Dante Alighieri, Piekło,
[w:] tenże, Boska komedia, przeł. Edward Porębowicz, oprac. Kalikst Morawski,
BN II 187,
WSTĘP
Dantologia.
w drugiej połowie XIV w. powstały prace synów Dantego: Jacopo traktuje ojca jako wybitnego poetę i filozofa; Pietro stara się wyjaśnić ukryte znaczenie poematu.
autorem życiorysu Dantego jest G. Boccaccio „Życie Dantego”, w którym obok danych praw-dziwych znajduje się sporo epizodów zmyślonych.
współcześnie we Florencji, w Rzymie i innych miastach włoskich odbywają się regularnie ze-brania poświęcone komentowaniu i popularyzacji poszczególnych pieśńi „Boskiej komedii”, które później ukazują się drukiem.
powstają też czasopisma dantejskie, najważniejsze to: „L'Alighieri” (ukazuje się w Rzymie od 1960 r.)
Dante i jego epoka.
Dante urodził się we Florencji w maju 1265 r., jego losy są ściśle związane z historią rodzime-go miasta, wzrastał w atmosferze konfliktów: walka papiestwa z cesarstwem, mieszczan ze szlachtą, pochodził z średniozamożnej szlachty, jego rodzina nie odgrywała większej roli w życiu miasta; o ojcu, Alighiero, wiemy tylko, że pożyczał ludziom pieniądze, z drugą żoną, Lappą Cialuffi, miał dwójkę dzieci, która pomagała później Dantemu.
gdy Dante był jeszcze dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati, ślub w 1308 r., mieli trójkę dzieci: Jacopo, Pietro i Antoninę (wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice).
w 1274 r. spotkał córkę sąsiada, Foloo Portinari, Betrice (również 9-letnią), zmarła w 1290 r.
Dante kontynuował naukę na uniwersytecie w Bolonii w 1287 r., dzieła: „Vita nuova” („Nowe życie”) - pierwszy utwór napisany między 1295 a 1294 r., „Convivio” („Biesiada”), „Rime” („Ry-my”).
po śmierci Beatrice Dante znalazł ukojenie w związku z młodą Włoszką.
zainteresowanie filozofią i literaturą, pracował tak dużo, że zapadł na chorobę oczu.
1292-1294 liryki poświęcone wielu kobietom (hulaszcze i rozpustne życie po śmierci Beatrice)
uczęszczał do szkół klasztornych: dominikanów, franciszkanów, jako swego mistrza wymienia głośnego uczonego i męża stanu - Brunetta Latini
1295-1301 r. aktywny udział w życiu publicznym Florencji, był członkiem m.in. Rady Stu, zaj-mował się administracją miasta, sprawował urząd priora, należał do korporacji medyków i far-maceutów (dostęp do urzędów) między 1295-1301, kłopoty finansowe, zaostrza się sytuacja polityczna.
nie oszczędziła go seria procesów politycznych po przegranej stronników papieża, oskarżony w 1302 r. o oszustwa i nadużycia finansowe, skazany śmierć, udał się na wygnanie.
przebywał w Forii, Weronie, Toskanii („Montanina canzoni” - „Pieśń z gór”), Lukce, studia w Paryżu („Convivio” i niedokończony „De vulgari eloquentia”) i pobyt w Alpach.
był entuzjastą Henryka VII, który miał przywrócić zachwiany porządek świata, powołując po 60-letniej przerwie cesarstwo, obok papiestwa główny filar systemu politycznego i moralnego średniowiecza, poświęcił mu traktat „De monarchia”.
w sierpniu 1315 r. pod warunkiem zapłacenia kary oraz poddania się upokarzającej ceremonii i babtysterium św. Jana emigranci mogli uzyskać przebaczenie (prawo powrotu), ale Dante chciał „drogi honorowej”.
ostatnie lata życia spędził w Weronie na dworze Can Grande della Scala, ostatecznie osiedlił się w Rawennie, jego marzeniem było otrzymanie wieńca laurowego we Florencji.
zmarł 14,09,1321 r. z powodu choroby, której nabawił się wracając z Wenecji (był posłem).
pochowany w kościele franciszkańskim w Rawennie.
„Vita nuova”.
pierwsze większe dzieło.
historia miłości do Beatrice, miłości subtelnej, wyidealizowanej.
liryki młodzieńcze + komentarze prozą.
pod wpływem wizji Dante przestaje pisać o Beatrice, dopóki nie będzie w stanie uczynić tego w sposób godny ideału.
utwór określa się jako autobiografię upoetyzowaną; pisany pod wpływem koncepcji poezji prowansalskiej i poezji „dolce stil nuovo”, kierunki te dążyły do idealizacji kobiety, do uczynie-nia z niej istoty nieziemskiej, anielskiej, której miejsce było w niebie, podczas gdy jej pobyt na ziemi miał charakter epizodu. Miłość ulega ewolucji: od zjawiska czysto ziemskiego do zjawi-ska mistyczno-filozoficznego. Stąd należy unikać tego wszystkiego, co związane jest z fizycz-nością i namiętnościami.
liryka prowansalska - miłość wyidealizowana, najczęściej do anonimowej damy, prowadzi do rozwoju formalizmu. Koniecznością stało się poszukiwanie nowych form dla przedstawienia starych i ogólnie znanych tematów. Wyprawa rycerzy na krucjatę przeciw albigensom zaha-mowała rozwój kultury prowansalskiej i zniszczyła lirykę trubadurów, a kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej.
