R O Z M I A R N I E D O S T O S O W A N I A
S P O Ł E C Z N E G O
Rozmiar niedostosowania społecznego jako ciągle zmieniające się zjawisko jest trudne do ustalenia. Jest on zmienny i zależy od wielu czynników, tj. od warunków ekonomicznych i kulturowych, przejawów innych zjawisk dewiacji społecznej ( np. alkoholizm ) itp.
Na ocenę społecznego niedostosowania z punktu widzenia jego rozmiaru mają wpływ także stosowane kryteria. Chodzi bowiem o to, czy za społeczne niedostosowanie uznaje się tylko jaskrawe przejawy działania społecznie destrukcyjnego, czy także działanie o mniejszej szkodliwości społecznej .
Niemniej jednak jest rzeczą bezsporną, że niedostosowanie społeczne ma dwa wyraźne aspekty:
społeczny - stosunek jednostki społecznie niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony; zagraża on porządkowi społecznemu,
indywidualny - wewnętrzna, psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem, które najczęściej mają charakter aspołeczny, niezgodny z powszechnie uznawalnymi normami etyczno - moralnymi, społecznymi itp.
Charakterystyczną cechą młodości jest nastawienie na rozwój i zmiany, dążenie do coraz pełniejszego zaspokojenia potrzeb. Liczba ich rośnie wraz z przemianami społeczno-kulturowymi i technologiczno-cywilizacyjnymi. Młodzież jest więc czynnikiem dynamizującym społeczeństwo. Tymczasem świat dorosłych, przystosowany do zastanego porządku, opowiada się za stabilizacją społeczną, w której potrzeba bezpieczeństwa jest o wiele silniejsza niż ryzyka związanego z przekształcaniem rzeczywistości. Tworzy się tzw. konflikt pokoleń. Przechodząc w kolejne stadium dorosłego życia młodzież stabilizuje się i tzw. konflikt pokoleń przesuwa się na inną generację. Młodsze pokolenie odgrywa rolę zbuntowanej młodzieży i dąży do kolejnych zmian. Łamie uznane zasady, odrzuca stereotypowe sądy i nastawienia, wchodzi w nowe role zawodowe i społeczne, które nie funkcjonowały w pokoleniu ich rodziców. Pokolenie to wypracowuje inne formy przystosowania się i społecznego funkcjonowania. Starsze pokolenie wyraża niepokój, ograniczając rozwój dziwnych form zachowań, burzący istniejący porządek i ład społeczny. Czyni wiele zabiegów by zahamować działania zbuntowanych i niepokornych młodych ludzi. W skutek tych zabiegów idzie prawo aspirujące do kontrolowania coraz większego zakresu ludzkich zachowań. W tych warunkach szansę zaspokojenia rozbudzonych potrzeb młodzieży wciąż maleją. Pojawiają się nowe, niezaspokojone potrzeby w zakresie godziwej pracy, zatrudnienia, usamodzielnienia się, ekspresji i rozwoju własnej osobowości oraz światopoglądu. Częstym objawem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży wieku szkolnym są: palenia papierosów, picia alkoholu i wagarowania. Przemiany społeczno-gospodarcze i kulturowe ostatnich lat przyniosły zmiany w stylu życia, niestety często na gorsze. Zwiększenie dostępności wszystkich środków uzależniających, stosowanie atrakcyjnych reklam papierosów, piwa, ułatwiają i zachęcają do sięgania po nie. Dzieci i młodzież to grupa szczególnie wrażliwa na taką chwytliwą zachętę. Młodzi są ciekawi świata, dorosłości, wszystkiego, co nowe i nieznane. Próbują więc różnych doznań sami lub w gronie rówieśników, czasami bywa to ceną przyjęcia przez grupę rówieśników. Tą drogą sięgają po papierosy, alkohol i inne środki uzależniające. Papierosy i alkohol stają się narkotykami w rękach dziecka. Dziecko uzależnia się o wiele łatwiej niż dorosły, a papierosy i alkohol są środkami uzależniającymi. Uważa się, że pełnią one rolę inicjujących, są wrotami do innych uzależnień. Ustalenie rozmiarów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży napotyka wiele trudności wynikających z posługiwania się różnymi definicjami i kryteriami oraz różnorodnymi metodami zbierania informacji statystycznych. Poniżej przedstawię dane uzyskane z raportu nad rozmiarem i uwarunkowaniami niedostosowania społecznego, ale pragnę na wstępie zaznaczyć, iż przedstawione dane należy traktować z dużą ostrożnością, mając na uwadze jak to określił Brunon Hołysz ciemnej liczby różnych objawów niedostosowania społecznego.
