizacji władzy - po rozdzieleniu władzy suwerenem staje się prawo (świadoma interpretacja Hobbesa); zmniejszenie wpływu czynnika ludzkiego (jako niepewnego, egoistycznego i ulegającego wpływom) na władzę; postulat stopniowo wcielany w życie (szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach - im więcej rzędów prawa, tym mniej ważne, kto rządzi → degradacja klasy politycznej)

• demokratyczna koncepcja Monteskiusza - podstawa (wraz z Hobbesem) nowoczesnych systemów władzy i gospodarki; przełom intelektualny prowadzący do przełomu politycznego.

26.02.2003

Oświecenie

• paradygmat nowoczesności: przekonanie, że nie ma ograniczeń dla ludzkiego rozumu (myśl racjonalistyczna) i przeświadczenie o roli edukacji w życiu człowieka (prawidłowa doprowadza człowieka do racjonalnego myślenia) - trudno zbudować do tego sensowną antytezę

• Obraz postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje (pełen optymizm - oświeceni są lepszymi ludźmi i obywatelami)

• materializm - przekonanie, że rzeczywistość ma jedynie wymiar materialny (duchowość może być ewentualnie jego następstwem)

• dążeniem jednostek jest maksymalizacja szczęścia - Helwetiusz

• przecenienie roli oświecenia w burzeniu barier intelektualnych

• specyficzny obraz oświecenia w Polsce (wpływ jedynie oświecenia francuskiego - obraz jednowymiarowy i bardzo uproszczony)

Umowa społeczna

• Jan Jakub Rousseau (krąg encyklopedystów), O pochodzeniu nierówności - odwrócona zasada rozumowania w stosunku do Hobbesa; ludzie żyli kiedyś w stanie natury, potem nastąpiło upolitycznienie i cywilizacja, co zdeprawowało naturę ludzką (odwrotność Hobbesa); koła historii nie da się jednak odwrócić, jedynym ratunkiem dla społeczeństwa jest demokracja oparta na umowie społecznej: społeczeństwo zawiera pewnego rodzaju umowę - zgadza się na scedowanie pewnej wolności na rzecz reprezentantów, którzy będą reprezentować naszą wolę w pewnym zorganizowanym ciele (głównie parlamenty)

• podstawą jest zgoda powszechna, ale czegoś takiego nie da się nigdy osiągnąć

• Rousseau próbuje z tego wybrnąć poprzez stworzenie pojęcia woli powszechnej, ale:

• jaka jest jej treść?

• kto ja wyraża?

• czy wola powszechna jest niepodważalna?

• wojna jako bezsprzeczny przykład woli powszechnej i wspólnoty (także początkowy okres „Solidarności” w Polsce)

• Rousseau buduje fundamenty ustroju demokratycznego - demokracja jest wyrazem woli ludu, który sam chce decydować o sobie

• uznanie dziecka za osobą ludzką (Emil)

Rewolucja francuska

• proces samoczynnej erozji systemu (absolutyzm we Francji - największym błędem były próby utrzymania absolutyzmu i zachowania trzech stanów; I i II stan: ok. 4% całego społeczeństwa)

• państwo pyta, co społeczeństwu dolega - powstają zeszyty zażaleń wszystkich obywateli - Ludwik XVI i jego ministrowie wzbudziwszy nadzieje nie wiedzą nadal, jak zaradzić sytuacji, przekazują postulaty parlamentom (pełnią jedynie funkcję opiniodawczą), na tym sprawa się kończy

• 14.07.1789 lud atakuje Bastylię (mało istotne wydarzenie z punktu widzenia ówczesnych władz); plotka głosi, że w czasie pacyfikacji ludu zginęło kilkadziesiąt osób, potem policja pacyfikuje przybyłych na pogrzeb kilku w rzeczywistości zabitych - następuje eskalacja wydarzeń

• rok później zwołane zostaje pierwsze Zgromadzenie Narodowe

• w pierwszym okresie rewolucji celem jest ustanowienie wolności (Zgromadzenie Narodowe pisze nową konstytucję - rozszerzenie praw na całą dorosłą ludność, masowe uobywatelnienie, nadanie praw politycznych)

• drugim, prócz wolności, celem staje się także rewolucja społeczna i wyrównanie stanu materialnego obywateli - rewolucjoniści chcą stworzyć społeczeństwo idealne i równe, lud ma sprawować władzę; powstaje Komitet Ocalenia Publicznego (Robespierre na czele), cel nie zostaje jednak osiągnięty, winą zostają obarczeni wrogowie ludu

• terror obejmuje kolejno arystokrację, kler, obcokrajowców i ich agentów - samonapędzający się charakter terroru; ataki na kler („małżeństwa rewolucyjne”); wizja przyszłego społeczeństwa nie jest możliwa do zrealizowania bez terroru i wewnętrznej organizacji - stad kult istoty najwyższej (mimo całkowitego odrzucenia arystokracji i religii)

• wraz z obaleniem Komitetu Ocalenia Publicznego kończy się pierwszy zasadniczy okres rewolucji

• zrealizowanie postulatu wolności i równości jednocześnie okazuje się niemożliwe.

[Agnes Heller: demokracja jest pierwszym ustrojem w dziejach, który wymaga filozoficznego uzasadnienia - za demokracja nie stoją żadne elementy praktyczne - ani skuteczność ekonomiczna, ani militarna - demokracja służy temu, że wolna jednostka w wolnym społeczeństwie ma wpływ na dobro wspólne, ludzie sami kierują swoim losem indywidualnym i wspólnym]

05.03.2003

• rewolucja francuska wywołuje strach innych państw (obawa przed powtórzeniem się sytuacji tam), stąd wojna przeciw Francji i próby przywrócenia starego porządku po 1815 roku (niemniej jednak nigdy potem w historii nie było rewolucji na tak wielką skalę)

• cały XIX wiek: nieustanne odniesienia do rewolucji francuskiej (u myślicieli zarówno prawicowych, jak i lewicowych; rewolucja postawiła przed nimi problem tego, co ze zmianą społeczna zrobić i co ta zmiana miałaby znaczyć) - rewolucja formułuje wizję całkowitej przemiany społeczeństwa, budowy nowego ładu; jest to projekt zmiany całościowej, której jednak nie udało się przeprowadzić do końca

Rewolucja amerykańska

• myśliciele amerykańscy pozostają pod wpływem oświecenia europejskiego (głównie francuskiego i brytyjskiego