Drobne poematy liryczne „Rime”.
trudności: ramy chronologiczne
odbicie tła poetyckiego i klimatu artystycznego epoki; wpływ trubadurów, „dolce stil nuovo” i poezji poprzedniego okresu, związanej z Guittonem d'Arezzo (zm. 1294).
silne zabarwienie indywidualne, na pierwszym miejscu stawia różnorodność i oryginalność autentycznych przeżyć i uczuć osobistych, unikanie formalizmu.
motywy poezji sycylijskiej.
[Guido, i'vorrei] ([Guido, chciałbym]) - chciałby znaleźć się w barce płynącej w nieznane z trzema najpiękniejszymi damami, urok podróży.
możliwa klasyfikacja utworów: miłość do Beatrice (przeważnie z okresu Vita nuova, piękna, subtelna istota, która ma uszlachetniający wpływ na otoczenie), miłość do innych kobiet (cha-rakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego optymizmu) i liryki okolicz-nościowe.
kobiety w Rime: Fioretta, Violetta, Pargoletta będzie czynić mu wyrzuty i wspominać Beatrice, nieznana kobieta, która wywołała u Dantego gwałtowną namiętność, Lisetta.; Kobieta-Kamień - Donna Pietra (ok. 1296 r. Rime petrose, spory badaczy, czy istniała, czy nie).
Tenzone con Forese Donati: trzy sonety Dantego i trzy odpowiedzi Forese, czynią sobie zło-śliwe i poważne zarzuty, Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie pomsz-czenia krzywdy wyrządzonej jego ojcu (?), Dante jest więc złym synem, jest lekkomyślny i niewdzięczny w stosunku do rodziny Donatich, która pomogła mu finansowo w trudnych chwi-lach., Dante odpowiedział do aluzjami do pożycia małżeńskiego Forese (zaniedbywanie żo-ny), opilstwo, obżarstwo, szukanie łatwych przyjemności., prawdopodobnie Tenzone powstały w atmosferze dobrego humoru, po czym pod wpływem wina przerodziły się w przerzucanie inwektyw.
liryki do przyjaciół: Giovanni Quirini, korespondencja z Dantem da Maiano i Cino da Pistoia.
liryki doktrynalne.
„Convivio” - ewolucja osobowości i poglądów Dantego.
ewolucja osobowości i poglądów Dantego, m.in. lektura „Etyki” Arystotelesa.
ok. 1307-1309, po włosku, humanizm, moralizatorski charakter, kult Beatrice a Donna Gentile (pocieszycielka ziemska); dzieło niedokończone z nieznanych powodów.
szacunek dla wiedzy i rozumu ludzkiego oraz podziw dla kultury starożytnej znamionują po-stawę Dantego, prekursora humanizmu.
utwór to propaganda dobrodziejstw kultury, propaganda wiedzy dostępnej dla ogółu i dlatego traktat napisany jest po włosku.
rozum jest uzależniony od Boga-Stwórcy wszystkich rzeczy materialnych i niematerialnych, filozofia jest nacechowanym miłością użytkiem wiedzy. Cnota ułatwia korzystanie z objawień rozumu.
11 zasadniczych cnót: odwaga, umiarkowanie, hojność, wspaniałomyślność, wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, prawdomówność, opanowanie, poczucie spra-wiedliwości.
jednym z powodów napisania „Convivio” była potrzeba podniesienia autorytetu osobistego, by godnie móc wysławiać Beatrice i skutecznie służyć ludzkości pogrążonej w grzechu, narażo-nej na wszelkie klęski i wieczne potępienie..
„De vulgari eloquentia” - problem języka włoskiego.
1304-1305, po łacinie, traktat o języku narodowym (locutio vulgaris), nie podlegającym żad-nym prawidłom gramatycznym).
od początków mowy ludzkiej, definicja języka włoskiego: język, do którego jesteśmy przyzwy-czajeni od wczesnych lat dziecinnych, którym mówi otoczenie i który przyswajamy sobie spontanicznie, bez znajomości reguł gramatycznych.
język hebrajski był pierwszym językiem ludzkości, aż do momentu budowy wieży Babel.
negatywnie o dialektach rzymskich, w Spoleto, Ankonie, Mediolanie… Dialekt sycylijski oce-nia wyżej, najwyżej boloński.
na zakończenie zajął się sprawami wersyfikacji i na tym urywa się traktat, to studium przede wszystkim stylistyczne.
„De monarchia” - cesarstwo i papiestwo.
po łacinie, literatura polityczna, tematem rola papiestwa i cesarstwa w dziejach ludzkości, ze specjalnym uwzględnieniem najnowszych czasów.
napisany ok. 1312 r., składa się z trzech ksiąg.
księga I: wpływ Arystotelesa, zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i jed-ności, wymaga to rządów jednego władcy - człowieka bezstronnego.
księga II: ideał jedności był zrealizowany przez imperium rzymskie, panowanie Rzymu nad światem było zgodne z wolą Boga.
księga III: władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza świecka nie zawdzięcza swojego istnienia Kościołowi, pochodzi od Boga.
specyficznie interpretowane argumenty z Pisma Św., literatura i historia starożytna jako auto-rytety (Liwiusz, Wergiliusz, Cycero).
koncepcja była utopią, ideałem niemożliwym do zrealizowania na tle sytuacji historycznej, praktyczne znaczenie miała sprawa uregulowania wzajemnych stosunków między Kościołem i cesarzem, w tej koncepcji państwa - element laicki (tendencja do laicyzacji życia publiczne-go zarysowała się dość silnie w XIII w.), w tym systemie poczesne miejsce zajmowała Italia: Rzym-miasto i Rzym-cesarstwo.
