Epika średniowieczna (epos, romans rycerski). Dante - Boska komedia. Poezja narracyjna polskiego Średniowiecza. Legenda wierszowana. Satyra średniowieczna.
Epika średniowieczna - XII wiek - renesans humanizmu antycznego,
Chanson de geste - pieśni o czynie. Najstarsze zachowane chansons de geste pochodzą z XI i XII wieku. Pisane były w języku starofrancuskim lub staroprowansalskim, zazwyczaj wierszem dziesięciozgłoskowym. Tworzył on laisy, czyli większe części kompozycyjne. Do dziś przetrwało ok. 100 pieśni. Wywodzi się je ze szkół starożytnych, gdyż można dostrzec w nich wyraźne wpływy Wergilego, Lukana. Była to twórczość spontaniczna, ludowa, powstająca w chwilach wielkiego wstrząsu kształtującej się świadomości narodowej (np. chrzest wodza Franków). Inna teoria wiąże je z bohaterską epopeją arabską, z którą Frankowie mieli styczność w trakcie wypraw przeciw Maurom. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi. Dla ówczesnych ludzi poematy te miały wartość autentycznej historii.
Trzy rodzaje chanson de gest:
Poematy narodowe i bohaterskie - Pieśń o Rolandzie, Podróż Karola Wielkiego (do Jerozolimy i Konstantynopola), Koronacja króla Ludwika (syna Karola Wielkiego),
Romanse rycerskie i miłosne - tzw. Cykl bretoński: o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, o Persiwalu i św. Graalu, o Tristanie i Izoldzie,
Poematy na tematy antyczne - o Aleksandrze Wielkim, Eneaszu,
Pieśń o Rolandzie Autorstwo: Turold (częste imię normandzkie, ale mógł być tylko skrybą) „Tu kończy się poemat, który Turoldus podaje”. Utwór opowiada o wyprawie Karola Wielkiego - króla Franków do Hiszpanii w 778 roku, jego zwycięstwie nad poganami oraz zdradzie, jakiej dopuścił się Ganelon - ojczym Rolanda. Takie wydarzenie miało miejsce w rzeczywistości w VIII w. Owa wyprawa miała na celu zdobycie Saragossy, opanowanej wówczas przez niewiernych. Tylna straż wyprawy została napadnięta przez górali baskijskich w wąwozie Roncevaux. Mimo dzielnej obrony, rycerze Karola Wielkiego zostali rozgromieni. Ginie również główny bohater utworu - hrabia Roland. Dalsza część utworu to powrót króla do Hiszpanii, a także zdobycie przez niego Saragossy i tym samym pomszczenie klęski swych rycerzy (w rzeczywistości natomiast Karol nie powrócił do Hiszpanii i nie zdobył Saragossy).
Wzorzec parenetyczny: Karol Wielki jest królem kapłanem, namiestnikiem Boga na ziemi, głową i symbolem kościoła wojującego. Chroniła go boska opieka - anioł Gabriel. Wzbudza podziw swą pięknością, tężyzną fizyczną, walecznością, autorytetem sprawiedliwości, mądrości i wielkoduszności . Ale jest też człowiekiem żywym: odczuwa ciężar odpowiedzialności, waha się, opłakuje śmierć Rolanda. W podejmowanych decyzjach kierował się mądrością i często podejmował je po naradzie z najbliższymi mu osobami - nie był to władca despotyczny, lecz pragnący dobra swych poddanych i całej ojczyzny. Przez lud postrzegany był jako ideał, który zawsze będzie dążył do sprawiedliwości oraz nie przedłoży własnych spraw nad sprawy kraju.
Roland jest symbolem zbiorowości rycerskiej. Piękny, potężny, odważny i waleczny, zwycięski, niezłomny, wielkoduszny, serdeczny i wierny ma równie wielkie wady: brak umiarkowania i rozwagi, gwałtowność, porywczość pycha, mściwość, nienawiść. Jest tragicznym bohaterem, jego winą jest klęska, odpokutuje za nią swą śmiercią. Ukorzy się, ale za późno.
Oliwier - męstwo połączone z rozwagą. Przewidujący, ludzki, wzór lojalnej i serdecznej przyjaźni.
