Stanisław Wyspiański jako dramaturg, poeta, malarz. Zaprezentuj biografię i twórczość

I. Literatura podmiotu:

1. Grzymała-Siedlecki A., Wyspiański : cechy i elementy jego twórczości. Wyd. Gebethnera i

Wolffa, Warszawa 1957, s. 90,

2. Januszewicz M., Malowany dramat : o związkach literatury z malarstwem w "Weselu"

Stanisława Wyspiańskiego, Wyd. WSP im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1994,

ISBN 978-83-7623-244-7

3. Stopczyk S. Stanisław Wyspiański, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984,

ISBN 83-03-001-146-9,

4. Wyspiański S., Wesele, Zielona Sowa, Kraków 2001, ISBN 83-7327-237-2,

5. Wyspiański W., Wyspiański, Państwowe Zakłady Naukowe, Warszawa 1982, ISBN 83-85000-5-X

II. Literatura przedmiotu:

1. Jakubowska J., Literatura Młoda Polska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1970, ISBN 83-7236-109-6, s. 201

2. Leksykon Wielcy Pisarze, WydawnictwoRTW, prac. zbior., Warszawa 2003, ISBN 83-89200-10-4 , s. 56

3. Makowiecki T., Poeta - malarz : studium o Stanisławie Wyspiański, Wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967, s. 45-46,

4. Skoczylas L., Stanisław Wyspiański : życie i twórczość, Wyd. Książnica Polska, Kraków 1947, s. 33

5. Stanisław Wyspiański [W:] Encyklopedia Sławnych Polaków, Wyd. Podsiedlik-Raniowski i

Spółka, prac. zbior., Poznań 1990, ISBN 83-7341-150-X, s. 349,

6. http:/www.S.W.pl.

III. Ramowy plan wypowiedzi:

1. Określenie problemu:

Czy dorobek życia i twórczości Wyspiańskiego upoważnia do nazwania go utalentowanym artystą, poetą i dramaturgiem i malarzem?

2. Kolejność przytaczanych argumentów:

- Życiorys artysty:

a). rodowód,

b). lata dzieciństwa,

c). wykształcenie:

- absolwent Szkoły Ćwiczeń,

- student Szkoły Sztuk Pięknych i Uniwersytetu Jagiellońskiego,

d). przeszłość historyczna w twórczości Wyspiańskiego.

- Życie a twórczość:

a). talent malarski:

- najwcześniejsze dzieła,

- technika malarska,

- tematyka prac.

- Wyspiański jako dramaturg:

- pierwsze próby dramatyczne:

a). Warszawianka,

b). Noc Listopadowa

c). Sędziowie

- Wesele:

a). literacki obraz młodopolskiej chłopomanii,

b). symboliczny wymiar dramatu,

c). krytyka społeczeństwa.

3.Wnioski:

- Wyspiański to genialny dramaturg epoki Młodej Polski,

- Wymowa jego utworów jako rozprawa z otaczającą go rzeczywistością,

- Ostatnie lata życia artysty jako przejaw intensywnej pracy twórczej.

„Wyspiański wielkim artystą był”, można by tak rzec, trafnie parodiując dobrze znany nam tekst Gombrowicza. Nie można zrozumieć Wyspiańskiego - tak niebywale aktywnego twórcy i człowieka - nie poznawszy dokładnie jego stosunku do poszczególnych dziedzin życia oraz samego życia dramaturga. Aby przybliżyć postać tego niezwykle utalentowanego dramaturga i malarza przedstawię jego niezwykle ciekawe i twórcze życie.