Mniejsze utwory łacińskie: „Epistolae”, „Eclogae”, „Questio de aqua et terra”; „Il Fiore”.
Listy:na pewno 13 jego autorstwa, mają charakter listów otwartych lub rozpraw na tematy po-lityczne i religijne, rzadko poruszają sprawy czysto osobiste, Leonardo Bruni cytuje listy, które nie zachowały się do dzisiaj, zachowały się w nielicznych kodeksach, stosunkowo późnych - z końca XIV w., zależność od reguł ars dictandi, często zwroty zapożyczone z liturgii.
Eclogae (Sielanki): odnoszą się do ostatnich lat życia - do pobytu w Rawennie, wymiana poematów z Giovannim del Virgilio, literatem i retorem z Bolonii.
Questio de aqua et terra: długo uważano, że to apokryf przypisywany Dantemu.
Il Fiore: utwór z XIII w. autorstwa Ser Durante, 232 rozdziałów, parafraza francuskiego „Ro-mansu róży”, kilku badaczy przypisuje to dzieło Dantemu, mógł je napisać w latach załamania psychicznego i moralnego po 1290 r., ale nie można na dzień dzisiejszy stwierdzić tego z ca-łą pewnością.
„Boska komedia” - ukoronowanie dzieła Dantego.
Myśl przewodnia.
ewolucję Dantego przyspieszyły: wypadki polityczne, studia filozoficzne, zetknięcie się ze światem mistyków; umożliwiły mu wzniesienie godnego Beatrice pomnika w postaci „Kome-dii”, której później dodano miano „Boskiej”.
dużo sympatii dla Odyseusza, historia dojrzewania i coraz większych osiągnięć artystycznych
w tym celu musiał przejść przez Piekło, Czyściec i Raj; musiał poznać grzech i karę, pokutę i nadzieję, triumf ostateczny dobra i szczęście.
horyzonty poety rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale również ludzkość zagrożoną katastrofą. Trzeba było wstrząsnąć sumieniem ludzkości przez poezję. Poeta chce być apo-stołem, przewodnikiem zabłąkanej ludzkości.
Dante dokładnie scharakteryzował zło i nakreślił sposoby walki z nim. Sobie wyznaczył rolę prekursora Zbawcy, reformatora, odnowiciela świata, torującemu drogę „Veltro”, który popę-dzi wilczycę „Lupa”, czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia.
w „Boskiej komedii” Dante dąży do poznania Boga poprzez miłość, tj. Platon chciał osiągnąć najwyższe dobro za pośrednictwem Erosa. Droga do celu była trudna i niemożliwa do poko-nania bez specjalnej pomocy naturalnej i nadnaturalnej.
na tym tle specjalnego znaczenia nabierają postaci Wergiliusza, Beatrice, a w ostatnim etapie Bernarda z Clairvaux.
Beatrice.
w „Komedii” występują postaci, które istniały, względnie postaci mitologiczne, których istnie-nia nie kwestionowano.
według Dantego Beatrice była w Raju i stamtąd się nim opiekowała, to ona skłoniła Wergiliu-sza do zaopiekowania się Dantem.
zgodnie z założeniami i logiką poematu postać Beatrice ulega niezbędnym przemianom. W punkcie wyjściowym jest osobą realną (przedstawioną według zasad i koncepcji literackiej „dolce stil nuovo”). W momencie końcowym jako istota nadziemska traci cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim.
między „Vita nuova” a „Boską komedią” Beatrice staje się świętą, chrześcijanką. Zharmonizo-wanie istoty ziemskiej z wysublimowaną postacią nadziemską stanowi jedną z tajemnic ge-niuszu poetyckiego Dantego.
dzięki Beatrice poeta uwolni się od więzów grzechu, wzniesie się na najwyższy poziom dos-konałości. „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj XXXI, 85). Obecność Beatrice nadaje „Boskiej komedii” wielkie walory poetyckie. Poemat stał się historią duszy lu-dzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy kobiety, opiekunki i prze-wodniczki w niezwykłej podróży w zaświaty.
Niebiańska Beatrice zachowała urok kobiety ziemskiej, jej uśmiech i spojrzenie odznaczają się niezwykłym pięknem. Zachowała swe imię, ziemskie cechy: pobłażliwość dla ukochanego, ironię i jakby przebłyski kobiecej zazdrości. Beatrice jest więc oryginalnym tworem wyobraźni poetyckiej Dantego.
Wergiliusz.
na prośbę Beatrice przeprowadza Dantego przez Piekło i Czyściec, aż do granic Raju.
reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego. Wzlot w zaświaty jest dziełem poety. Jest to możliwe tylko dzięki fantazji oraz intuicji. Oczytanie w „Eneidzie” umożliwi Dantemu wzniesienie się na wyższy poziom sztuki poetyckiej, wpłynie decydująco na „dolce stil nuovo” do „Boskiej komedii”.
Wergiliusz stał się tu rzecznikiem szlachetnych aspiracji moralnych, kulturalnych, religijnych i politycznych, które swe źródło mają w rozumie ludzkim.
