E. Ostrowska

BOGURODZICA

I Kompozycja składniowa I zwrotki

„B” składa się z 2 strof nierównych (długość, ilość sylab). W pierwszym wersie zwrotki mamy wołacze, a właściwie mianowniki w funkcji wołacza.

• zwolena - związek z znanymi do dziś czasownikami: DOZWOLIĆ, POZWOLIĆ, PRZYZWOLIĆ, WYZWOLIĆ, ZEZWOLIĆ, ale rozumieć trzeba ten wyraz jako synonim dzisiejszego MAJĄCA UZNANIE, CZEŚĆ.

• Gospodzina - syn Marii, Chrystus, nazwany tu został gospodzinem, a więc panem

Apostrofa jest, więc dwuczłonowa, mieszcząca się w 2 wersach i zawiera 5 rzeczowników wołaczu (Bogurodzica, dziewica, Maryja, matko, Maryja). Wersy, które wypełnia, są najdłuższe w wierszu. Ważny jest stosunek tak długiej apostrofy (33 sylaby) do następującego potem wersu trzeciego (6 sylab):

<<ZYSZCZY NAM, SPUŚCI NAM>>

są to dwa zdania rozkazujące.

• zyszczy - odpowiednik dzisiejszego pozyskaj

• spuści - znaczy spuść, ale w innym znaczeniu niż dzisiaj (przychyl, uczyń przychylnym).

Proporcja składniowa pierwszej zwrotki jest bardzo kunsztowna. Długa apostrofa i krótkie zdania proszące. Znana strofa saficka zawiera podobne proporcje: ma 3 wersy długie, a czwarty krótki.

Zdania rozkazujące:

• są równoległe

• formy czasownikowe (rozkaźniki) maja te samą ilość sylab i podobne, rymujące się zakończenia

• zaimek nam wystepuje w jednym i drugim, czyli trzeba go uznać za jeszcze jedno powtórzenie

Apostrofa:

• formy równoległe: człony BOGURODZICA - DZIEWICA

SYNA - GOSPODZINA

• łączy jej rym (-ica, -ina). Są to rymy zakończone na -a. W średniowieczu uważane za szczególnie wartościowe. Łączy je to ze starszymi sekwencjami łacińskimi pochodzenia francuskiego (allelujatycznymi).

II KOPMPZYCJA SKŁADNIOWA I ZNACZENIOWA FORM WYRAZOWYCH II ZWROTKI

Zwrotka II ma w pierwszej części formuł podobną do wzoru:

WOŁACZ + ROZKAŹNIK

Wołaczem jest: Twego dziale Krzciciela, bożycze.

Wyprowadzony z formy wołacza BOŻYCZE mianownik BOŻYC, przypomina wyraz, który znaczył „syn księcia”, księżyc, więc Synu Bozy usłysz… napełń, spełń.

Wołacz bożycze ma przed sobą człon: twego dziela Krzciciela. W tym członie jest wewnętrzny rym, dziela - Krzciciela.

dziela - to dzisiejsze dla, użyte w kontekście „ze względu na”, więc:

Ze względu na Chrzciciela, syna Boga, wysłuchaj.

Od zwrotki I odróżniają ja bierniki:

• usłysz GŁOSY

• napełń MYŚLI człowiecze

• słysz MODLITWĘ

Dalszym zdaniem z rozkaźnikiem jest: a dać raczy (tzn. RACZ); z formą bardziej uroczysta: jegoż prosimy.

Druga zwrotka zawiera 4 prośby ogólne: Usłysz, napełń, słysz, dać raczy. W dwóch ostatnich wersach zawarte sa prośby szczegółowe: A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt.

Jeżeli zbierzemy prośby to jest ich kilka:

• zyszczy nam, spuści nam

• usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, słysz modlitwę,

• dać raczy na świecie zbożny pobyt - po żywocie rajski przebyt

Stopniowanie ujęte w 3 rodzaje próśb:

1. ogólnie o pozyskanie Jezusa

2. usłyszenie, wysłuchanie, spełnienie

3. wyliczenie próśb szczegółowych

II zwrotka ma kompozycję, konstrukcję paralelną do układu zwrotki pierwszej.

Bogurodzica, zyszczy nam - do tego: wers II zwrotki II brzmiący: Usłysz głosy, napełń myśli.

W całości zwrotki wyglądają tak, jakby USŁYSZ GŁOSY rozpoczynało całe zdanie. Tymczasem pamiętać trzeba, że zawartość pierwszego wersu drugiej zwrotki jest tego zdania początkiem, więc: ze względu na twego Chrzciciela, synu boży, usłysz głosy.