• rewolucja ta to w rzeczywistości powstanie, wojna domowa w łonie imperium brytyjskiego, kiedy zaś Anglicy tę wojnę przegrali mogło ukonstytuować się zupełnie nowe państwo amerykańskie (choć korzeni demokracji amerykańskiej należy szukać głębiej)

1) Ameryka: ogromne terytorium przy słabym zaludnieniu - to powoduje przymus samorządności i system maksymalnie zdecentralizowany (zresztą Amerykanie i tak nie byli centralizacją zainteresowani) - dlatego pewna demokracja pojawia się tam wcześniej niż gdziekolwiek indziej, niejako z przymusu

2) kwestia stosunku władzy państwowej i religii - do Ameryki emigrują ludzie o bardzo zróżnicowanych poglądach religijnych, niemożliwa jest więc dominacja jednej religii - ugruntowuje się zwyczaj rozdziału władzy państwowej i kościelnej ( do dzisiaj stopowane są jakiekolwiek próby wprowadzenia nauki religii do szkół)

→ te dwa czynniki przygotowują grunt pod rozwój demokracji w Ameryce

• państwo amerykańskie jako państwo, które zostało założone jest precedensem (Jefferson, Madison - jeden z pisarzy federalistów, Hamilton: ojcowie założyciele USA)

• konstytucję USA stworzyli intelektualiści stając się tym samym politykami ( to tez jest precedensem, nigdy wcześniej nie było dobrego polityka intelektualisty)

• Madison rozumiał, że demokracja jest po to, żeby ludzie sami sobą rządzili, ale jednocześnie zdawał sobie sprawę z tego, że ludzie są niedoskonali; system demokratyczny to system stworzony przez ludzi dla nich samych, żeby ułatwiał im życie, musi jednak ulegać nieustannym autopoprawkom, ale posiada też niezmienne podstawy (stąd minimalistyczny charakter konstytucji określającej jedynie podstawy systemu)

• jest to system kontraktualny - ludzie mają przeświadczenie, że nieustannie zawierają między sobą nowe umowy, a każdy problem wymaga debaty (przeświadczenie, że sfera życia politycznego wciąż kształtuje się na nowo) - jest to odmienne od przyjętych w Europie rządów prawa (gdzie decydują ci, którzy to prawo wykonują), w USA obywatele odgrywają dużo większą rolę w życiu politycznym

• dopiero książka Tocqueville'a pozwala zrozumieć początki demokracji w Ameryce

Konsekwencje rewolucji francuskiej w Europie

• problem zmiany - pojawiają się ideologie (poglądy na świat o charakterze całościowym) jako reakcje na rewolucję; wcześniej można mówić o postawach zachowawczych lub utopiach (wizjach idealnych)

• pojawiają się: konserwatyzm, liberalizm, socjalizm, które określają, w jakim stopniu dopuszczalna jest zmiana

• okres napoleoński: nie formułuje się myśli politycznych, jeśli takie powstają (to w opozycji do Napoleona); sam Napoleon zajmuje się konkretnymi zmianami (np. nowoczesny system prawny, struktura państwowa - centralnie sterowane prefektury, modernizacja państwa, pierwsza w dziejach tajna policja państwowa; nowoczesny system delegacji władzy → ministerstwa: ministrowie nie są już tylko doradcami władcy).

12.03.2003

Reakcje na Rewolucję Francuską

Tradycjonalizm:

• jedyną odpowiedzią na rewolucję może być tylko całkowita restauracja

• Josef de Maistre (arystokrata sabaudzki, w trakcie rewolucji wyemigrował do Rosji): cały los ludzkości spoczywa w rękach opatrzności; rewolucja jest także jej dziełem, jest karą boską za oświecenie, a rewolucjoniści jedynie narzędziami w rękach opatrzności - de Maistre proponuje powrót do stanu, w którym ludzie znowu zaczną zdawać sobie sprawę, że tylko Bóg nimi rządzi, a bunt przeciwko władzy jes absurdem

• całkowite odrzucenie Rewolucji Francuskiej i zmian, jakie ona przyniosła, negacja idei wolności; także całkowite odrzucenie idei zmiany (zmiany może wprowadzać tylko Bóg) - próba obrony przed jakąkolwiek zmianą świata

• Kamil Rzewuski Pamiątki Soplicy - aplikacja poglądów de Maistre'a na grunt polski (władcą Polski jest wówczas car - Polacy powinni mu się zatem całkowicie podporządkować; wszelkie nieposłuszeństwo jest grzechem; grzechem było też powstanie listopadowe → Rzewuski uznany za zdrajcę i banitę intelektualnego)

• pogląd oddziałuje tylko we Francji w 20 i 30tych latach; wiązany jest z ideą restauracji (Stendall Czerwone i czarne) - restauracja we Francji porewolucyjnej nie może jednak oznaczać pełnego powrotu do własności w związku z powstaniem zupełnie nowej stworzonej przez Napoleona arystokracji

Konserwatyzm:

• Edmund Burke już 1790 pisze refleksje nad rewolucją we Francji i przewiduje jej dalszy rozwój; jest to także pretekst do zbudowania całościowego systemu konserwatywnego (Burke twórcą podstawowych poglądów konserwatywnych)

• ludzie podejmują decyzje powodowane przedsądami i przeduczuciam, czyli tym, co wydobywamy z dziedzictwa i tradycji i stosujemy bezkrytycznie; nasze motywacje (od tych codziennych po bardzo ważne decyzje) nie są zatem racjonalne - są wyuczone na podstawie doświadczeń z przeszłości

• dorobek pokoleń pozostaje według Burke'a pozytywny (siła tradycji i jej nieracjonalnej konsekwencji)

• ograniczenie racjonalizmu - Burke go nie odrzucał, uważał jednak, że rzeczywistość jest zbyt skomplikowana, by ją racjonalnie objąć; człowiek też nie jest istotą racjonalną - czysto racjonalne sposoby są zbyt trywialne, by stosować ich w odniesieniu do rzeczywistości

• nie da się stworzyć idealnego państwa rządów prawa (tak, jak chcieli to zrobić rewolucjoniści); są sfery życia społecznego, których nie da się przewidzieć, kontrolować ani uregulować (nienawiść do prawników i ich przekonania, że tworząc prawo, kreują rzeczywistość)

• pierwsza poważna krytyka oświecenia i tego, że wszystko da się zrozumieć (według Burke'a lepszym narzędziem poznawczym jest tradycja i intuicja)