Mianowicie, dane uzyskane ze szkół wyraźnie różnią się od wyników wielu badań, w których zastosowano jako technikę badawczą ankietę anonimową.
Ilustracją tych rozbieżności są różnice w informacjach statystycznych resortu oświaty opracowywanych na podstawie danych uzyskiwanych ze szkół i wyników badań prowadzonych przez Instytut Problematyki Przestępczej w Warszawie na reprezentatywnej grupie około 3 tysięcy uczniów szkół warszawskich.
Według danych urzędowych, zagrożeni i niedostosowani społecznie stanowią 1.8 % populacji uczniów w wieku szkolnym, natomiast ustalenia na podstawie badań wskazują, że dzieci niedostosowane społecznie stanowią 6,5 % ogółu badanej populacji.
Rozmiary niedostosowania społecznego ujawnione w informacjach wydają się zaniżone w zestawieniu z danymi z ankiet anonimowych pochodzących od samej młodzieży. Różnice są bardzo znaczne i dotyczą zwłaszcza zachowań nie mających ścisłego związku z terenem szkoły ( takich jak np. picie alkoholu, używanie środków odurzających czy ucieczki z domu ).
Zarówno ustalenia resortu oświaty, jak i wyniki badań są zbieżne, jeśli chodzi o wyraźne zwiększenie się odsetka dzieci i młodzieży z objawami niedostosowania społecznego w klasach starszych szkół podstawowych i w młodszych klasach szkół ponadpodstawowych oraz narastania procesu niedostosowania społecznego wraz z wiekiem uczniów, co wyraźnie widać w raporcie Instytutu Problematyki Przestępczości.
Jak twierdzi O. Lipkowski jeśli dziecko nie otrzyma pomocy zawczasu, to grozi mu to, że wejdzie do społeczności z bagażem trudnym : z niechęcią, nienawiścią, mściwością, agresywne lub bojaźliwe, stroniące od innych, zamykające się w sobie. Nie znajdzie ono pozytywnego kontaktu ze środowiskiem, a to może doprowadzić do działania antagonistycznego i do przykrych w rezultacie dla niego reakcji społeczeństwa. W porę podana pomocna dłoń uchroni dziecko przed sankcją karną, a społeczeństwo przed koniecznością organizowania i utrzymywania zakładów wychowawczych, poprawczych, a może i psychiatrycznych.
Wyznaczniki te wyżej wymienione decydują o określonym rodzaju niedostosowania społecznego.
R O D Z A J E N I E D O S T O S O W A N I A
S P O Ł C Z N E G O
Jak już podkreślałam wielokrotnie poprzednio, termin niedostosowanie społeczne ma zbyt szeroki zakres, by można go wykorzystać do określenia pewnej klasy zjawisk, należy wyodrębnić podstawowe jego desygnaty stanowiące najczęstsze przejawy niedostosowania społecznego.
Nie jest to jednak zbyt proste, gdyż nie ma jednolitego punktu odniesienia pozwalającego na określenie, która z form patologicznego zachowania się jest najbardziej znamienna i tym samym stanowi przejaw niedostosowania społecznego jednostki.