Wergiliusz staje się wzorem dostępnej człowiekowi doskonałości. Spełnia on w poemacie fun-kcję drogowskazu, chroni wędrowca przez niebezpieczeństwami, stara się ułatwić mu podróż, udziela wskazówek i wyjaśnień stając się żywym komentarzem wrażeń i myśli ucznia.
żegna Dantego słowami: „Nie oczekuj więcej mych słów i myśli, wskazówek, twój umysł stał się wolny, prosty i zdrowy, byłoby więc błędem nie postępować zgodnie z nim, dlatego teraz koronuję cię i nakładam ci mitrę władcy samego siebie” (Czyściec XXX 48-51).
Realność, alegoria, wizja.
„Boska komedia” liczy 14 233 wierszy. Jej istotna treść i znaczenie zamykają się w trzech ele-mentach:
realność - realny człowiek odbywa podróż w zaświaty, kierowany realną, choć wyidealizowa-ną, miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia skutecznego lekarstwa na realne zjawisko panoszenia się zła.
alegoria - opisywanych faktów i postaci w życiu pozagrobowym, porównań i innych figur reto-rycznych zaczerpniętych z życia realnego, ziemskiego, w przeciwnym wypadku bowiem poe-ta byłby zmuszony zamknąć się w kręgu abstrakcji.
wizja - ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów.
postać Dantego stanowi główny motyw łączący w jedną całość luźne epizody. Zamiast scho-lastycznych portretów autor stworzył postaci oryginalne, mające własne życie, na które rzuto-wała przeszłość w sposób decydujący.
każdy grzech pociąga za sobą specjalną karę, każda cnota jest wynagradzana w sposób da-leki od szablonów.
żywy człowiek, a nie alegoria, nadaje specjalny ton poematowi, decyduje o swoistej atmosfe-rze zaświatów.
Język.
literacki oraz dialekty.
Mistycyzm.
zaznacza on związek wizji z realnym bytem ludzkości. Dante pokonał zasadniczą trudność, jaką stanowiło wtłoczenie w ramy wizji treści realnej, co było rzadkością w wizjach średnio-wiecznych. Są one przeciążone symbolami, alegorią i fikcją. Ekstaza i wizja zaznaczają się najsilniej w Raju.
Dante ucieka się do personifikacji pojęć abstrakcyjnych. Obok sensu dosłownego odnajduje-my sens ukryty mnie lub bardziej dokładnie.
alegoria posługuje się chętnie mitologią. Dante wprowadza w tym celu postaci mitologiczne, zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, Stacjusza, Lukana i Wergiliusza.
według Dantego dzieło literackie posiada 4 znaczenia: sens dosłowny, alegoryczny, moralny i analogiczny.
sens dosłowny to człowiek obdarzony wolną wolą i ponoszącego konsekwencje swych czy-nów. Tajemnicą geniuszu Dantego będzie wysunięcie na plan pierwszy znaczenia dosłowne-go, ono decyduje o wartości poematu i przykuwa uwagę czytelnika.
znaczenie alegoryczne schodzi na dalszy plan. Nie należy doszukiwać się alegorii w każdej postaci czy epizodzie.
w ostatnich 3 pieśniach Raju Beatrice przestaje być przewodniczką Dantego, jej miejsce zaj-muje św. Bernard z Clairvaux i to on doprowadzi poetę przed oblicze Boga.
Źródła literackie.
dzieła zakonników, opatów, filozofów, myślicieli, m.in. Bernarda z Clairvaux, św. Bonawentu-ry, Dionizego Pseudoareopagity.
Inne możliwe źródła „Boskiej komedii”.
źródła literackie - różny charakter.
głównie „Eneida” (ks. VI - zejście Eneasza do podziemi).
mniej: dzieła Horacego i Owidiusza, legendy i wizje średniowieczne, Stary i Nowy Testament.
poeci głównie XIII w/
źródła arabskie: „Mirag” (o cudownej podróży Mahometa w zaświaty).
Struktura „Boskie komedii”, etapy wędrówki przez zaświaty.
pisząc swój poemat Dante kierował się dwoma zasadniczymi przesłaniami:
oddać hołd ukochanej kobiecie, uwiecznić swą miłość, mówiąc o Beatrice to, czego dotąd nie powiedziano o żadnej kobiecie.
chęć służenia zbłąkanej ludzkości - pokazać ogrom zła, żeby wstrząsnąć sumieniem grzeszników, przypomnienie o obowiązku pokuty, skierować pragnienia i dążenia ludzko-ści na właściwą drogę, by umożliwić jej osiągnięcie pełni trwałego i najwyższego szczęś-cia.
nie znamy dokładnych lat powstawania poszczególnych części, przyjmuje się, że Dante pisał „Piekło” ok. 1307-1312, „Czyściec” 1313, ostatnie lata życia poświęcił pracy nad „Rajem”.
PIEKŁO
Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, czyli 7 kwietnia 1300 r.
Piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka, Lucyfer strąco-ny z nieba, spadając zrobił dziurę w ziemi i sam utknął w jej środku. Do piekła prowadzi bra-ma, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od właściwego piekła rzeką - Acherontem. Dusze zmarłych przewozi Charon. Piekło właściwe dzieli się na górne i dolne. Jest podzielo-ne na kręgi, z których 6 przypada na górne piekło.
krąg: zwany Limbo; dusze wielkich ludzi, nie ochrzczonych, dlatego nie dostąpili zbawienia, np. wielcy poeci starożytności.
krąg: stróżem jest Minos; miejsce pokuty tych, którzy nie potrafili opanować zmysłowości.
krąg: grzesznicy winni obżarstwa.
krąg: skąpcy i rozrzutni.
krąg: bagno Styksu; ci, którzy zgrzeszyli nieopanowanym gniewem.
krąg: na podobieństwo miasta, bronią je złośliwe demony, wobec których Wergiliusz jest bez-silny, drogę toruje im interwencja nieba; heretycy, spotkanie Dantego z przywódcą florenckich gi-belinów.