• zmiana społeczna jest konieczna - zmiana całościowa jednak nie istnieje; zmiana częściowa ma sens tylko wtedy, gdy wiemy, co chcemy zmienić i czym chcemy to zastąpić - zmiana musi mieć zawsze charakter pozytywny (element kanonu konserwatystów)

• tradycja w sensie pozytywnym to to, co wybieramy z dziedzictwa, otrzymujemy mechanicznie z przeszłości

• Rewolucja Francuska była próbą zerwania ciągłości z przeszłością, uniemożliwiła funkcjonowanie instytucji publicznych

• prawo naturalne - to, co w naszej kulturze należy do prawa niepisanego, międzyludzkiego, jego istnienie umożliwia tradycja i ciągłość, prawo stanowione jest pochodną prawa naturalnego

• Burke odegrał wielką rolę w historii konserwatyzmu; był wybitnym politykiem, przeciwnikiem wojny z Ameryką (uważał, że Wielka Brytania nie jest w stanie podporządkować sobie Ameryki, dlatego optował za niepodległością dla kolonii), przeciwnik podboju Indii jako zbyt wyczerpującego dla Imperium (działania ekspansywne są niekorzystne i nieopłacalne)

Liberalizm:

• Locke

• Monteskiusz

• Benjamin Constant; Szwajcar, lata 20te XIX wieku, przeciwnik Napoleona

• poglądy Constanta zawierają się w jego przemówieniu O wolności starożytnych w porównaniu do wolności nowożytnych - wolność Greków i Rzymian była wolnością publiczną (tzn. wolnością do uczestniczenia w sprawach publicznych), dla nowożytnych wolność powinna być wolnością prywatną tj. wolnością od form przymusu zewnętrznego (głównie tego stosowanego przez państwo) - dopiero wolny człowiek może dokonać wolnego wyboru ewentualnego udziału w sprawach publicznych, władza państwowa zaś powinna być możliwie jak najbardziej ograniczona

• napięcia między postulatami liberalnymi i demokratycznymi (Rousseau); dla Constanta demokracja ma charakter podrzędny, nie jest obligacją wspólnotową - ludzie wola cieszyć się wolnością prywatną i na niej poprzestać niż angażować się w wolność publiczną (prawa należą do sfery liberalnej, obowiązki w sytuacji pokoju nie istnieją, wynikają z wolnego wyboru; z perspektywy demokratycznej - wybierając demokrację wybieramy współdecydowanie o swoim losie)

• Constant zdawał sobie sprawę, że w ówczesnej rzeczywistości należało kłaść nacisk na wolność, nie na demokrację

• jak dalece można bronić się przed ingerencją, dopuszczając jednak istnienie państwa?

• jak zachować maksymalną wolność tak, by nie naruszała ona wolności innych?

Socjalizm:

• równość podstawową wartością

• kontynuacja Rewolucji Francuskiej w tej jej części, która domaga się równości (wszyscy są równi pod każdym względem albo zrównanie szans w punkcie startu, a nie dojścia) - socjalizm formułuje tezę równości jako celu społecznego

• podział socjalistów na tych, którzy dążą do całkowitej zmiany i nowego ładu poprzez rewolucję i na tych, którzy chcą częściowej zmiany poprzez pokojowe negocjacje (socjaldemokracja)

• w początkach XIX wieku pojawia się socjalizm utopijny (określenie Marksa i marksistów):

1. przeświadczenie, że po racjonalnej analizie rzeczywistości (demaskacji) i ukazaniu społeczeństwu tego, co jest złe, wszyscy ludzie zrozumieją błędy i przyjmą nowy ład - wystarczy samo uświadomienie celu

2. ludzie są zasadniczo dobrzy z natury (bardzo radykalne - człowiek uwolniony od ciężarów życia ujawni swą naturalną i absolutną dobroć)

3. pierwsza połowa XIX wieku; forma reakcji na brutalny kapitalizm, moralne oburzenie

• Richard Owen: robotnik, który ożenił się z córką właściciela fabryki, potem te fabrykę odziedziczył; socjalista racjonalny, jego postulaty zbiegały się z dążeniami związków zawodowych, propagował współudział (także finansowy) robotników w działaniu fabryki

• Charles Fourier: koncepcja falangi i falansterów - najlepszą formą wspólnoty jest wspólnota samowystarczalna złożona z 3200 osób, gdzie pieniądze będą zbędne

• korzenie socjalizmu: protest przeciwko niesprawiedliwości i nierówności; w każdym państwie zawsze istnieje element marksistowskiego wyzysku

19.03.2003

• Hegel i niemiecka romantyczna wizja narodu - koncepcja lokalności

• romantyzm wprowadza wątek narodowy (w sferze tradycji, kultury), wpływ na takie postrzeganie rzeczywistości mają ówczesne wydarzenia historyczne (np. Polska, Niemcy - rozbite terytoria)

• romantyzm oferuje także całościową przemianę, ale ma to być przemiana duchowa (dopiero gdy zdamy sobie sprawę z potęgi ducha możemy przejść do przemian w sferze materialnej)

• romantyzm jest przeciwny modernizacji racjonalistycznej niszczącej więzi międzyludzkie (rozum w stosunku do intuicji jest narzędziem podrzędnym)

• romantyzm jest silnie religijny (co nie znaczy, że chrześcijański)

• „ja”, indywidualność - autorzy zaczynają pisać o sobie; zwrócenie uwagi na osobowość, na niepowtarzalność jednostki ludzkiej, jej szczególność (romantyzm podejmuje problematykę psychiki)

• nie jest to kierunek jednolity politycznie - wywiera wpływ na myśl socjalistyczną, ale i konserwatywną (np. w Polsce hrabia Krasiński jest konserwatystą, a jego Nieboska komedia jest bardzo romantyczna) czy liberalną (widoczne u Benjamina Constante'a)

• romantyzm przeniesiony na grunt polityczny nie przynosił tylko iluzorycznych wizji

• metodologia romantyczna sprawdziła się → Krasiński: oglądał świat jako pole walki duchów, ale wyciągał z tego racjonalne wnioski (np. uważał, że Polska naturalnie przynależy do Europy, ale sensowność tej przynależności nie leży w tym, jaka ta Europa jest - widział wyraźną ograniczoność postępowania Europy wobec Polski)

Dalszy rozwój myśli liberalnej:

• od samego początku myśl liberalna wiąże się silnie z utylitaryzmem:

• hasło: ludzie powinni dążyć do maksymalizacji szczęścia (Horacjusz)

• szczęście indywidualne dodane do siebie stanowi o szczęściu całej społeczności

• Jeremy Bentham: wprost używa słowa „utylitaryzm”, choć nie popiera idei prostego dodawania szczęścia (chodzi o to, żeby ludzie sami nabrali rozeznania w tym, co jest dla nich dobre i korzystne)

• Im bardziej będą w tej kwestii oświeceni, tym lepsze społeczeństwo będą tworzyć (będą wspólnotą przyjemności, szczęścia)

• Maksymalizacja szczęścia jest możliwa tylko w warunkach wolności od przymusu

• John Stuart Mill: syn Jamesa Milla (także myśliciel liberalny), ożenił się z Harriet Taylor jedną z pierwszych feministek, ona wywarła na niego wpływ

• Esej o wolności, Utylitaryzm - obie wydane w tym samym roku (1859), duże rozbieżności między jedną a drugą

• Esej o wolności: człowiek żyje godnie tylko wtedy, gdy jest wolny, a jest wolny, gdy nie jest wywierana na niego żadna presja czy przymus; działa tak, jak chce, dopóki nie narusza wolności innego człowieka; presją wg Milla jest opinia publiczna; wolności pozbawia nas też każde zaangażowanie (np. związek małżeński), co nie oznacza wcale, że powinniśmy z tych związków rezygnować

• Mill posuwa się do kilku ekstremów:

• minimalizacja instytucji państwowych, ponieważ te nieuchronnie wiążą się z przymusem (ale słabe państwo nie może zapewnić wolności indywidualnej)

• jak dalece obrona wolności indywidualnej może być posunięta do sfery sumienia i intymności (zbyt daleko posunięta może doprowadzić do dewastacji tej wolności)

• Utylitaryzm: podstawową motywacją człowieka do działania jest przyjemność; Mill (tu tkwi jego nowoczesność) rozróżnił przyjemności wyższe i niższe, tylko mniejsza część ludzi dąży do przyjemności wyższych, a wolność przecież służy do tego, by do przyjemności wyższych dążyć (to zarazem warunek), najlepszą realizacją życia ludzkiego jest ciągłe dążenie do ulepszania się (exellence); korzystanie z przyjemności wyższych jest wynikiem nowych doświadczeń w życiu, choć nowe jest ryzykowne → większość rezygnuje zatem ze swojej wolności, zadowala się przyjemnościami niższymi, zapewniając sobie spokój i bezpieczeństwo; mniejszość korzysta z wolność w celu realizacji przyjemności wyższych, a jednocześnie żyjemy w świecie demokratycznym, gdzie rządzi większość (bardzo poważna i dramatyczna sytuacja)

• dla Milla rozwiązaniem jest edukacja; jego konstrukcja odnosi się do państw, w których istnieje wolność polityczna (a nie do krajów barbarzyńskich - te muszą stać się cywilizowane, mieć odpowiedni reżim, dopiero potem można mówić o wolności indywidualnej)

• wprowadzenie wolności na siłę nie ma sensu (tylko społeczeństwo może doprowadzić do wprowadzenia wolnego rządu, wolność nie jest towarem eksportowym)

26.03.2003

Tocqueville

- rola podróży w XIX wieku

• pochodzi z rodziny arystokracji prowincjonalnej

• dziadkowie giną w Rewolucji Francuskiej

• ojciec zmusza Tocqueville'a do studiowania prawa

• Tocqueville rozpoczyna pracę jako urzędnik w ówczesnym odpowiedniku Ministerstwa Sprawiedliwości

• w 1834 roku wyjeżdża do USA, by zebrać informacje o tamtejszym więziennictwie i zreformować więzienia we Francji

• spędza tam 10 miesięcy, podczas których powstaje O demokracji w Ameryce; pierwszy tom zostaje wydany w 1835 roku, drugi w 1840 (ogromna popularność)

• po powrocie zostaje ministrem spraw zagranicznych

• w Stanach Zjednoczonych Tocqueville diagnozuje problemy zupełnie odmienne od francuskich → Francja jest wówczas krajem centralistycznym bez społeczeństwa obywatelskiego i inicjatywy oddolnej

• diagnoza demokracji i warunki jej skutecznego funkcjonowania; fundamenty demokracji:

1. potęga życia lokalnego na wszystkich poziomach (organizacja, uczestnictwo w decyzjach społecznych, możliwie daleko posunięta decentralizacja) - dzięki uczestnictwu obywatele staja się lepszymi; demokracji można nauczyć się tylko poprzez doświadczenie i praktykę; każda władza deprawuje, na poziomie demokracji lokalnej jest zaś świetna kontrola społeczna

2. potęga prasy - gazety lokalne samofinansujące się (a więc niezależne); niemal nieograniczona wolność prasy → społeczność lokalna i prasa kontroluje demokrację i rządzących; wolność prasy jest ograniczona tylko przez prawo (tolerancja religijna, zakaz oczerniania); we Francji natomiast prasa miała charakter centralny (była finansowana przez „grupy nacisku”)

3. obyczaje demokratyczne - mentalność polegająca na przestrzeganiu niepisanych reguł wzajemnych zobowiązań:

• obywatele w sprawach publicznych i interesach darzą się zaufaniem

• obywatele są rzeczywiście równi (nie ma szczególnego szacunku dla urzędników, nawet dla prezydenta)

Obyczaje demokratyczne to obyczaje równych i wolnych ludzi; wolność zaś według Tocqueville'a jest oczywista: niewolnik nie wie, co to znaczy być wolnym

4. prawo - idea rządów prawa → w demokracji wolno wszystko, co jest zgodne z prawem; prawo może jednak zakazywać; największym zagrożeniem dla demokracji jest tyrania większości, przed nią zaś jedyną obroną jest prawo

• Tocqueville uważa, że demokracja jest nieuchronna, co wcale nie oznacza, że nie może ona mieć negatywnych konsekwencji (np. skutkiem demokracji może być uzależnienie się sztuki od odbiorcy)

• problem relacji między religią a demokracją - przekonanie, że w USA religia sprzyja rozwojowi demokracji i demokratycznym obyczajom (religia pozostaje w konflikcie z demokracją tylko w Europie demokratycznej); religia nie jest dopuszczana do życia publicznego w sposób zinstytucjonalizowany (choć zgodnie z wolnością słowa Kościół może się wypowiadać w pewnych kwestiach)