Parę zdaniowa tworzy także następne zdanie: Słysz modlitwę, jąż nosimy zd. złożone

A dać raczy, jegoż prosimy z podrzędnym

względnym

Paralelizmy: oba otwierają rozkaźniki i oba kończą jednorodne formy czasownikowe - z głębokim rymem (dla pewności rymu wystarcza. Kiedy współbrzmienie obejmuje końcową część wyrazu łącznie z akcentowaną samogłoską. Często zdarza się, ze obszar współdźwięczności zostaje poszerzony, np.: męcz - eństwa, przekl - eństwa).

III KOPOZYCJA SKŁADNIOWA A KOMPOZYCJA WERSYFIKACYJNA
- FIGURY STYLISTYCZNE

Formy parzyste:

1. Podział na II zwrotki zbudowane wg. wspólnego modelu, ale nie za wszystkim do siebie podobne.

2. Zwrotka I liczy 3 wersy, zwrotka II ma ich 6, czyli jest dwukrotnie większa.

3. Apostrofa w I zwrotce obejmuje w układzie wersyfikacyjnym dwa pierwsze wersy

4. Rzeczowników użytych w wołaczu ma wers pierwszy aż 3, z czego 2 pierwsze połączone są paralelizmem rymem: Bogurodzica - Dziewica

5. Wers 2 ma w wołaczu 2 rzeczowniki: matko - Maryja

6. W wersie 2 ma zastosowanie jeszcze jeden paralelizm, na który składają się dwie formy zrymowane ze sobą: syna - gospodzina.

7. Kończący tę część wiersza wers trzeci składa się 2 członów zdaniowych, a każdy z nich zawiera 2 wyrazy, razem jest ich tu 4

8. Wers ten liczy sylab 3x2

Zwrotka II nie jest co do budowy identyczna z I - człony parzyste i tu występują, ale ich wzajemne stosunku są inne:

1. Na początku tej części zrymowana para wyrazów: twego dziela - Krzciciela, objęta jest rymem para składającą się z 3 wyrazów przyimka, zaimka, rzeczownika

2. Wołacz jest 1: BOŻYCZE. Wprowadzone przez ten wołacz zdanie rozkazujące w wersie następnym zawiera dwa bierniki: głosy, myśli, (kogo? Co?)

I Twego dziela Krzciciela, bożycze

II Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze

III Słysz modlitwę, jąż nosimy

IV A dać raczy, jegoż prosimy

3. Kolejne 2 wersy są dwuzdaniowe z drugim podrzędnym - rozpoczynającym się od zaimka względnego (jąż, jegoż)

4. Te dwa wersy (3 i 4) stanowią parę paralelną, każdy z nich zawiera w zd. nadrzędnym rozkaźnik, a w podrzędnym zdanie względne, czyli zd. Podrzędne, które ze zd. nadrzędny, łączy się za pomocą zaimka względnego rzeczowego, przymiotnikowego lub przysłówkowego.

5. Zaimków względnych jąż i jegoż użyto tylko 2 razy w wierszu.

6. 2 ostatnie wersy tworzą parę wersyfikacyjną i składniową (paralelizm obu członów).

IV WARTOŚĆ ARTYSTYCZNA SYNONIMÓW

Pisarz łączy je w układy parzyste: (synonimy m.in. świadczą o stopniu rozwoju języka)

1. zyszczy nam, spuści nam

Te 2 rozkaźniki mające znaczenie POZYSKAJ, UCZYŃ PRZYCHYLNYM (dla nas), zawierają treści bliskoznaczne:

• 2 człony zdaniowe ściśle paralelne, liczące po 2 wyrazy (2x2), po 3 sylaby (2x3), 2 identyczne formy fleksyjne i to synonimiczne (zyszczy, spuści) i 2 powtórzenia (nam).

Członem domyślnym jest biernik CHRYSTUSA. Rozkaźniki o znaczeniu (uzyskaj, przychyl) dają się związać treściowo z biernikami pobyt, przebyt

zyszczy nam, spuści nam

[………………………..]

a na świecie zbożny pobyt

po żywocie rajski przebyt.