Piekło dolne:
krąg: podzielony na trzy rejony; gwałciciele prawa natury: mordercy, samobójcy, bluźniercy i lichwiarze, pieczę nad kręgiem sprawuje Minotaur.
krąg: rzeka, Flegeton; podzielony na 10 czeluści:
ci, którzy nadużyli zaufania innych ludzi; oszuści, stręczyciele do nierządu, uwodzicie-le (Jazon).
pochlebcy.
symoniści.
wróżbici.
oszuści, pilnują ich szatani wyjątkowo agresywnie wobec poetów.
hipokryci.
złodzieje kąsani przez węże, zamieniają się w ludzi i w węże na zmianę.
fałszywi doradcy (Odyseusz).
schizmatycy, podżegacze do sporów, fałszerze własnej osoby (Mahomet), prawdy i metali.
krąg: podzielony na 4 podkręgi:
zwany Kaina; zdrajcy osób bliskich.
zwany Antenora; zdrajcy swego kraju lub stronnictwa.
zwany Tolomea; ci, którzy naduzywali zaufania innych.
zwany Giudecca; najgorszy zdrajca - Lucyfer.
w nocy poeci opuścili Piekło i podziemnym tunelem, biegnącym wzdłuż drugiej półkuli ziem-skiej, dotarli na powierzchnię ziemi, oglądając niebo i słońce. Strażnikami Piekła są postaci mitologiczne, uważane za demony lub szatany; przedstawieni zgodnie z wierzeniami średnio-wiecznymi. Krajobraz fantastyczny przypomina góry z czeluściami i skalistymi urwiskami. Pa-nuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami, stanowiącymi narzędzia kary. Bu-rze, wiatry, deszcze, podziemne rzeki i jeziora uzupełniają fantastyczny krajobraz, nigdzie na-tomiast nie spotykamy śladów normalnego życia. System kar jest dostosowany do rodzaju grzechów. Jest on częściowo oryginalnym pomysłem Dantego, częściowo zaś oparty na nau-ce św. Tomasza i teologii. Grzesznicy są zrozpaczeni, ale uporczywie trwają w grzechach. Piekło jest teatrem ziemskich namiętności, które trwają nadal po śmierci.
CZYŚCIEC
znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer spadając z nieba. Ma kształt piramidy, na szczycie której jest Raj Ziemski. Czyściec stanowi paradoks, jest to królestwo pokuty i cierpienia, a jednocześnie radości i nadziei. Grzesznicy wierzą, że ich cierpienia skończą się prędzej czy później i że przypadnie im w udziale wieczne szczęście.
wędrówka przez Czyściec trwa 3 dni i 3 noce.
dusze pokutujących grzeszyły przez to, że albo wybierały zły obiekt miłości, albo grzeszyły nadmiarem miłości, czasem zaś jej zbyt słabym nasileniem.
Piekło oznacza zniweczenie człowieczeństwa, Czyściec natomiast jest powrotem do uczuć ludzkich:
krajobrazy pozbawione są goryczy, burze i zakłócenia atmosferyczne występują rzadko.
jest miejscem pobytu ludzi, którzy czynią właściwy użytek z rozumu.
ton rozmów jest serdeczny, często nacechowany wzruszeniem.
RAJ
Dante w towarzystwie Beatrice wznosi się do Raju umieszczonego na planetach. Droga pro-wadzić będzie przez 9 niebios systemu Ptolemeusza do Empireum - siedziby Boga.
poezja przeżyć trudnych do ujęcia w formy konkretne (symbole).
całkowite zdematerializowanie cechuje ostatnią część utworu, wszystko staje się grą dźwię-ków i kolorów. Muzyka, światło, wrażenia optyczne i akustyczne wybijają się na pierwszy plan. Węch, dotyk, które odzywały ważną rolę w Piekle i Czyśćcu, stają się nieistotne.
Dante zastępuje materię - kontemplację i ekstazę. wszystko sprowadza się do intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku światła. Miłość osiąga punkt kulminacyjny. Piękno Beatrice staje się coraz bardziej wysublimowane, miłość kobiety prowadzi do miłości Boga.
Raj jest także okazją do uprzytomnienia umysłowi ludzkiemu podstawowych prawd wiary.
w Empireum Beatrice opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje Bernard z Clairvaux. Poe-ta dociera do celu wędrówki i ogląda w ekstazie oblicze Boga.
Walory artystyczne.
utwór stanowi jedno z najwyższych osiągnięć literatury światowej, dzięki swemu pięknu poe-tyckiemu.
Croce dzielił „Boską komedię” na 2 części składowe: poezję i część dydaktyczną, której nadał nazwę opowieści teologicznej.
w centrum poematu jest sam Dante.
połączenie realności i fantastyki, np. straszliwa metamorfoza złodziei, przemieniających się kolejno z ludzi w gady i odwrotnie, czyni wrażenie czegoś niezwykłego, niespotykanego w ży-ciu.
ogólną tendencją jest stopniowa dematerializacja pierwiastka fantastycznego i realnego, aż do wizji w Raju.