• całkowita osobność władzy i Kościoła

• według Tocqueville'a religia powinna się rozwijać w demokracji, ale gdyby ksiądz zechciał wtrącać się w sprawy publiczne, Tocqueville przykułby go do ambony (dość prowokacyjne - Europą rządzą wówczas bardzo katoliccy monarchowie)

• Tocqueville wypowiada się o religii jedynie w odniesieniu do spraw publicznych, wiara jest osobistą sprawą każdego człowieka

• O demokracji w Ameryce pojawiło się za wcześnie, mimo popularności o Tocqeville'u bardzo szybko zapomniano

• Tocqeville jest liberalnym konserwatystą / konserwatywnym liberałem - istotna jest dla niego pochwała ewolucji i protest przeciwko rewolucji; zmiana może mieć sens, ale do przyszłości trzeba przenieść te rzeczy, które gwarantują ciągłość

• w ostatnich dekadach XIX wieku dominuje myśl anglosaska i amerykańska

• dla Europy aż do I wojny światowej Ameryka jako podmiot polityczny i intelektualny nie istnieje (tylko migracja zarobkowa)

• udział Ameryki w wojnie: Stany Zjednoczone ratują Europę; dają jej liberalną wizję Wilsona

• nastroje antyamerykańskie: imperium, które uzurpuje sobie prawo do wprowadzania porządku w Europie i zagraża prawdziwym wartościom (choć Europa pod wieloma względami naśladuje Amerykę)

• w połowie XIX wieku Wiosna Ludów - po raz pierwszy pojawia się protest społeczny złożony z walki o wyzwolenie zarówno społeczne, jak i narodowe

• rewolucja przemysłowa i wczesny kapitalizm - dwoistość zjawiska (z jednej strony podziw dla nieprawdopodobnego rozwoju, z drugiej problem godziwego zysku i akceptowalnego wyzysku)

• kapitalizm przeradza się w centralnym problem (kwestia masowej pracy, bezrobocia wśród rolników i wykorzystywania taniej siły roboczej)

02.04.2003

Hegel

• oświecenie / romantyzm

• postęp dziejowy niezależny od ludzkiej woli

• państwo jako odzwierciedlenie postępu

• Hegel ojcem liberalizmu - pierwszy, który wskazuje na istnienie dwóch niezależnych sfer życia publicznego:

• społeczeństwo obywatelskie (wolne od ingerencji państwa - sądownictwo, handel, stosunki międzyludzkie)

• sfera polityczna - państwo ucieleśnieniem polityczności, rozwoju i potęgi (społeczeństwo obywatelskie ma na nie wpływ)

→ różnica między kupcem a wojownikiem

• determinizm historyczny przejęty przez heglistów (Nieboska Komedia Krasińskiego - rewolucja jest nieuchronna, bo należy do porządku dziejów)

Marks

• heglista silnie związany z romantyzmem

• Marks nie jest odpowiedzialny za marksizm (za taką interpretację odpowiada Lenin)

• przejęta od Hegla wizja dziejów - determinizm historyczny (wizja historii poprzez okresy - plemienny, feudalny, kapitalistyczny i docelowo komunistyczny), każdy z tych etapów pełni określoną i celową funkcję w dziejach

• istotą kapitalizmu, która musi zostać zniszczona jest wyzysk (robotnik nie dostaje za swoją pracę tyle, ile rzeczywiście jest ona warta, bo część zysku zabiera kapitalista)

• alienacja pracy - pozbawienie cech osobowych lub wyrobów pracy; człowiek podlega reifikacji, urzeczowieniu, jest traktowany jak maszyna

• wnioski Marksa: kapitalizm opiera się na wiecznym konflikcie między tymi, którzy dysponują środkami produkcji, a tymi, którzy ich używają - ratunkiem jest uspołecznienie kapitału i upowszechnienie środków produkcji, czyli komunizm utopijny (połączenie diagnozy rzeczywistości z wizją utopijną)

• komunizm jako etap dziejowy jest nieuchronny, ale i tak należy toczyć o niego walkę rewolucyjną - leży to w gestii samych zainteresowanych, czyli proletariatu, by komunizm przyspieszyć → marksiści: poprzez rewolucję proletariatu można i należy przyspieszyć komunizm

• spór marksistów: przyspieszyć komunizm czy czekać na jego nadejście, czy rzeczywiście trzeba sięgać po środki rewolucyjne, co to jest rewolucja i na czym ma polegać dyktatura proletariatu

• Marks nie idealizuje rewolucji - jest ona tylko środkiem do tego, co i tak nadejdzie

• problem pracy - dwa stanowiska: praca jest nieszczęściem dla ludzi lub człowiek realizuje się dzięki pracy (konieczne było przywrócenie godności pracy)

• idea rewolucji Marksa jest jedynym ogniwem łączącym go z marksistami

→ okres względnego spokoju w Europie

→ wojna prusko-austriacka ( bitwa pod Sadową )

→ wojna niemiecko-francuska ( powstanie Komuny Paryskiej : jedyna próba wprowadzenia w życie idei marksistowskiej i wielka porażka nurtu rewolucyjnego)

Rozwój nauki

• fascynacja Tocqeviile'em i Monteskiuszem

• dostrzeżono związek między nauką a życiem publicznym - nauka może powodować przemiany społeczno-polityczne

• scjentyzm - rzeczywistość da się ogarnąć przez wiedzę, wszystko jest wytłumaczalne, świat jest racjonalny, a dzięki rozwojowi nauki możemy go zbadać i zrozumieć

• Darwin i ewolucjonizm (nawet rozwój ludzkości jest wytłumaczalny)

• przeświadczenie o tym, że skoro świat ewoluuje to perspektywy rozwoju są nieograniczone; nie istnieje wieczna tajemnica - wszystko da się w końcu wytłumaczyć, wszystko jest do rozwiązania

• pojawienie się badań nad rasami i różnicami między nimi- uznanie za najwyższą rasą aryjską i nordycką: Neville Stuatr Chamberlaine - autor pierwszej koncepcji rasistowskiej; przewaga fikcyjnej rasy aryjskiej (Polacy i Niemcy)

• upowszechnienie przekonania, że rasizm jest nauką

• pozytywizm i neopozytywizm: tylko zdania falsyfikowalne mają sens, sens mają tylko takie pytania, na które paść może naukowa odpowiedź; podcięcie korzeni metafizyce i powstanie filozofii analitycznej