Stanisław Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie. Był pierwszym dzieckiem Franciszka i Marii z Rogowskich. Wychował się w atmosferze, w której zarówno echa powstań, jak i Matejkowskiej sztuki zaznaczyły się mocno. Zarówno w rodzinie ojca, jak i matki licznymi byli uczestnicy powstania z 1863 roku. Rodzina Wyspiańskich nie była zamożna: pradziad był pisarz gminnym a dziad pracował jako urzędnik komory celnej ale już ojciec dramaturga Franciszek, zajął się sztuką. Był zdolnym rzeźbiarzem, a jego pracownię przy ulicy Kanoniczej "u stóp Wawelu" jak później napisze syn, odwiedzali Matejko i Szujski. To ich rozmowom przysłuchiwał się mały Staś Wyspiański, a tematy tych podsłuchanych rozmów artystów odbiją się potem echem w jego dramatopisarskiej twórczości. Jako sześcioletni chłopiec, Wyspiański w 1875 roku, rozpoczął naukę w Szkole Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim Męskim, mieszczącej się w pałacu Larischa. Kolegami Wyspiańskiego w klasie I byli również przyszli artyści m.in. Józef Mehoffer, Kazimierz Przerwa - Tetmajer oraz Henryk Opieński, przyszły kompozytor. Po śmierci rodziców nastoletni Wyspiański, w 1880 roku przeszedł pod opiekę cioci Joanny (Janiny), świeżo poślubionej starszemu od niej o 26 lat Kazimierzowi Stankiewiczowi, serdecznemu przyjacielowi mistrza Jana Matejki.

W marcu 1879 roku Stanisław Wyspiański skończył naukę w Szkole Ćwiczeń, a we wrześniu rozpoczął naukę w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, najstarszym gimnazjum polskim zwanym dawniej Collegium Nowodworskiego. Była to szkoła, w której silny nacisk kładziono na wykształcenie humanistyczne. Jednak młodego Stanisława przede wszystkim pociągała plastyka, próby rysunkowe i portretowe. W tej dziedzinie okazywał pewną samodzielność już jako uczeń.

W 1883 roku powstało jedno z jego pierwszych dzieł, rysunkowy portret przedstawiający tercjana Jana Gwoździa, świetnie oddający podobieństwo modela oraz zwracający uwagę na plastyczne zdolności Wyspiańskiego. Trzy lata później powstała pierwsza próba dramatyczna pt." Batory pod Pskowem", którą poeta napisał jako 17 letni chłopiec. Wkrótce młody artysta zdał egzamin maturalny i wyjechał w podróż artystyczną do Galicji Wschodniej. Podróż zaowocowała dużą liczbą rysunków, które zdobyły uznanie Jana Matejki.

W październiku 1887 roku Wyspiański rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych -Oddział Rysunku - której dyrektorem był wówczas Jan Matejko. Jednocześnie zajmował się amatorsko teatrem i studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim historię, historię sztuki i literatury oraz brał dział w wykładach jako wolny słuchacz na Wydziale Filozoficznym. W kwietniu 1889 roku prezydent miasta Krakowa przyznaje Stanisławowi Wyspiańskiemu stypendium Zubowskiego w wysokości 150 zł reńskich na rok.

Poeta dużo podróżował. Kilkakrotnie odwiedził Francję, gdzie jego zainteresowanie wzbudziły przedstawienia teatralne. W latach 1891-1894 trzykrotnie przebywał w Paryżu, gdzie uczęszczał do Acadehiie Colrossi i Ecole des Beaux Arts. Ulegał wówczas wpływom Gauguina, nabistów i japońskich mistrzów drzeworytu. Do Krakowa powrócił w 1895 roku. Wkrótce powstaje dramat -libretto operowe Daniel, pierwsza wersja Warszawianki oraz obrazy: Planty o świcie, Planty w nocy, Weranda oraz Portret Lucjana Rydla, przedstawiający jego przyjaciela, którego poznał podczas nauki w gimnazjum w 1884 roku. W późniejszym czasie dom państwa Rydlów stał się dla Wyspiańskiego drugim domem. Dzieło artysty pt. Wesele" jest odzwierciedleniem autentycznego wydarzenia jakim jest właśnie wesele Lucjana Rydla. Jak więc widać Pana Młodego z Wesela i dramaturga łączyły bliskie stosunki, co nie znaczy że nie oceniał go dość krytycznie. Obracając się wśród bronowickiego społeczeństwa zapoznawał się ze specyficznym sposobem myślenia, który określa się jako "szlachetny humanizm", tu także kształtowały się ideały estetyczne artysty.