Dante kładzie nacisk na znaczenie wizji optycznej, powtórzenia wyrazów: „widzieć”, „spoglą-dać”…
Dante po mistrzowsku odtwarza kształt i zachowania zewnętrzne napotkanych postaci, jak i introspekcję wewnętrzną.
umiejętność odtwarzania tragedii dusz ludzkich uzupełnia dar koncentrowania uwagi na rze-czach istotnych przy jednoczesnym sugestywnym stylu.
dialogi, monologi, szczegółowe opisy, dynamika.
czasami zwięzłość powoduje tajemniczość czy wręcz zagadkowość.
Dante stara się przezwyciężyć dualizm ducha i materii. Materia w rozumieniu poety ma wiel-kie znaczenie jako siedziba piękna ziemskiego i jako środek umożliwiający przedstawienie pojęć abstrakcyjnych w sposób dla wszystkich dostępny.
poezja obfituje w elementy epickie, liryczne, tragiczne i komiczne.
Dante jest szczególnie wrażliwy na tragedie ludzkie spowodowane szlachetnymi uczuciami.
zmienia atmosferę opowiadań lub opisów.
umiejętnie posługuje się alegorią. Poeta jest przekonany, że mniej wnikliwy czytelnik może poprzestać tylko na podziwianiu zewnętrznego piękna zawartego w formie wypowiedzi.
często stosowany dialog przyczynia się do ożywienia akcji poematu (najważniejsza rozmowa z Wergiliuszem).
bogactwo i różnorodność obrazów; Dante zapożycza niektóre pomysły obrazów ze źródeł lite-rackich (Biblia, Wergiliusz, poeci prowansalscy).
metafory: Dante posługuje się motywami dostarczonymi przez świat ludzi, zwierząt, zjawisk atmosferycznych, przenosząc znamiona jednej kategorii na drugą i otrzymując tą drugą nie-oczekiwane nieraz efekty.
peryfrazy: tworzy się je przy użyciu słów oznaczających charakterystyczne cechy omawiane-go zjawiska. Nadają one różne zabarwienie wypowiedzi poetyckiej.
różnice i kontrasty: poeta sławi czasem obok siebie dwa pozornie podobne zjawiska, by wy-kazać, jaka zachodzi między nimi różnica (absolutne piękno, Beatrice, i absolutna brzydota, Lucyfer).
utwór ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.
oglądanie majestatu Boga - ostatecznym triumfem miłości.
„Miłość, która porusza słońce i insze gwiazdy”. Składa hołd miłości i rozbija się ku najwyż-szym ideałom moralnym, intelektualnym i artystycznym.
Recepcja Dantego w Polsce.
już w 1416 r. „De Monarchia” na Uniwersytecie Krakowskim.
XVI-XVII w. mało znany.
mimochodem w XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Krasicki.
zainteresowanie w romantyzmie - kilka nieopublikowanych do końca przekładów.
XIX w. pojawiają się prace naukowe o „Boskiej komedii”, później o Dantem, kilka większych rozpraw napisał Julian Klaczko.
w utworach aluzje do Dantego i jego utworu: Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Norwid, Konop-nicka, Gombrowicz, Staff i Kasprowicz.
TEKST
PIEKŁO
pieśń.
jest alegorycznym wprowadzeniem do poematu.
zbłądziwszy w ciemnym lesie, Dante dociera do podnóża świetlanej góry, na którą bronią mu wstępu trzy dzikie zwierzęta: Pantera, Lew i Wilczyca.
zrozpaczonemu poecie ukazuje się Wergili i proponuje wspólną wędrówkę przez piekło i czyściec zaznaczając, że po raju oprowadzi Dantego bardziej godna osoba.
„W życia wędrówce, na połowie czasu”, czyli w wieku 35 lat.
ciemny las to mrok grzechu, w którym człowiek gubi prostą drogę cnoty; senność określa stan pogrążenia w bezwładzie woli; góra okryta promieniami słońca jest symbolem wysokich war-tości moralnych, osiąganych dzięki Łasce Boskiej.
Pantera symbolizuje rozwiązłość, Lew pychę, Wiczyca chciwość.
pieśń.
Dante, niepewny, czy zasłużył na łaskę oglądania zaświatów, wypowiada swoje wątpliwości wobec Wergilego.
poeta dodaje mu otuchy wyjaśniając, że sama Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji i Beatrycze wzywa go do tej wędrówki.
pieśń.
Dante i Wergili przekraczają bramę piekieł i zatrzymują się w przedsionku, gdzie cierpią du-sze ludzi, którym na ziemi dobro i zło było równie obojętne.
następnie docierają do brzegów Acherontu i obserwują Charona przewożącego dusze potę-pione.
oślepiony błyskawicą Dante pada - „jako pada człowiek senny” i w tym omdleniu zostaje przeniesiony na drugi brzeg rzeki.
pieśń.
Dante budząc się z omdlenia w pierwszym kręgu piekła, gdzie pokutują dusze dzieci zmar-łych bez chrztu i ludzi szlachetnych, którzy żyjąc przed narodzeniem Chrystusa nie znali pra-wdziwej wiary: przebywają tu poeci, bohaterowie i filozofowie starożytności, np. Homer, Lu-kan, Owidiusz, Horacy, Hektor, Eneasz, Lukrecja, Julia, Marcja…
pieśń.
przy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza każdej du-szy karę i miejsce w piekle.
w drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych, np. Semiramida, Kleo-patra, Helena, Achilles, Trystan, Parys.
tutaj Franceska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości: ze względów politycznych zmuszona do poślubienia szpetnego Gianciotta Malatesty, zakochała się w szwagrze, gdy jej mąż zastał ich na czułej scenie, zabił i żonę, i brata.
pieśń.
w trzecim kręgu piekła poeci spotykają Cerbera (nie tylko stróż, ale także symbol łakomstwa) strzegącego wejścia i dusze pokutujące za obżarstwo.