W literaturze przedmiotu, a także w praktyce resocjalizacyjnej spotykamy się z takimi postaciami niedostosowania społecznego jak :
zachowania przestępcze
zachowania neurotyczne
zachowania psychopatyczne
Wyróżnienie tych trzech rodzajów niedostosowania oparte jest na dwóch różnych podstawach. Zachowanie przestępcze jest określane na podstawie stwierdzonego odstępstwa od umownych norm prawnych, podczas gdy zachowanie neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od tzw. normy psychicznej. Obie te podstawy, tj. przepisy prawne i pojęcie tzw. normy psychicznej dają tylko przybliżone możliwości przeprowadzenia linii podziału pomiędzy tym, co prawidłowe, a tym co nieprawidłowe. Jak słusznie podkreśla Z. Bożyczko , nie ma ludzi, którzy nie naruszyliby przepisów prawnych, a tym samym nie zasłużyli na miano przestępcy, tak samo jak trudno znaleźć człowieka idealnie odpowiadającego hipotetycznej normie psychicznej. Niemniej jednak stanowią one dwie odrębne klasy zjawisk.
Zdaniem D.H. Stotta to dziecko należy uznać za niedostosowane społecznie, które rozwija się w taki sposób, ze odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a także bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami czy innymi dorosłymi.
Natomiast L. Pytka w swej definicji dziecka niedostosowanego społecznie wskazuje te zachowania jednostki, które są …nieadekwatnymi, powtarzającymi się uporczywie reakcjami na wymogi i nakazy zawarte w przepisanych jej rolach społecznych.
Według typologii J. Konopnickiego, wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego :
niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku;
niedostosowanie społeczne manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku;
niedostosowanie społeczne manifestowane skrajną aspołecznością.
Z uwagi na swoistość patologiczną omówię teraz za J. Konopnickim oddzielnie wszystkie trzy rodzaje niedostosowania społecznego.
niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku
W zachowaniu jednostek niedostosowanych społecznie nie sposób mówić o klasycznych, wyraźnie odgraniczonych od siebie formach zachowania. Można je natomiast określić w zależności od tego, który z występujących syndromów patologicznych w opiniach osób wychowujących przeważa. W takim świetle, w niedostosowaniu społecznym manifestowanym w postaci zahamowania można wyodrębnić cztery podrodzaje:
Brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji
Ten syndrom obejmuje symptomy osłabienia naturalnej pewności siebie. Dzieci takie nie mogą po prostu przemóc swej ostrożności wobec obcych, nie mogą skutecznie rywalizować ze swoimi rówieśnikami ( np. w szkole ). Rzadko kiedy są one dokuczliwe dla innych; jeżeli ich nadmierna ostrożność nie jest zaawansowana, to w ogóle można jej nie zauważy.
Jest rzeczą charakterystyczną, że ten rodzaj zachowania występuje bardzo często u dzieci pochodzących z tzw. dobrych domów o korzystnych warunkach materialnych, bądź u dzieci, które napotykają na trudności w nauce szkolnej. Jest to do pewnego stopnia wręcz reakcja obronna przed niepowodzeniami szkolnymi, które przy pomyślnej sytuacji dziecka, wyraźnie osłabia się, chociaż nie w każdym przypadku.
U dzieci z tej grupy występuje brak zaufania w każdej sytuacji, na każdym kroku, podczas gdy dzieci normalne przechodzą do innego typu działalności bez utraty zaufania we własne siły, jeżeli jakaś praca im się nie udaje. Ponadto dziecko takie nie stara się w ogóle osiągać większej skuteczności swojego działania czy mistrza w jakiejś pracy, ono wyraźnie pragnie, aby je do tej pracy zmuszano.
Przyczynami takiego zachowania ponadto mogą być :
burzliwe życie psychiczne ( stres ) matki w ostatnich miesiącach ciąży,
częste zapadanie dziecka na choroby,
Mała odporność fizyczna,
Przebyte choroby we wczesnym dzieciństwie
Depresja
W swych łagodniejszych formach objawia się jako różnorodność i zmienność poziomu ( stopnia ) reakcji ( z dnia na dzień ) oraz brak energii fizycznej. Ostrzejsza faza wyraża się w utrzymującym się stanie pewnej apatii, a poza tym w tendencji do niepokoju lub frustracji - co ujawnia się w pewnej skłonności do ciągłych irytacji i wybuchów wściekłości.
O najostrzejszej fazie depresji mówimy wtedy, kiedy dziecko jest apatyczne i chętnie kryje się w samotności. Występują wtedy zahamowania normalnych dążeń dziecka do osiągania sukcesów, a w końcowych fazach unika ono w ogóle społecznych kontaktów.