Pobyt we Francji miał doniosłe znaczenie dla rozwoju jego twórczości. Początkowo Wyspiański uprawiał tylko malarstwo. Sztuce tej pozostał wierny do końca życia. Ale zetknięcie się z wielką kulturą francuska uświadomiło Wyspiańskiemu bolesny kontrast między życiem wolnego narodu a tragicznymi losami ojczyzny. W roku 18975 w liście do Lucjana Rydla napisał słowa, które świadczą" iż uświadomił sobie obowiązek uczynienia z własnej sztuki siły, która by wyzwoliła ze społeczeństwa nową energię: " Powinienem pozostać.. .żadne Włochy, żadna Szwajcaria, żadne nic, tylko kraj i mam tu wszystko i znajdę sobie wszystko. Patrzę, gonię oczami za nimi i formuję obrazy, i rysuję i spisuję i zatrzymuję. Teraz dopiero zaczynam co powinienem. Ja już dzisiaj już wiem co mam robić.”

Zwróćmy uwagę, że w tym okresie Wyspiański był już twórcą wielu obrazów i szkiców i autorem dwóch utworów dramatycznych pisanych jako libretta operowe - Wanda (później wydana pod tytułem Legenda) i Daniel oraz krótkiego dramatu Warszawianka. Sam poeta nazwał Warszawiankę "pieśnią z roku 1831" i nawiązał w niej utworze do znanej pieśni napisanej przez francuskiego poetę, Kazimierza Delavigne. Motywy tej pieśni ­szczególnie, powtarzające się słowa: "Oto dziś dzień krwi i chwały [...], dziś twój triumf albo zgon" i" odgrywają ważną rolę w dramacie, pogłębiają nastrój niewiary, będącej udziałem zgromadzonych generałów i arystokratycznych przywódców powstania, rozprawiających o tajemniczym "losie", o niepoznawalnych siłach, które rządzą człowiekiem i historią. A tymczasem toczy się walka, rzeczywista walka narodowowyzwoleńcza.. Warszawianka ukazała charakterystyczne cechy Wyspiańskiego jako wielkiego artysty teatru.

Rok później powstaje dramat "Lelewel" dedykowany dyrektorowi Pawlikowskiemu wystawiony 20 maja w Teatrze Krakowskim. Przedmiotem sztuki jest walka między monarchiczną koncepcją pokierowania losami powstania, reprezentowaną przez księcia Adama Czartoryskiego, a romantyzmem republikańskim Joachima Lelewela. Z jednej strony ­

występuje praktyczny działacz i polityk, arystokrata ufający kombinacjom dyplomatycznym ­z drugiej zwolennik wspólnoty gminnej, filozof, poeta, rewolucjonista wierzący w siły ludu. Zaznacza się nie tylko. różnica ideowa, ale i sprzeczność usposobień, umysłowości, temperamentów. Dramat kończą strzały zbliżających się do Warszawy armat nieprzyjacielskich.

W latach 1898 - 1899 napisał jeszcze Wyspiański Sędziów. W Sędziach przeciwstawiono dwa środowiska: Żydów i chłopów ukraińskich. Pierwsze nie jest jednolite. obok ludzi przedsiębiorczych, bez skrupułów zachłannych, sięgających po wszystkie zarobki, od szynku z wódką aż po handel żywym towarem, są i biedacy fataliści, czy mistycy artyści, przejęci surowa religijnością. Ale i środowisko chłopskie jest zróżnicowane. Z jednej strony jest Dziad, lekkomyślny utracjusz, pijak znęcający się nad rodziną, dający się uwikłać w lichwiarskie sieci, potem pokutujący więzieniem. W 1900 roku Wyspiański rozpoczyna pracę nad dramatem Noc Listopadowa.

Intensywna działalność na niwie twórczej nie przeszkodziła założeniu przez niego rodziny. Ożenił się z chłopką - Teodorą Spytkówna. Dla niej zakochany Wyspiański kupił w Węgrzycach zagrodę i tam spędził ostatnie lata swego życia. Dla takiego człowieka, który zawsze szybko podejmował decyzje i był bezkompromisowy wobec innych i siebie, takie postępowanie było oczywiste: miał rodzinę i musiał o nią dbać.

Sławę i olbrzymią popularność przyniosło Wyspiańskiemu dopiero "Wesele", dramat nad którym autor pracował od początku 1901 roku. Premiera w Teatrze Krakowskim 16 marca 1901 roku stała się ważnym wydarzeniem kulturalno - społecznym.