Florentczyk Ciacco kreśli im obraz przyszłych walk bratobójczych, które rozgorzeją we Flo-rencji.
pieśń.
powitani tajemniczymi słowami Plutona, Dante i Wergili wchodzą do czwartego kręgu piekła, w którym cierpią dusze ludzi chciwych i rozrzutnych.
w piątym kręgu poeci spotykają potępionych za gniew, zazdrość, pychę i pesymistów.
pieśń.
poeci wsiadają do barki Flegiasza i w niej kontynuują podróż po bagnie piątego kręgu.
wśród potępionych za gniew spotykają florentczyka Filipa Argenti.
na koniec docierają do drzwi grodu Disa, które szatani zatrzaskują przed nimi.
pieśń.
na murach grodu Disa ukazują się trzy Furie, które starają się odstraszyć poetów.
wkrótce jednak zjawia się Anioł, otwiera bramę grodu i wędrowcy wchodzą do szóstego krę-gu.
tutaj cierpią zamknięci w grobach heretycy.
pieśń.
wędrując ze swoim przewodnikiem pośród grobowców Dante spotyka dwóch florentczyków: Farinatę degli Uberti, który przepowiada mu wygnanie z Florencji, i Cavalcante Cavalcantie-go, ojca przyjaciela Dantego.
duchy znają przyszłość, ale teraźniejszość jest przed nimi zakryta.
pieśń.
przed wejściem do siódmego kręgu wergili objaśnia Dantemu rozmieszczenie dusz potępio-nych w ostatnich trzech kręgach piekła i tłumaczy, dlaczego lichwa jest tak wielki przestęps-twem wobec Boga.
pieśń.
po wejściu do siódmego kręgu poeci mijają stojącego na straży Minotaura i podchodzą do rzeki wrzącej krwi.
cierpią w niej ludzie, którzy używali przemocy wobec bliźnich.
strzegą ich centaurowie, z których jeden oprowadza poetów wymieniając nazwiska potępio-nych, np. Aleksander z Fery w Tesalii, Dionizy, tyran Syrakuz, Atylla…
pieśń.
schodząc niżej poeci napotykają dusze samobójców zamienione w drzewa, których liście i ko-ra służą za pożywienie harpiom.
wśród nich spotykają Pietra della Vigna, kanclerza i najbliższego powiernika cesarza Frydery-ka II, został oskarżony przez zazdrosnych dworaków o zdradę, uwięziony i oślepiony z rozpa-czy popełnił samobójstwo.
samobójcy-rozrzutnicy cierpią pędzeni i szarpani przez rozwścieczone wilki, np. Lano de Sie-na (nie chcąc żyć w nędzy po roztrwonieniu majątku, dał się zabić w bitwie między florentczy-kami i mieszkańcami Arezzo).
pieśń.
na pustynnej równinie trzeciego jaru siódmego kręgu cierpią smagani ognistym deszczem bluźniercy przeciw Bogu.
wśród nich poeci spotykają Kapaneosa, króla greckiego.
kontynuując wędrówkę Wergili wyjaśnia Dantemu pochodzenie rzek piekielnych.
pieśń.
idąc w dalszym ciągu trzecim jarem poeci spotykają dusze sodomitów.
Dante rozpoznaje wśród nich Brunetto Latiniego, swojego ukochanego mistrza, który przepo-wiada mu przyszłość i rozprawia o losie swoich towarzyszy niedoli: Prisciana, Francesca d'Accorso i Andrea de'Mozzi.
w usta Latiniego Dante wkłada jedną z gwałtownych i ostrych inwektyw wygnańca przeciw mieszkańcom Florencji.
pieśń.
Dante i Wergili napotykają nową grupę sodomitów.
Jacopo Rusticucci opowiada im o karze, jaka spotkała go wraz z towarzyszami.
na krańcu siódmego kręgu poeci obserwują rzekę piekielną, która z hukiem przelewa się do następnego kręgu.
pieśń.
poetom ukazuje się potwór Gerion, symbol obłudy.
zanim przewiezie ich na grzbiecie do ósmego kręgu, Dante zatrzymuje się nad miejscem kaź-ni lichwiarzy (sieczeni ognistym deszczem, z oczyma utkwionymi w mieszki zawieszone na szyi i przyozdobione herbami ich rodzin).
pieśń.
poeci zaczynają wędrówkę po mostach przewieszonych nad dziesięcioma jarami, na które dzieli się ósmy krąg.
w pierwszym z nich, wśród pokutujących stręczycieli, spotykają Venedicia Caccianemico, a wśród uwodzicieli Jazona.
w drugim jarze widzą tłum rozpustników, nierządnic, a między nimi Alessia Interminelli i Taidę
pieśń.
w trzecim jarze cierpią dusze tych, którzy splamili się symonią.
pokutują oni w głębokich jamach głową na dół, a ich wystające nogi chłoszcze ogień.
pieśń.
z mostu nad czwartym jarem Dante i Wergili obserwują magów i wróżbitów, którzy idą mozol-nie przed siebie mając głowy przekręcone do tyłu.
wśród nich rozpoznają Amfiareusa, Tyrezjasza, Arontasa i Manto.
pieśń.
w jarze piątym poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują dia-bły uzbrojone w harpuny.
widzą także ducha mieszkańca Lukki świeżo przybyłego do piekła.