Cudowność: Wiara jest pokazana jako uduchowiony chrześcijanizm. Opatrzność wkracza tam, gdzie ludzie są za słabi aby realizować jej plany: trzęsienie ziemi, przybycie aniołów po duszę Rolanda. Cudowność objawia się również w epickiej hiperbolizacji: przecinanie jeźdźca z koniem na pół, 300 tys. Saracenów przeciwko 20 tys. Wojsku Karola,
Artyzm: monumentalne obrazy panoramiczne, splecenie akcji zewnętrznej z odrodzeniem wewnętrznym Rolanda, poboczne epizody zapewniają rytm uwagi słuchacza (napięcie, odprężenie), postacie zarysowane w działaniu, gwałtownych ruchach, powtarzalność zwrotów (chwyt mnemotechniczny), hiperbole, apostrofy, stałe epitety (słodka Francja).
Dzieje Tristana i Izoldy - Romanice w średniowiecznej łacinie, po starofrancusku romanz znaczy: po francusku, w przeciwieństwie do: po łacinie. Wyraz ten stał się rzeczownikiem i oznaczał długą narrację w języku francuskim., 8- lub 12-zgłoskowa, przeznaczona do cichego czytania lub do deklamacji, w przeciwieństwie do przekazu głośnego, z akompaniamentem gęślików, półśpiewnego chanson de gest. Od początku uważany był za wytwór wyobraźni, fikcję. Przeznaczony dla dworów panujących, magnatów, dla wykształconych dam, które wyemancypowały się podczas długich nieobecności mężów, będących na dalekich wyprawach. Romans średniowieczny przeplata naczelną ideę miłości z wyczynami rycerskimi i niespodziewanymi, udziwnionymi zdarzeniami. W czasie swego rozkwitu - w XII w. - miał dwojaki cel: pokazać społeczeństwu samych siebie i dać mu tym przyjemność estetyczną - prezentując na tle pięknych zwyczajów, zajęć, kultury materialnej (zamki, ogrody) wielkie konflikty moralne: miłość i obowiązek, nienawiść i sympatie, stosunki rodzinne, przyjacielskie, rycerskie, gry namiętności. Ukazywał całą rozpiętość uczuć miłosnych - od żartów, zalecania się, przez miłość naiwną i czystą, idealną, małżeńską tkliwość do namiętności cielesnej, wiarołomnej, zbrodniczej, rozpustnej, śmiercionośnej. Miłość dworska nie była ślepą chucią. Jest to świadomy i wolny wybór kobiety doskonałej zasługującej na wielbiciela. Uczycie to jest czyste, poważne - niemal święte. Ale skodyfikowane w prawa i obowiązki jest też zintelektualizowanym kultem. Ukochana zwykle bywa mistrzynią na drodze wzwyż. Służba miłosna jest wierna, długa, uciążliwa, wymagająca wyrzeczeń. Jest bezinteresowna i idealna, powinna zostać więc niezaspokojoną - ale w życiu różnie bywało. Trzy kręgi tematyczne:
Romans antyczny - egzotyczna cudowność i fantastyka pseudoorientalna np. romans tebański, romans o Eneaszu,
Romans grecki - wschodnie awanturniczo - miłosne,
Romans bretoński - Arturze, Tristanie i Izoldzie i Persiwalu. Pierwiastek celtycki, fantastyka, niezwykłe krajobrazy północy, zapomniane zwyczaje, nowi Bożkowie i stwory,
Opowieści kanterberyjskie to zbiór opowiadań z XIV w. autorstwa Geoffreya Chaucera, historie opowiadane przez grupę pielgrzymów, zdążających z Southwark do grobu Thomasa Becketa w Canterbury. Opowieści te zostały napisane w języku średnioangielskim. Ideą schematu budowy podobne do Dekameronu. Tekst jest nie tylko zabytkiem literatury, ale stanowi cenne źródło informacji dla językoznawców oraz historyków zainteresowanych myślą i postawami społecznymi w końcu XIV w.