2. a dać raczy jegoż prosimy

a na świecie zbożny pobyt

Spójnik „a” występuje tutaj w różnym znaczeniu. Z 4 wersu a dać raczy na znaczenie dzisiejszego, drugie a trzeba rozwiązać jako „a mianowicie”

3. Para synonimiczna w 1 wersie:

Bogurodzica ------------------------------ matko (różnica: nazwa ogólna i pospolita)

(szczegółowe określenie i nazwa prawie własna)

4. bożyc z 1 wersu II zwrotki, syb z 2 wersu I zwrotki

5. usłysz - słysz - para synonimiczna różniąca się przedrostkiem

6. pobyt ----------------------------------------przebyt

(istnieje do dziś i ma znaczenie pobytu tymczasowego)

(to co dziś rozumie się jako pobyt stały łączono w z rzeczownikiem przebyt)

7. zyszczy - spuści (pozyskaj, uczyń przychylnym dla nas)

V DWÓJKI OSOB WYSTEPUJĄ:

cztery osoby rozłożone w 3 wersach po dwie w każdym

Wers 1: Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja

Wers 2: U twego Syna gospodzina Matko zwolna, Maryja

Wers 4: Twego dziale Krzciciela Bożycze,

Tu być może symbolizuje ta dwójka lub podkreśla parą: ORĘDOWNIK I WŁAŚCIWY ADRESAT PROŚBY

VI JĘZYK UTWORU; ARCHAIZMY TYLKO Z TEGTO UTWORU:

BOGURODZICA - dwurdzenny. Część pierwsza jest formą celownika l. poj. Już w średniowieczu celownikowe -u zamieniało się na dopełniaczowe -a. Najstarsze odpisy pieśni mają pierwotne -u

W innych j. słowiańskich jego odpowiednik ma inna budowę słowotwórczą z wewnętrznym -o np.: czeska BOHORODICE.

BOŻYC - „SYN BOGA” znany jest w polszczyźnie tylko z naszej pieśni

DZIELA - „DLA, ZE WZGLĘDU” przyimek występujący tylko pieśni. Od XVI w. był niezrozumiały. Kładziono go po dopełniaczu wyrazu, do którego się odniósł

Pierwotnie wszystkie rozkaźniki miały końcówkę -i (raczy, spuści, zyszczy) zyszczy bez końcówki (napełń, słysz, usłysz) odpowiednio najbardziej archaicznemu starzeniu tych końcówek w j. polskim

BOGIEM SŁAWIENA - „PRZEZ BOGA SŁAWIONA', archaiczne użycie narzędnika sprawcy stanu. Konstrukcje tę spotykamy w późniejszych „Kaz. Świętokrzyskich”

ZWOLNA - „Z WIELU WYBRANA” uprzymiotnikowiony imiesłów bierny od czasownika zwolić. Ma on charakter literacki w zabytkach średniowiecznych, pojawia się także w tekstach prawniczych

SPUŚCI - „NACHYL KU NAM” forma trybu rozkazującego od czasownika spuścić. W XVI w. to znaczenie było odczuwalne jako archaizm. Jest wyrazem bliskoznacznym do następującego „pozyskać'

NAPEŁŃ MYSLI - „SPEŁŃ PRAGNIENIA”

JĄŻ, JEGOŻ - to 2 zaimki względne, później zastąpione zaimkami, który i co

NOSIMY - „ZANOSIMY” unikat na tle polszczyzny średniowiecznej. W tekstach występuje raczej CZYNIĆ MODLITWE

POBYT… PRZEBYT - 1 nie występuje w żadnym innym zabytku średniowiecznym, drugi z nich był wyrazem archaicznym już w XV wieku.

Pozostałe wyrazy występują jako normalne w tekstach XV wiecznych, a niektóre utrzymują się do dziś: Chrzciciela, człowiecze, daj, dziewica, matko, myśli, modlitwę, usłysz, głosy…

KYRIE:

Przyjęte do liturgii łacińskiej z j. greckiego wezwanie K.E. (Panie zmiłuj się). Wezwanie to było od czasów przyjęcia chrześcijaństwa stałym elementem powtarzanym przez lud w czasie nabożeństwa:

• forma ta uległa fonetycznemu przyswojeniu przez j. narodowe

• polską formą był „kierlesz” (śpiewany m.in. w bitwie pod Jarosławiem 1249r.)

• aklamacja ta występuje dwukrotnie w pieśni w formie nie spolszczonej.

CZĘŚCI MOWY W WIERSZU (CZĘSTOTLIWOŚĆ UZYWANIA)

Wszystkich wyrazów jest 43:

• 17 rzeczowników

• 11 czasowników

• 3 przymiotniki

1. I zwrotka:

• 6+2 (Maryja) rzeczowników

• 4 czasowniki, w tym dwa razy w formie przymiotnikowego imiesłowu biernego (sławiena, zwolna)

II zwrotka:

• 9 rzeczowników

• 7 czasowników

Większa częstotliwość rzeczowników dowodzi wyrobienia stylistycznego intelektualnego pisarza. W tekstach prymitywniejszych przewagę maja czasowniki.

1

---