„Wesele” jest krytyką społeczeństwa polskiego, to utwór rozrachunkowy z historią i współczesnością. Wesele to jak już wspomniałam, to także literacka wersja wydarzenia mającego miejsce w 1900 roku w Krakowie - ­ślubu literata Lucjana Rydla - przyjaciela Wyspiańskiego - z córką Bronowickiego chłopa Jadwigą Mikołajczykówną.

Jednym z głównych problemów utworów jest walka narodowowyzwoleńcza. Wyspiański przedstawia swoją wizję narodu, niezdolnego do podjęcia walki zbrojnej. Chłopi mimo szczerych chęci i zapału do walki nie są uświadomieni. Panna Młoda np. nie rozumie, że Polska jest w sercach Polaków. Jaśko kiedy dostaje złoty róg, jest zainteresowany tylko tym, że róg jest ze złota, a nie rozumie i nie potrafi docenić jego prawdziwego przeznaczenia. Gubi go, kiedy schyla się po czapkę z pawich piór. Dla niego ważniejsza jest jego własność niż powstanie narodowe, o którym ma dosyć mętne pojęcie. Inteligencja jest oskarżona o bierność i brak odpowiedzialności. Chcieliby wolnej Polski, wszyscy o niej marzą, ale Poeta np. nie widzi siebie w walce. Kiedy rycerz wzywa go do boju on płacze i mówi "czymże ja tam miałbym być?". Marzenia panów o wolnej Polsce najlepiej precyzują słowa Czepca: "Pany wyście ino do majaki". Inteligencja nie potrafi doprowadzić do końca rozpoczętego dzieła, czego wyrazem jest oddanie złotego rogu Jaśkowi, nieuświadomionemu chłopcu, którego misją jest zwołanie powstania. "Wesele" jest także polemiką z mitami narodowymi, wywodzącymi się z przeszłości. Jednym z nich jest mit zgody narodowej, jedności celów chłopstwa i szlachty, warstw o przeciwnych w rzeczywistości dążeniach. Są tu przedstawione i wykpione cechy charakterystyczne dla obyczajowości epoki tzn. dekadentyzm i ludomania. Zafascynowani prostotą i radością życia chłopskiego, artyści młodopolscy często zawierali małżeństwa z chłopkami. Ta fascynacja była jednak tylko zewnętrzna, nie rozumiano bowiem problemów wsi i chłopa. I chłopi i szlachta zdają sobie sprawę, że wzajemne porozumienie jest nietrwałe.

"Wesele" Wyspiańskiego jest surową oceną współczesnych autorowi, zarówno jego przyjaciół jak i całego narodu. Jest także polemiką z minionymi epokami i współczesnością. Jest też pokazaniem nieprzygotowania polskiego społeczeństwa do walki o wolność.