Boska Komedia - Dante Alighieri urodził się we Włoszech, we Florencji w maju 1265 roku. Czasy współczesne Dantemu są punktem kulminacyjnym trwającej od XI wieku walki cesarstwa z papiestwem. Dante należał do frakcji Gwelfów Białych - umiarkowanych, odnoszących się nieufnie do polityki papieża, wodzem drugich był jego zagorzały przeciwnik, Corso Donati. Biali strzegli niepodległości Florencji i odrzucali ingerencję ówczesnego papieża, Bonifacego VIII w wewnętrzne sprawy miasta. Czarni byli bardziej ekspansywni, liczyli, że przy pomocy Rzymu zdobędą nowe rynki zbytu dla szybko rozwijającej się gospodarki Florencji
Dante brał czynny udział w życiu politycznym Florencji, sprawował liczne urzędy. Kiedy w 1302 r. wierne papiestwu towarzystwo Gwelfów Czarnych przejęło władzę we Florencji, Dante ze względów politycznych musiał opuścić swoje rodzinne miasto. Kiedy w 1315 roku we Florencji ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych, Dante na znak swojej niewinności nie skorzystał z niej i pozostał w Rawennie aż do śmierci w 1321 r., mimo że bardzo kochał Florencję i przez całe życie próbował do niej wrócić. Boska Komedia jest więc dziełem napisanym na wygnaniu, a co więcej wygnanie to było źródłem jej powstania. Osobiste losy autora, rozgoryczenie sytuacją panującą w ojczyźnie, wszystko co go poruszało znalazło w dziele bezpośrednie odbicie.
Życie osobiste Dantego związane jest z osobą Beatrycze, którą później poeta uwieczni w swojej Komedii. Dante spotkał ją w wieku dziewięciu lat i podobno zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Beatrycze zmarła, gdy młodzi mieli lat 25. Po śmierci ukochanej poeta był pogrążony w rozpaczy i zaczął prowadzić życie hulaszcze, szukając pocieszenia w ramionach różnych kobiet. Ostatecznie poeta ożenił się z Gemmą Donati. Dorobek literacki Dantego jest spory. Poeta pisał już od najmłodszych lat, a większość jego utworów powstała na wygnaniu. Znana w PL od XV w. O przynależności do średniowiecza świadczy: data powstania, filozofia teocentryczna, alegoryczność, magia liczb, nawiązanie do Apokalipsy i innych ksiąg biblijnych. Miłość do Boga, idealnej kobiety i człowieka. Każdą z ksiąg Boskiej komedii zamyka słowo gwiazdy. Na początku utworu, kiedy będący "w życia wędrówce, na połowie czasu" (35 lat) poeta znajduje się w głębi ciemnej puszczy, powrót uniemożliwiają mu trzy bestie: lew (pycha), pantera (zawiść), wilczyca (chciwość). Taki ciemny las jest alegorią duszy zagubionej w chaosie. Zrozpaczonemu Dantemu ukazuje się Wergiliusz i proponuje wspólną przechadzkę po zaświatach, na co on się zgadza. Noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek 1300 r. Matka Boska, św. Łucja i Beatrycze opiekują się nim. Minos ogonem wyznacza nr kręgu.
Poza Boską komedią Dante napisał m.in.:
Vitua nova (Życie nowe) - zbiór liryków przeplatanych fragmentami prozatorskimi, przedstawiający historię miłości poety do Beatrycze. Dzieło to zapowiada Boską Komedię,
RimeI (Rymy) - zbiór drobnych poematów lirycznych.
Il Convivio - traktat filozoficzny, pokazujący niesamowitą erudycję Dantego.
De vulgari eloquentia (O języku pospolitym) - traktat naukowy, poświęcony językowi włoskiemu.
De monarchia (Monarchia) - traktat polityczny, przedstawiający poglądy Dantego na stosunek władzy kościelnej i władzy świeckiej (cesarstwa i papiestwa).
CZYŚCIEC - Jest wzniesieniem położonym na antypodach Jerozolimy, po tarasach którego pną się pokutujące dusze. Stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów - za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry czyśćcowej, na której szczycie znajduje się Raj Ziemski. Dante wędruje na wierzchołek Czyśćca, gdzie opuszcza go Wergiliusz. Dusze, które nie zasługują na raj, ponieważ nie dotrzymały przysiąg i umów, będą tu przebywać do momentu odkupienia swojej winy.
RAJ - Po Raju oprowadza poetę jego ukochana - Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux. Raj składa się ze sfer niebieskich, na które składają się kolejne nieba, poczynając od Ziemi: niebo Księżyca, niebo Merkurego, niebo Wenus, niebo Słońca, niebo Marsa, niebo Jowisza, niebo Saturna, niebo gwiazd stałych, Primum Mobile. Dalej znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży. Nieba planetarne uporządkowane są w kolejności siedmiu cnót, poczynając od kardynalnych (moralnych), kończąc zaś na wierze, nadziei i miłości (boskie). Część Raj kończy modlitwa św. Bernarda do Matki Boskiej o wyjednanie Dantemu u Boga łaski, aby mógł Go zobaczyć. Prośba zostaje spełniona - poeta w olśnieniu dostrzega boską esencję.