Zły Chwost, przywódca diabłów, daje poetom eskortę, która ich poprowadzi bezpiecznie brzegami jaru.
pieśń.
wędrując krawędziami jaru poeci obserwują w dole oszustów, a między nimi Ciampolo di Na-varra, który opowiada swoje losy, a także brata Gomitę i Michela Zanche.
pieśń.
w szóstym jarze cierpią hipokryci, którzy wędrują okryci płaszczami z ołowiu, pozłacanymi z wierzchu - symbol ich dwulicowości.
poeci znajdują wśród nich Bolończyków Catalano dei Catalani i Loderingo degli Andalo.
pieśń.
Wergili i Dante wspinają się ostrożnie po wewnętrznym stoku szóstego jaru i dochodzą do łańcucha skał, które przebiegają przez pozostałe jary.
w głębi siódmego jaru oglądają złodziei, których ciała gryzione przez straszliwe węże, rozsy-pują się w proch, aby znowu się odrodzić.
jeden z potępionych, Vanni Fucci, osławiony okrutnik, przepowiada Dantemu walki bratobój-cze, które będą miały miejsce we Florencji.
pieśń.
wśród potępionych siódmego jaru poeci rozpoznają olbrzyma Caco (syn Wulkana, słynny zło-dziej), a także florentczyków: Agnello Bruneleschi, Buoso Abati, Puccio Galigai, Cianfa Dona-ti, Francesco Cavalcanti, których pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi na węże i z węży na ludzi.
pieśń.
z mostu ponad ósmym jarem poeci obserwują płomyki okrywające dusze fałszywych dorad-ców.
w jednym z nich cierpią wspólnie Diomedes i Ulisses, którzy opowiadają o okolicznościach swojej śmierci.
pieśń.
do poetów zbliża się książę Guido di Montefeltro.
Dante opowiada mu o obecnym stanie Romanii, a w zamian za to słyszy z ust księcia historię jego życia.
pieśń.
w dziewiątym jarze poeci obserwują tłum podżegaczy do zamieszek społecznych i religijnych.
wśród nich spotykają Mahometa, Pietro da Medicina, Mosca Lamberti, Bertranda de Born i słuchają ich opowieści o towarzyszach niedoli.
pieśń.
poeci dochodzą do dziewiątego jaru rozmawiając o Geri del Bello, krewnym Dantego, którego zauważyli w dziewiątym jarze, został zamordowany za sianie niesnasek i jeszcze nie pomsz-czony, dlatego tak wrogo przyjął Dantego.
aby lepiej przypatrzyć się potępionym, poeci idą po zrębie jaru, który dzieli Złe Doły od Studni Gigantów.
w jarze tym pokutują fałszerze Griffolina d'Arezzo (za uprawianie alchemii) i Capocchio da Siena (także alchemik, spalony żywcem).
pieśń.
wśród potępionych za podszywanie się pod cudze nazwiska (gryzą się w szale) poeci spoty-kają Gianniego Schicchi i Mirrę.
pomiędzy fałszerzami pieniędzy, cierpiącymi na wodną puchlinę i pragnienie, Adamo da Bre-scia, a między kłamcami żonę Putyfara i Greka Sinone.
pieśń.
poeci przechodzą po ostatnim stoku między ósmym a dziewiątym kręgiem i zatrzymują się nad studnią strzeżoną przez gigantów.
jest tam Nembrotte, Efialt i Anteusz, który przenosi wędrowców do ostatniego kręgu.
pieśń.
w pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kainą, Dante i wergili spotykają pomiędzy zdrajcami własnych rodzin Camincione dei Pazzi.
w drugim kole, tzw. Antenorze, pośród zdrajców ojczyzny Bocca degli Abati.
w ostatnim, które nosi miano Giudeki - Ugolina della Gherardesca i Ruggieri degli Ubaldini.
pieśń.
książę Ugolina opowiada historię głodowej śmierci swoich dzieci.
gwałtowna inwektywa Dantego przeciwko Pizie, „zakale kraju”.
następnie poeci przechodzą do trzeciego koła kręgu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.
tu znajdują się Alberigo dei Manfredi, Branca d'Oria, a także dusze ludzi żywych, którzy cho-dząc po świecie mają dusze w piekle.
pieśń.
w czwartym kole, zwanym Giudeką, poeci obserwują zdrajców dobroczyńców.
na samym dole piekła w trzech paszczach Lucyfera pokutują trzej najwięksi zdrajcy ludzkości: zdrajca Chrystusa - Judasz oraz zdrajcy Juliusza Cezara - Brutus i Kasjusz.
wędrówka poetów po piekle dobiega kresu.
udają się obaj w kierunku góry czyśćcowej.
„Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy…”
opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Katarzyna Wielbowicz
treść ustalona i zamknięta w ramach szablonów, wszystko staje się konwencją.
Dante to skrót imienia Durante
chart albo 515.
przywódca gibelinów, wygnany w 1298 r. z Florencji przez zwycięskich gwelfów, ostry ton rozmowy
po rozejściu się z żoną miał znienawidzić kobiety i wpadł w grzech, za który pokutuje w piekle
1
14