• pod koniec XIX wieku dynamiczny rozwój socjologii - uznanie jej za naukę, a nie dziedzinę wiedzy

• Spencer: połączenie idei wolnego społeczeństwa (wolna nauka, wolny handel, wolny przemysł) z ideą darwinizmu społecznego -naukowy charakter ewolucji społecznej i idea przetrwania najsilniejszych → ogromny wpływ na ówczesną myśl polityczną, ideolog imperializmu

• przeniesienie ideologii Spencera na grunt Imperium Brytyjskiego i wytłumaczenie jego działalności (historyczna misja Anglii w cywilizowaniu podbitych terytoriów)

09.04.2003

Nacjonalizm

• pojawia się już w drugiej połowie XIX wieku (nacjonalizm integralny)

• ogarnia niemal jednocześnie całą Europę (jak socjalizm) - apogeum: lata 80te i 90te XIX wieku

• umasowienie uobywatelnienia - bardzo duża liczba ludności ma prawa wyborcze (często ludzie mający nikłe poczucie przynależności narodowej, np.: wieśniacy austrowęgierscy, niemieccy i włoscy)

• różnice dotyczące stanu (posiadania, zamożności) w hierarchii pionowej (uprzywilejowanie, czasem nawet prawne, warstw wyższych) - wciąż więcej łączy arystokratę z arystokratami z innych krajów niż z rolnikami z jego własnego kraju (nawet język nie jest zrozumiały)

• masowa migracja ze wsi do miast

• upowszechnienie zdolności czytania i pisania na poziomie podstawowym (gazetki propagandowe) - przedmiot wielkich obaw konserwatystów już na początku XX wieku

• pojawienie się masowych partii politycznych (dotychczasowe kluby przestają mieć znaczenie, nie ma kontaktu polityków face to face, masowa produkcja ulotek politycznych docierających do całych rzesz)

• w Niemczech, Francji, Austrii, Polsce pojawiają się tendencje nacjonalistyczne (pod tym względem Polska dorównuje Europie)

• Balicki Egoizm narodowy - idee Spencera i darwinizmu społecznego; narody podstawową jednostką w życiu społecznym świata (nieustanna walka między nimi)

• Roman Dmowski - krytyka polskiej myśli romantycznej jako sprzecznej z realizmem politycznym; Myśli nowoczesnego Polaka, 1904; ważny jest naród jako całość (stąd krytyka ambicji indywidualnych, które nie pozwoliły romantykom zaakceptować pewnych rzeczy dobrych dla narodu)

• myśl Dmowskiego jest bardzo nowoczesna - zwycięstwo leży w sferze gospodarki cywilizacyjnej

• liberał ekonomiczny

• fascynacja Anglią (liberalizm gospodarczy połączony z agresją wobec innych narodów)

• rozwój szkół i liceów (edukacja częścią cywilizowania i walki o przetrwanie)

• Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (jego sukcesy wynikają z nowoczesnego oblicza - realnie modernizująca rola; wizja wspólnoty narodowej to wizja wspólnoty połączonej tylko poczuciem obywatelstwa, dopiero potem przynależności narodowej - dlatego do endecji dołączają konserwatyści)

• do 1904 w pismach Dmowskiego nie pojawia się antysemityzm (choć jako zjawisko kulturowe i socjologiczne, tj. wynikające z odmienności kulturowej, językowej, religijnej, istniał przed nacjonalizmem):

• decyzja władz rosyjskich o wysiedleniu 1,5 miliona Żydów z guberni zabranych (nie należały do Królestwa Polskiego) na tereny Królestwa Polskiego („Litwacy” stanowią konkurencję dla Polaków, pojawiają się resentymenty)

• wybory do Dumy - Dmowski kandydując posłużył się antysemityzmem (bazował na nastrojach społecznych: „Żydzi są winni naszej sytuacji społecznej” →pojawia się antysemityzm polityczny trwający zresztą do dziś)

• 1906/7/9: kolejne fazy odchodzenia kierownictwa endecji ze SND (Lubomirski, Rosner - pomoc intelektualna Dmowskiego; nie mogli zaakceptować antysemityzmu)

• rozwój antysemityzmu w międzywojniu (pogromy, getto ławkowe, zabójstwo prezydenta Narutowicza)

• nacjonalizm w punkcie wyjścia: promodernizacyjny, antykościelny (chrześcijaństwo sprzeczne z darwinizmem społecznym); nie można go określić jako prawicowego; dopiero potem staje się konserwatywny, antykapitalistyczny (resentyment wobec Żydów, w których rękach był kapitalizm), antysemicki (sojusz endecji z kościołem)

• po wojnie władza komunistyczna grała na nastrojach endeckich - antyniemieckość dla utrzymania polskości, granica na Odrze i Nysie; marzec 68 - uruchomienie antysemityzmu dla celów politycznych

• nacjonalizm nie jest odpowiedzialny za nazizm (różnice jakościowe)

• scena polityczna XIX/XX wiek: socjalizm i nacjonalizm

• władza polityczna wciąż w rękach konserwatywnych arystokratów; obok siła wielkiego patrycjatu mieszczańskiego

• psychoanaliza i psychologia głębi (demaskatorskie metody myślenia o życiu psychicznym)

• teoria elit Adorno i świadomość, że istnienie mas implikuje istnienie elit (problem, jak te elity umieścić w demokratycznym społeczeństwie)

• modernizm i dekadentyzm - poczucie końca, niedopasowania w całej Europie, poczucie braku perspektyw; narastające napięcie nacjonalistyczno-militarne

16.04.2003

• koncepcja równowagi sił (pierwszy trwały pokój w 1815 roku; konstytucja Europy oparta na równowadze sił); to gwarantuje pokój, choć podszyty wojną

• I wojna światowa: przeciwko sobie podobne siły, wszyscy przegrani (oprócz USA), nie do końca jasna przyczyna wojny (nacjonalizm, konflikty)

• wojna kończy się traktatem wersalskim i obarczeniem całą winą Niemiec (niesprawiedliwie)

• padają imperia: Austro-Węgry, Wielka Brytania

• powstaje Austria jako całkowicie sztuczny twór, bez poczucia tożsamości narodowej (jedynie Żydzi czują się Austriakami)

• USA narzuca porządek Europie oparty na zasadzie samostanowienia narodowego (plemiona, grupy mają prawo stworzyć własne państwo); także żądanie, by ta wojna była ostatnią (Liga Narodów)