Swemu utworowi nadał Dante tytuł zgodny z Kategoriami stylistyki średniowiecznej, gdyż zamierzał wypowiedzieć się językiem powszednim, „komicznym”. Był oto znamienne zwłaszcza dla piekła i groteskowych lub rubasznych w nim epizodów. „Pogodne zakończenie” uzasadniało również nazwę utworu. Przydomek „boska” to znak uznania późniejszych czytelników dla talentu Dantego.
Budowa piekła: Ma kształt gigantycznego, składającego się z 9 kręgów leja; na każdym leju osadzeni są coraz więksi grzesznicy. Na samym dnie znajduje się Lucyfer. 1 krąg - Limbo (przedpiekle) - cnotliwi poganie (Horacy, Homer, Owidiusz i in.) - są wykluczeni z Nieba tylko dlatego, że nie poznali Jezusa Chrystusa. 2 krąg - dusze ludzi, którzy nie potrafili opanować zmysłowości, 3 krąg - ludzie, którzy nie znali umiaru w jedzeniu i piciu, 4 krąg - skąpcy, 5 krąg - potępieni za gniew, zazdrośnicy, 6 krąg - dusze heretyków, 7 krąg - bluźniercy przeciwko Bogu, samobójcy, 8 krąg - oszuści, uwodziciele, pochlebcy, symonici, hipokryci, złodzieje, fałszywi doradcy, wróżbici, 9 krąg - najwięksi zdrajcy: Judasz, Brutus, Kasjusz.
Wartość: O wartości poematu Dantego świadczy fakt, że jest on udaną próbą przedstawienia pełnego obrazu średniowiecznego świata - takiego, jak widzieli go ludzie tamtego okresu. Świat ten jest więc uporządkowany przez Boską sprawiedliwość. Konkretne grzechy lub cnoty powodują umieszczenie danej osoby w hierarchii Piekła, Czyśćca lub Nieba. Poza tym Dante umieszcza w zaświatach praktycznie wszystkie postaci, które mają znaczenie dla dziedzictwa europejskiej kultury- bądź prawdziwe, bądź to mitologiczne. Cały ten świat, zarówno pogański, jak i chrześcijański, zostaje podporządkowany Bożej sprawiedliwości i Bożej miłości. Boska komedia jest więc sumą średniowiecznej teologii, średniowiecznego dziedzictwa literackiego i filozoficznego.
Cechą charakterystyczną utworu jest również zastosowanie średniowiecznej symboliki liczb. Najlepiej uwidoczniona jest tu liczba trzy i jej wielokrotności. Utwór składa się z trzech części, każda część z trzydziestu czterech pieśni (trzydzieści trzy + pieśń wstępna). Każde królestwo obejmuje dziewięć sfer (Piekło - dziewięć kręgów, Czyściec - dziewięć pięter, Raj - dziewięć nieb).
Cechy renesansowe - napisanie Boskiej Komedii w języku włoskim, czerpanie ze spuścizny kultury antycznej. Już czytając „Piekło”, możemy zapoznać się z wizją zaświatów, która podobna jest do tej znanej z mitologii, ujawnienie się autora. Ale Dante nie tylko publikuje pod swoim nazwiskiem, czyni również swoją osobę głównym bohaterem. Stąd spotykamy w utworze wiele wątków biograficznych. Wrogów swoich autor umieszcza w Piekle, ludzi godnych szacunku - w Niebie zaś swą ukochaną, Beatrycze, czyni przewodniczką po Raju. (Przewodniczką po czyśćcu jest Matylda). Na równi z zainteresowaniem Bogiem, interesuje się człowiekiem. Chce ustrzec go przed potępieniem.