Wróćmy jeszcze do malarskiej twórczości Wyspiańskiego, był on przecież nie tylko wybitnym dramaturgiem i poetą ale przede wszystkim genialnym malarzem. Malował przede wszystkim portrety i pejzaże, głównie w technice pastelowej, poddając je bardzo osobistej, dekoracyjnej stylizacji linearnej. Wielokrotnie powtarzał temat macierzyństwa, wizerunki dzieci, autoportrety, widoki planet i kopca Kościuszki, przydając im nieraz wymiar symboliczny. Największym jego dokonaniem w zakresie sztuk plastycznych są witraże w kościele Franciszkanów w Krakowie, m.in. Bóg Ojciec i projekty witraży do wawelskiej katedry, ukazujące wstrząsające, królewskie truchła. Obok tych monumentalnych, wizjonerskich i porażających siłą ekspresji dzieł, Wyspiański pozostawił liczne, na ogół ograniczone do kręgu rodziny i znajomych pastelowe portrety, wśród których szczególną popularność zyskały wizerunki dziecięce np. "Portret dziewczynki" z 1893 roku, dzieło namalowane pastelami o wymiarach 41 x 31 cm, znajduje się w Lwowskiej Galerii Obrazów czy "Chłopiec z kwiatem" z 1893 roku, pastel, 50 x 31 cm, umieszczone w Muzeum Narodowym w Warszawie. Większość namalowanych obrazów przedstawia samego artystę lub członków jego rodziny. Stworzył dużo autoportretów. Znanym dziełem są „Planty o świcie” z 1894 roku, malowane olejem na płótnie o wymiarach 101x201,5 cm znajdujące się obecnie w kolekcji prywatnej oraz "Chochoły" malowane pastelami w latach 1898 - 1899 znajdujące się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Wyspiański jako człowiek sztuki miał czas wypełniony wszelkiego rodzaju zajęciami. Bardzo starannie dobierał sobie przyjaciół. Był niepoprawnym pracoholikiem, prawdziwym tytanem pracy. W ostatnim okresie swojego życia przeniósł się Węgrzc, już wtedy był nieuleczalnie chory (zmarł na syfilis).Mimo to nadal pozostawał aktywnym artystą: malował portrety współczesnych, zwłaszcza dzieci, kobiet, autoportrety, pejzaże, impresjonistyczne widoki na kopiec Kościuszki, Wawel widziany z różnych stron. Wyspiański zdawał sobie sprawę z faktu. że jego choroba jest nieuleczalna. Bardzo cierpiał, starał się jednak nie okazywać tego otoczeniu. Niemal do końca pisał a potem, kiedy już nie mógł utrzymać w ręce pióra, dyktował swoje utwory. Niestety nie mógł już malować, choć prawdopodobnie czuł, że mógłby to być najlepszy okres jego twórczości. Grzymała­ - Siedlecki przytacza wypowiedź Wyspiańskiego z tego okresu: "Pomyśleć, właśnie teraz, ­teraz, kiedy wydaje mi się, że zacząłbym umieć rysować, właśnie teraz... ".

Pod koniec życia Wyspiański przeżył niepowodzenie związane z teatrem: był, obok Ludwika Solskiego kandydatem na stanowisko dyrektora teatru. Planował odnowienie i wzbogacenie wielkiego repertuaru. Jednak dyrektorem został Solski. Dopiero rok przed śmiercią odwiedził go, niejako, że był on jego wieloletnim przyjacielem. Do dyrektorskiego gabinetu wniesiony został na fotelu ­niczym papież, bohater jego ostatniej sztuki. Dobrze ci się pracuje w tej komnatce? - to były pierwsze słowa, jakie skierował do Solskiego, z żalem rozglądając się po pokoju, który mógłby być miejscem jego pracy, gdyby nie opory władz miejskich i gdyby nie choroba... Wśród okrutnych cierpień fizycznych i moralnych - teraz, gdy wiedział już co i jak tworzyć, a nie miał sił na realizację rodzących się w umyślę wizji…

zbliżał się kres. 14 listopada 1907 roku dr Rutkowski, pod którego opieką artysta pozostawał, zalecił przewiezienie chorego do swej kliniki przy ulicy Siemiradzkiego. Wyspiański przeżył tu tylko dwa tygodnie. 28 listopada o godzinie piątej po południu Stanisław Wyspiański zakończył życie. Na dworze szalała jesienna burza z piorunami. Deszcz bił o szyby, wichura łamała gałęzie drzew. Wcześnie zapadła noc tego dnia...

Pogrzeb Wyspiańskiego stał się manifestacją narodową. W czasie pogrzebowego obrzędu 2 grudnia 1907 roku w Krypcie Zasłużonych na Skałce nie wygłoszono, zgodnie z wolą Zmarłego, żadnych przemówień, Tylko dostojny Dzwon Zygmunta żegnał wielkiego artystę.

Na zakończenie zapoznajmy się z pięknym lirykiem Wyspiańskiego, który ukazuje nie znany nam dotychczas ton jego poezji, tak zwykle nastrojonej tragicznie. W rozmyślaniach o śmierci włącza się pogodny smutek, blask słońca i uśmiech dziecka.

Przytoczę jego fragment:

„Gdy przyjdzie mi ten świat porzucić,

Na jakąż nutę będą nucić

Melodię zgonu mą wyprawną?

Rzuciłem przecież go dawno.

Już dawno się przestałem smucić

O rzeczy miłe, mnie stracone

Miałyżby smutki jeszcze dawno wrócić,

Kraść, co już dawno ukradzione?

Przecież już dawno się wyzbyłem

Marzeń o utraconym raju.

Żyję, by zwało się, że żyłem

Nad jakąś rzeką w jakimś kraju…”

---