• Wilson doprowadza do powstania państw niepodległych (Austria, Polska, Czechosłowacja, kraje Jugosławii)

• decyzje sporne podejmowane przez większość w plebiscytach

• problem dużych mniejszości (Węgrzy, Rumuni, Słowacy), w Polsce mniej problemów z mniejszościami (liberalna idea samostanowienia narodów)

• USA jako pierwsze podkopują idee Ligi Narodów (brak w niej uczestnictwa)

• ład w powojennej Europie nie powstaje

• hiperinflacja (19, 20 rok) - bezrobocie, przestępczość; w Polsce szybko opanowana dzięki reformom Grabskiego; dodatkowo wielki kryzys w 1929 (najbardziej dotyka Niemcy)

• intensywne przywrócenie struktur społecznych

• małe przystosowanie ludzi

• pojawienie się idei rewolucji społecznej (Węgry, Niemcy) - strach przed socjalizmem, niestabilna demokracja ( w Niemczech stabilizacji dokonał Hitler)

• Wielki Kryzys 1929 - załamanie się giełdy w USA; zasada New Deal i interwencjonizm państwowy: inwestycje państwowe (zatrudnianie urzędników, system autostrad, budownictwo); Europa wychodzi z kryzysu dzięki rozwojowi gospodarczemu w USA

• 22 r marsz Mussoliniego na Rzym; faszyzm sposobem na uporządkowanie spraw we Włoszech, międzyklasowa zgoda na faszyzm

• rewolucja rosyjska - zamach i zdobycie pałacu zimowego

• Lenin ideologiem ruchu bolszewickiego (geniusz polityczny); republika rad, partii nowoczesnego typu (zdolna do realizacji przemian), zmiana marksizmu na leninizm

• instytucje Rosji radzieckiej: aparat monopartyjny, aparat służb specjalnych i centralny aparat gospodarczy

• eliminacja kolejnych przeciwników w latach 20tych i 30tych

• system bolszewicki jako totalitaryzm:

• uniwersalny charakter (bolszewikiem, komunistą może zostać teoretycznie każdy)

• oparte na kłamstwie totalnym

• to stawia bolszewizm w opozycji do faszyzmu

• zjawisko fellow-travel intelektualiści, zwolennicy systemu radzieckiego wyjeżdżają do Rosji, by służyć pomocą (wizja ZSRR całkiem atrakcyjna na tle „brudu Europy”); dodatkowo izolacja ZSRR od reszty Europy, a więc i brak rzetelnej informacji na jego temat

• ideologia komunistyczna: inny wymiar tam, gdzie używano siły (ZSRR), inny w krajach demokratycznych (np. Francja)

30.04.2003

Włoski faszyzm

• inspiracją dla włoskiego faszyzmu teoria elit Pareto - w masowym społeczeństwie nieuchronnie rodzą się elity; by zabezpieczyć demokracją należy temu społeczeństwu zapewnić wymienialność elit →ruch Mussoliniego mieścił się zatem w demokracji, co więcej był dla niej ozdrowieńczy”

• poważne zaplecze intelektualne faszyzmu: uczeni, artyści (D'Anunzio)

• powstaje pewien rodzaj ładu (rządy sprawowane bez korupcji)

• wielu ludzi znajduje atrakcyjność w sile i potędze władzy („charyzmatyczny przywódca” - Mussolini, Hitler, de Gaulle, ale nie Stalin)

→ po II wojnie światowej pojawiają się pytania o rodowód totalitaryzmów

→ czy totalitaryzm jest dzieckiem kultury europejskiej czy jej bękartem? (marksiści: nazizm wynikiem kapitalizmu)

→ czy bolszewizm i nazizm wynikają z europejskiej filozofii i europejskiej tradycji myślenia?

→ prawdopodobnie jednak totalitaryzm jest specyficznym fenomenem XX wieku i zaistniałych okoliczności, nie należy zatem szukać jego korzeni w żadnej tradycji filozoficznej

Nazizm

• konsekwencje I wojny światowej (przesunięcie poziomu ludzkiej wrażliwości, transformacja gospodarcza i społeczna - zubożenie społeczeństwa, obarczenie całą winą Niemców, nie do końca słusznie: Junger, filozof i bohater wojenny)

• powstaje Republika Wiemarska - rządy demokratyczne borykające się z buntami społecznymi i walkami politycznymi wewnątrz rządu; republika skrajnie parlamentarna (bezprogowe wybory, proporcjonalny rozkład sił politycznych w parlamencie

• grunt dla rządów silnej ręki, a nawet despotycznych - liczne próby zamachu stanu (w celu restytucji cesarstwa), podział Niemiec na prowincje (silne pretensje do odrębności, np. Bawaria)

• pojawia się ideologia Carla Schmitta: główne dzieła wydał w latach 20tych, potem został usunięty z listy publikacji (za członkostwo w NSDAP - współautor konstytucji nazistowskiej, potem usunięty z partii za katolicyzm)

• pojęcie polityczności: to, co estetyczne polega na przeciwieństwie piękna i brzydoty, moralne - dobra i zła, polityczne - przyjaciela i nieprzyjaciela (sfera polityczna nie ma żadnych związków z moralnością i ekonomią); nieprzyjaciel to ten, kogo uznajemy za nieprzyjaciela (jako wspólnota posiadamy pewne wartości, ci, którzy tych wartości nie podzielają są nieprzyjaciółmi; w sferze polityki z nieprzyjaciółmi należy walczyć (w 27r Schmitt postulował nawet aresztowanie Hitlera jako wroga demokracji)

• krytyka idei parlamentarnej: rozwinięta w połowie XIX wieku idea parlamentaryzmu była ideą głęboko polityczną (parlament był miejscem, gdzie dochodziło do publicznej debaty dotyczącej najlepszego rozwiązania konkretnej kwestii - parlament był reprezentacją narodu, debata była bezinteresowna i miała charakter edukacyjny: uczyła społeczeństwo, jak dojść do consensusu); wraz z umasowieniem społeczeństwa parlament przestał być miejscem debat politycznych, ale terenem, na którym ścierały się konflikty interesów różnych grup → to zmieniło oblicze parlamentaryzmu (liberalny parlamentaryzm traci sens), parlament co najwyżej zabezpiecza ogół przed ulicznymi starciami interesów, przestaje jednak należeć do sfery polityki (głównymi zainteresowaniem jest ekonomia); jedynym ograniczeniem parlamentu może być konstytucja i rządy prawa; demokracja według Schmitta to idea realizacji interesów wspólnoty (polityczność to nie walka jednostek)