Poezja narracyjna polskiego średniowiecza
Średniowiecze wczesne od końca V do końca X wieku, dojrzałe - X - XII, XIII w., a dalsze stulecia okresem schyłku. Za panowania Karola Wielkiego (768-814) powrót do starożytności, renesans karoliński. Potem za Ottona I (936 - 973) i Ottona III (983 - 1002) renesans ottoński. Nurt epickiej pieśni religijnej został zapoczątkowany w I poł. Żywotność tradycji antycznej - niektóre świeżo-poznane dzieła Platona i Arystotelesa i innych greckich fascynowały średniowiecznych od końca XI wieku. Szczyt - XII, XIII wiek. W duchu zgodności z biblią badano i interpretowano oraz tłumaczono je na łacinę. XII w. - szkoła w Chartres - platonizm, studia filozoficzne, przyrodnicze, matematyczne i humanistyczne. Bernard z Chartres (zmarł około 1124 - 30) i jego stosunek do starożytnego dziedzictwa - „Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego żeby wzrok nasz był bystrzejszy lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż oni dźwigają nas w górę i podnoszą o całą swą gigantyczną wysokość”.
W XV wieku pieśniami o Pasji bądź Zwiastowaniu, natomiast rozwinął się dzięki twórcom bernardyńskim na początku XVI wieku (gł. twórca Władysław z Gielniowa). Poezja ta nawiązywała do konkretnych wydarzeń Nowego Testamentu i przystosowana była do chóralnego wykonywania przez wiernych w kościele (budowa sylabiczna i zwrotkowa). Ulubionym tematem pieśniarzy, oprócz tematyki maryjnej, było dzieciństwo Jezusa. Szczegóły, które dodawano do opowieści biblijnych, miały pochodzenie apokryficzne. Pierwszą obszerniejszą opowieścią o narodzinach Jezusa była pieśń „Augustus kiedy królował”, napisana przez Władysława z Gielniowa. Zapoczątkował w niej styl pieśniarstwa łączący głęboką uczuciowość z prostotą i bezpośredniością wyrazu, podkreślaną czułymi zdrobnieniami. Dodatkowo przesycano utwory treściami dogmatycznymi. Kolejnym ważnym tematem pieśni średniowiecznych była pasja Jezusa. Pochodząca z pocz. XVI w. „Jezu Kr[yst]e krzyżowany” jest obszerną pieśnią, spojoną akrostychem, na który składają się czterokrotnie powtórzone słowa JESUS MARJA.
O pewnym wójcie krakowskim Albercie - anonimowa pieśń napisana po łac. W 1311 r. wybuchł w Małopolsce bunt przeciwko Łokietkowi, w którym brali udział mieszczanie, głównie niemieckiego pochodzenia pod wodzą wójta krakowskiego, Alberta. Na tronie został posadzony Bolko Opolski, natomiast Łokietek musiał uchodzić z Krakowa. Łokietek, zebrawszy siły, opanował niektóre miasta i zdobył Kraków. Bolko uciekł na Śląsk, zabierając ze sobą Alberta, jednak z nieznanych przyczyn wtrącił go później do więzienia. Po pięciu latach został wykupiony i udał się do Czech, gdzie wkrótce potem zmarł. Pieśń została napisana już po tym fakcie. Składa się z 21 strof w formie pieśni liturgicznej. Łączy dwie części tematyczne - monolog - refleksję zmarłego nad zmiennością Fortuny (dawniej bogaty, miał majętności i urzędy, przed śmiercią zamienił się w nędzarza) oraz oskarżenie o zdradę i krytykę ludności niemieckiej, która, przybywszy do obcego miasta łączy się z ludnością tubylczą a po jakimś czasie sięgają po władzę, wykupując nawet całe miasta i wsi. Druga część pisana jest z punktu widzenia polskiego mieszczanina, stronnika księcia, natomiast pierwsza - przez mieszczanina krakowskiego, sprzyjającemu Albertowi. Zabieg połączenia tych dwóch części dał efekt jawnie satyryczny i demaskatorski: tragicznie skrzywdzonemu przez Fortunę bohaterowi przypisano zdradę, a koło Fortuny okazuje się być słuszną karą za grzechy.
Pieśń o Wiklefie - autorstwa Jędrzeja Gałki. John Wiklef (II poł. XV wieku), profesor Oksfordu, w ramach myśli krytyczno-reformatorskiej Kościoła, sprzeciwiał się bogactwu i rozkładowi moralnemu i głosił powrót do pierwotnych źródeł i cnót chrześcijaństwa. Radykalne poglądy doprowadziły do kilkakrotnego potępienia przez kościół jego dzieł i bulli papieża, która nakazywała karać każdego, kto ośmielałby się głosić jego tezy. Po śmierci szczątki Wiklefa na rozkaz króla angielskiego zostały wyjęte z grobu i spalone publicznie wraz z jego dziełami. Jan Hus został wielkim głosicielem jego tez. Wiersz Gałki jest 6- i 7-zgłoskowcem, a jego budowa została ściśle podporządkowana znanej w tamtych czasach melodii czeskiej. Pieśń o Wiklefie rozpada się na trzy części, z których pierwsza przynosi pochwałę Wiklefa oraz wykład podstawowych założeń jego systemu, druga zawiera przeciwstawienie Kościoła Chrystusowego kościołowi opanowanemu przez Antychrysta - papieża i podporządkowanych mu księży, a trzecia ukazuje sposób bezkrwawej walki z Antychrystem. W ideologii Gałki dopatrzono się cech swoistego optymizmu. Przekonaniu, że współczesny świat wszedł w erę krytyczną, czego objawem jest rozkład Kościoła oraz paniczny strach, niepokój moralny, załamanie duchowe, towarzyszyła wiara w odrodzenie dokonane za sprawą prawdziwych wyznawców Chrystusa, którym drogą wskazał mistrz - John Wiklef.
„Słyszeliśmy nowinę o węgierskim krali” (Zygmuncie Luksemburskim (XIV-XV), wnuku Kazimierza Wielkiego). Był on przeciwnikiem Jana Żiżka z Trocnova, husyty i czeskiego patrioty. W 1420 r. Zygmunt rozpoczął okrutną wojnę z Czechami, uznaną przez papiestwo za krucjaty przeciwko husytom. „Nowina”, która pojawia się w drugim wersie utworu, określa świeże wiadomości uzyskane ustnie, jednakże sam ten wyraz był używany w Czechach na określenie relacji o zaszłych niedawno faktach, spisywanych prozą lub wierszem. Przykładem takiej twórczości może też być pieśń o Andrzeju Tęczyńskim. Wiersz ten jest 6- i 7-zgłoskowcem o rozpiętości od 4 do 10. Kolejne zwrotki nawiązują do wybranych epizodów walk husyckich, myląc ich kolejność, plącząc fakty, przekręcając nazwy miejscowości. Materia faktów została tu przepuszczona przez filtr rodzącej się legendy, wieści koloryzowanych emocjami, przekazywanych z ust do ust oraz przez tradycję ludową. Utwór można potraktować jako opowiadanie o okrutnym królu węgierskim, który najechał na Horę, ale został pobity przez Żiżkę i jego stronników.
Legenda wierszowana Legenda - prozatorska lub poetycka opowieść o historycznej lub przedhistorycznej przeszłości, często zawierająca elementy baśniowej fantastyki. Wywodzi się z hagiografii - żywotopisarstwa. Upowszechniała średniowieczne wzorce świętości i charakterystyczne dla średniowiecza cele i ideały. Najpowszechniejszą legendą jest Legenda o św. Aleksym. Inną znaną legendą jest Pieśń o Tomaszu Becketcie (arcybiskup Canterbury w II poł. XII w. i kanclerz Anglii. Zginął zamordowany z polecenia króla Anglii Henryka II w wyniku sporu dotyczącego przywilejów duchowieństwa angielskiego). W Polsce znane są legendy o świętych: Aleksym, Dorocie, Stanisławie, Krzysztofie, Jopie, Katarzynie.
Legenda o świętym Aleksym
Legenda ta powstała w Syrii w V lub VI w. Najstarsza polska wersja legendy o świętym Aleksym zachowała się w kopii sporządzonej około połowy XV w. Brakuje w niej zakończenia opisującego lamentacje rodziny i pogrzeb świętego ascety. Anonimowy autor, zapewne duchowny pochodzący z Mazowsza, zredagował polski żywot Aleksego w formie wierszowanej (niemal połowa wersów to ośmiozgłoskowce), w oparciu o jeden z nieznanych bliżej przekazów, których setki krążyło wówczas po Europie. Na poły legendarna. Jego żywot urzeczywistnia ideał świętości tzw. wyznawcy - człowieka stanu świeckiego, który całym swoim życiem dąży do świętości. Pośród dawniejszych historyków literatury nie cieszyła się ona zbyt dobrą opinią - zarówno jako dzieło literackie, jak i z uwagi na propagowany wzorzec życia. Tak np. Julian Krzyżanowski uważał ją za "ponury produkt klasztornej kultury syryjskiej". Dyskredytacja wartości ideowej i literackiej utworu szła często w parze z instrumentalnym jego traktowaniem w szkole; np. podręczniki z lat 50-tych zalecały nauczycielowi takie poprowadzenie analizy legendy, by "uczniowie mogli dojść do wniosku, że ascetyczne życie Aleksego na nic się nie przydało, było raczej źródłem nieszczęść, troski jego bliźnich - żony, rodziców".