• teoria decyzjonizmu: w państwie powinno rządzić prawo, są jednak pewne sytuacja, których nie da się przewidzieć ustanawiając prawo, należy zatem powołać osoby, które będą mogły podejmować decyzje poza/ponad prawem (głównie w związku z nieprzyjacielem); w Polsce zwolennikiem decyzjonizmu był Lech Falandysz

• poglądy Schmitta dobrze oddają sytuację fundamentalnych problemów demokracji (decyzjonizm prezydenta także w konstytucji USA z końca XVIII wieku, żadna poprawka wprowadzona na przestrzeni wieków nie ograniczyła ponaddemokratycznych uprawnień prezydenta w szczególnych okolicznościach, np. wojna w Wietnamie)

Hitler i ruch nazistowski

• narodowy socjalizm

• ruch ludzi biednych, bez przywilejów, na początku postrzegany jest jako przede wszystkim socjalistyczny

• dopiero Mein Kampf krystalizuje poglądy i zamiary Hitlera - ruch staje się zdecydowanie nacjonalistyczny

• w 33 NSDAP wygrywa wybory (całkowicie legalne dojście Hitlera do władzy - głosy partii socjalistycznej i nacjonalistycznej); potem Hitler zaczyna szukać wsparcia (głównie finansowego) u burżuazji i arystokracji (popierają ideał wielkich Niemiec)

• podwójna taktyka Hitlera: pełne zatrudnienie i dynamiczny rozwój gospodarczy (w pozostałej części Europy wciąż skutki Wielkiego Kryzysu), z drugiej strony rasizm (noc długich noży, obozy koncentracyjne)

• nazizm strukturalnie przypomina stalinizm (jedność partii, terror, silna ideologia); jest jednak bardziej „ekskluzywny” - nazistą może zostać tylko ktoś, kto pochodzi z kraju nordyckiego lub anglosaskiego (reszta to podludzie różnych kategorii)

• intelektualne poparcie nazizmu mniejsze niż stalinizmu, ale i tak tendencje nazistowskie we Francji, Szwecji (fascynacja siłą, charyzmą, potęgą, antysemityzm, przeświadczenie o końcu demokracji i liberalizmu, co więcej, o ich szkodliwości), także w Polsce (Tadeusz Zieliński - kolaborant intelektualny, Aleksander Bocheński - protest przeciw demokracji liberalnej)

• dwojaki charakter fascynacji intelektualnej nazizmem - pozytywny (nazizm rozwiązaniem problemów niestabilności, demokracji i liberalizmu) i negatywny (z dwojga złego - nazizmu i bolszewizmu - mniejszym złem jest nazizm) → po wojnie oba typy argumentacji były uwzględniane w odbudowie demokracji liberalnej

14.05.2003

• Karta Atlantycka - dokument określający podstawy ładu powojennego, socjalistyczny charakter

• realizowanie Karty Atlantyckiej przez Amerykanów (planowe budowanie państw opiekuńczych w Europie, problemy w Niemczech i we Włoszech)

• oparcie rządów w zachodniej Europie na opozycji chadecji i socjaldemokracji

• Plan Marschalla - inwestycje finansowe, pożyczka na odbudowę Europy (Amerykanie tworzą rynki dla swoich produktów)

• korzystna koniunktura gospodarcza w latach 48-73 (do pierwszego kryzysu naftowego)

• państwa opiekuńcze - przeświadczenie, że większość opieki społecznej i innych świadczeń ma być gwarantowana przez państwo, a nie przez inicjatywę obywatelską (jak w USA)

• idea wyrównania szans (ogromny rozwój szkolnictwa, także wyższego, głównie we Francji i w Niemczech)

• uzależnienie państwa opiekuńczego od koniunktury gospodarczej (dlatego obecnie odwrót od świadczeń społecznych)

• Koniec wieku ideologii, Bell, 1960: centrum polityczne skupia obecnie niemal wszystkie poglądy; koniec wielkiego sporu o kształt całej rzeczywistości według skrajnych ideologii → nie ma już zasadniczego sporu o kształt społeczeństwa

• nie potrzebna jest już radykalna zmiana, bo nie ma powodów, by coś zmieniać radykalnie (ewentualnie korekty)

• dwubiegunowy podział świata: zły komunizm vs wolny świat

• nieco fikcyjne zagrożenie komunizmem (Stalin trzymał się postanowień jałtańskich i teherańskich)

• pojawienie się nowego pokolenia, dla którego XIX wieczny spór między ideologiami nie ma już sensu filozoficznego → sekularyzacja Europy (neutralny rozdział państwa i kościoła)

• powstanie Wspólnoty Węgla i Stali (integracja Europy, by nie prowadziła antagonistycznej polityki, także przyczyny ekonomiczne), potem EWG (przecina spór dotyczący izolacjonizmu)

• intelektualne wyczerpanie się myśli socjaldemokratycznej - jej żądania zostały zaspokojone w krajach wysoko rozwiniętych

• Anthony Giddens i propozycja trzeciej drogi

• wolność negatywna (OD przymusu) i pozytywna (DO uprawnień) → Berlin

• czy liberalizm to triumf wolności nad przeciwnościami czy jest to liberalizm strachu (czuwanie nad tym, by nie doszło do ograniczenia wolności)?

• czy liberalizm jest przesłaniem filozoficznym (a więc ma charakter uniwersalny - wolność największą wartością człowieka) czy jest to pewien typ kultury (a więc ma ograniczony zasięg kulturowy, może się skończyć)?

• spór na linii liberalizm-demokracja i między zwolennikami Johna Rowlesa (koncepcja liberalizmu proceduralnego; aby w społeczeństwie osiągnąć maksimum wolności, należy najpierw osiągnąć maksimum sprawiedliwości proceduralnej, pierwotnej, takiej, która gwarantuje równość → musimy przyjąć zasłonę niewiedzy, która sprawi, że będziemy patrzeć na świat i jednostki, jako pozbawione cech osobowych → depersonalizacja sprawiedliwości, co z kolei wspiera ideę rządów prawa)

• spór zwolenników Rowlesa z komunitarianami (idea członkostwa dobrowolnego lub przymusowego→rodzina); wspólnoty są faktem życia społecznego, ale członkostwa nie należy przedstawiać w relacjach swój-obcy.

• 0 - kulturowy kształt wolności

1

---