Legenda o świętej Dorocie
Napisana osobliwym językiem polsko - czeskim, miała prawdopodobnie związek z obrzędem ludowym „chodzenia z Dorotą” w okresie Bożego Narodzenia. Treść: Dorota miała zostać umęczona w Cezarei Kapadockiej za panowania cesarza Dioklecjana. Do zaparcia się wiary namawiały ją dwie odstępczynie. Widząc jednak jej stanowczość, same wybrały męczeństwo. Prowadzona na śmierć Dorota spotkała młodego poganina Teofila, który szydząc zapytał, dlaczego tak się śpieszy do śmierci. Gdy usłyszał odpowiedź: „Bo idę do niebieskich ogrodów”, zakpił mówiąc: „Gdybyś z tych ogrodów dała mi kwiaty lub owoce, to wówczas bym uwierzył”. W tym momencie pojawiło się dziecko z koszem pięknych kwiatów i smacznych owoców. Nawrócony tym cudownym wydarzeniem Teofil razem z Dorotą został po wielu męczarniach ścięty mieczem.
Legenda o świętym Stanisławie
Powstała jako jedna z wielu utworów ku czci św. Stanisława Szczepanowskiego. Od Galla dowiadujemy się, że biskup dopuścił się zdrady, za którą król Bolesław Szczodry skazał go na śmierć przez obcięcie członków, które się zrosły. Pochowany w na Skałce.
Satyra - gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności, ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
Gameratus - (cham) napisany przez niemieckiego duchownego Theodoricusa. Ukazuje wady i przewinienia różnych grup społecznych oraz podaje przykłady moralne. Obok wizerunków stanowych gromadzi nakazy ogólne np. dotyczące biesiadowania. Na jego przykładzie powstał polski Antigameratus kanonika krakowskiego Frowinusa.
Coena Cypriani - Wieczerza Cypriana - wczesny tekst z kultury mnisiej, powstały ok. V-VI w. Parodia Ostatniej Wieczerzy. Joel, król Orientu, wyprawił ucztę weselną w Kanie. W czasie uczty zostaję popełniona kradzież. Król prowadzi śledztwo i wykrywa sprawcę, który zostaje zabity i pogrzebany jeszcze na tej uczcie. Potem goście rozchodzą się do domu. W czasie karnawały stawiano świat na głowie, tworzono parodię pisma świętego, wygłaszano kazania de nihilo.
Speculum Stultorum - Zwierciadło głupców. II część tytułu: uczony osioł,
Satyry polskie:
Satyra na leniwych chłopów (ok.1480) - Jest to najdawniejsza staropolska "satyra stanowa" autorstwa anonimowego szlachcica, obrazująca konflikty rodzące się w ówczesnej rzeczywistości ekonomicznej polskiej wsi. Na pocz. XV w. obowiązek pańszczyźniany wzrósł do ok. 1-2 dni w tygodniu. Kmiecie, broniąc się przed tym, uciekali się najczęściej do formy sabotażu, niedbale wykonując prace. Dobrze również maskowali ów sabotażowy charakter działania. Autor stara się przekonać słuchaczy, że z gruntu fałszywy jest stereotyp skromnego, związanego z przyrodą wieśniaka, gdyż są to „chytrzy pachołkowie”. Przypisuje im również tradycyjne grzechy stanu wieśniaczego - świętokradztwo i obłudę. Schemat utworu: teza, „materiał dowodowy”, wniosek dobitnie podkreślający tezę. 8-zgłoskowiec. W istocie utwór ten należałoby określić raczej jako "satyrę na chytrych kmieci i naiwnych panów".
Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego - utwór okolicznościowy o cechach pamfletu polityczno - społecznego. Dotyczy wydarzenia z 1461r., kiedy to Andrzej Tęczyński uniesiony gniewem na płatnerza, pobił go do nieprzytomności. Rozjuszony tłum krakowskich mieszczan znalazł go, ukrywającego się, w kościele franciszkanów i zamordował. Ciało leżało dwa dni w rynsztoku, ż zabrał a je stamtąd rodzina zmarłego. Utwór, zapewne napisany przez szlachcica, klienta rodu Tęczyńskich, opiera się na kontraście złych mieszczan i dobrego Tęczyńskiego. Służą temu obelżywe i poniżające określenia pospólstwa oraz pochwały i nobilitacja magnata, podkreślenie jego urzędu i wierności królowi. Autor osiąga patos poprzez emocjonalne wykrzykniki, wyrażające grozę, gniew, współczucie, żądzę zemsty. Rozmiarami zbliżony do 13-zgłoskowca, choć pojawiają się i 8 i 18-zgłoskowe wersy. Przystosowany do solowej melorecytacji.
Wiersz o zachowaniu się przy stole - autorstwa Przecława Słoty (pocz. XV w.). Należał do licznej w kulturze europejskiej rodziny poematów dydaktycznych poświęconych temu tematowi. Oprócz opisów i wskazówek zachowania się zawiera groteskowe anty-przykłady. Przeznaczony był dla giermków, paziów, młodych synów z rycerskich rodzin, którzy mieli nabrać dworskiej ogłady i grzeczności. Wersyfikacja zmierza do sylabizmu (ośmiosylabowca) .
Dialog Mistrza Polikarpa ze śmiercią - Gwałtowny wzrost zainteresowania tą tematyką wywołany był szalejącymi w XIV w. zarazami, głodem, wojnami. Myśl o śmierci, zobrazowanie jej triumfów nad poszczególnymi stanami przyniosły poematy Vado Mori. Zawierały elementy satyry społecznej i ukazywały zbiorowy pochód ku śmierci, co podkreślała fraza vado Mori na początku i końcu każdego dystychu. Utwory, w których podmiot liryczny oczekiwał nadejścia śmierci, a związane z tym refleksje stanowiły przedmiot jego wypowiedzi tworzyły odmianę tzw. skarg, żalów. Osobne miejsce zajmowały dialogi, w których dochodziło do spotkania żywych ze zmarłymi („wy będziecie tym , czym my jesteśmy”). Najstarszy tego typu tekst to Dialogus mortis cum homine, gdzie bohater nie ma określonego wieku, jest uosobieniem ludzkości, everymanem. Składniki tych gatunków połączył w sobie taniec śmierci, który pojawił się ok. XIV w. na terenie Francji i Niemiec. Śmierć zapraszała do tańca 24 przedstawicieli różnych stanów i wieku - od papieża i cesarza do dziecka w kołysce. Ukoronowaniem literatury dotyczącej śmierci był typ traktatów artes bene moriendi - „sztuka dobrego umierania”, radzących jak przygotować się do śmierci, aby być zbawionym (Ars moriendi Mateusza z Krakowa). Jest najcenniejszym i najobszerniejszym zabytkiem średniowiecznej poezji polskiej. Za cel miał ukazanie powszechności śmierci, równości wobec niej wszystkich ludzi, przemijania i marności dóbr doczesnych. Apostrofa do Boga na początku utworu wskazuje na funkcję dydaktyczną i użytkową. Autor celowo uczynił uczonego partnerem dialogicznym śmierci - aby pokazać że późniejsze określenia typu wiła czy nieborak dotyczą jego pozycji i znikomości wiedzy wobec Śmierci. Policarpus - owocny. Umysł okazuje się bezradny w konfrontacji ze Śmiercią. Śmierć w dialogu przedstawiona jest groteskowo, ale i odrażająco - miała budzić w ludziach strach i grozę. Jest ona groźną władczynią i mistrzem dla „żaków”. Objaśnia Mistrzowi kwestie teologiczne i moralne. Pełni też funkcje kata. Sprawuje władzę nad całym światem żyjącym i egzekwuje prawa naturalne. W utworze został wyrażony motyw „dobrej śmierci” - kto wiódł dobre życie nie musi lękać się umierania, bo jest ono przejściem do rajskiej szczęśliwości. Pojawiają się elementy satyry społecznej - na duchowieństwo, plebanów, karczmarzy, lekarzy, „tłuste niewiasty, Co czynią sobie rozpasty”. Napisana przeważnie 8-zgłoskowcem. Brakujące zakończenie zostało zrekonstruowane na postawie wersji staroruskiej.