Wszystkie te przyczyny i stany mogą być między innymi powodem niepowodzeń szkolnych, trudności w nauce i w wychowaniu, w kontaktach społecznych ( z rówieśnikami, nauczycielami ) i prowadzą przeważnie do zaburzeń w socjalizacji, załamania psychicznego, przerwania nauki, a więcej niewiary w możliwość dalszej edukacji. Na taka niekorzystną sytuację zewnętrzną i wewnętrzną jednostki przyjmuję się w literaturze przedmiotu określenie załamanie planu życiowego.
Zatem załamany plan życiowy w naszych poglądach jest to osobniczy stan psychospołeczny, spowodowany konfliktami wewnętrznymi i urazami psychicznymi lub negatywnymi czynnikami zewnętrznymi, tkwiącymi w rodzinie, szkole, nieformalnych grupach rówieśniczych lub w innym środowisku, co prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego zaburzeń w socjalizacji i niewiary w możliwości pomyślnej realizacji zadań życiowych w żadnym zakresie.
c. Wycofanie się
Ten rodzaj niedostosowania społecznego polega na wycofywaniu się i dotyczy niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych i częstych przypadków izolacji, wyobcowania w środowisku.
W wycofaniu rozróżniać będziemy uwarunkowaną doświadczeniem ( niepowodzeniem w tej dziedzinie ) niechęć do jakichkolwiek stosunków z ludźmi i brak potrzeby kontaktów z nimi, znany pod nazwą autyzmu, także w wyniku jakiegoś doświadczenia uczuciowego.
Granice pomiędzy tymi formami są bardzo trudno uchwytne : nie jest rzeczą łatwą odróżnić obronne wycofanie się od autyzmu.
d. Niekonsekwentne postępowanie
Niekonsekwentne postępowanie jest formą zachowania się jednostki działającej pod przemożonym wpływem bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy. W przeciwieństwie do dziecka nieśmiałego i ostrożnego ( …) dziecko takie odznacza się tendencja do zaspokajania swych potrzeb bez względu na konsekwencje.
( …) Dziecko takie nie uznaje ani przeszłości, ani przyszłości, a tylko chwilę bieżącą. Pociąga to za sobą wiele dla niego przykrości.
Z powodu braku u niego integracji czasowej, (…) nie jest ono w stanie niczego się nauczyć ze swego poprzedniego doświadczenia. Nic wiec dziwnego, że wszelkie upomnienia, a nawet kary nie maja na takie dziecko żadnego wpływu. Nie może ono w sobie wyrobić żalu z powodu niewłaściwości swych czynów.
Dziecko z niekonsekwencją w zachowaniu, pod wpływem określonych bodźców, w określonych sytuacjach działa spontanicznie, prymitywnie reagując na bodźce zewnętrzne, np. z powodu osłabienia funkcji umysłowych. Niewiele korzysta z doświadczania. Nie ma czasu na poznawczą analizę sytuacji, czyli na umysłowe zastosowanie próby i błędu. Nie musi być ono wcale mało inteligentne, a niekonsekwencja może być jego jedynym defektem. Poznajemy je po tym ( m.in. oczywiście ), że nie zastanawia się , zgaduje odpowiedzi.
Niedostosowanie społeczne manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku
W przeciwieństwie do zahamowania, jednostki o zachowaniu otwartym, demonstracyjno - bojowym charakteryzują się znacznie silniejszą i gwałtowniejszą reakcją emocjonalną, niż wymaga tego zdarzenie czy określona sytuacja.
Podobnie jak przy zahamowaniu, w zachowaniu demonstracyjno - bojowym J.Konopnicki wyróżnia cztery podstawowe typy :
Wrogość w stosunku do dorosłych
Otwarta wrogość
Wrogość w stosunku do dzieci
Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania
wrogość w stosunku do dorosłych wiąże się ze sferą rozwoju życia uczuciowego dziecka. Dziecko swej rodzinie powinno mieć zapewnioną potrzebę bezpieczeństwa, uznania u szacunku. W przeciwnym razie, potrzebę te będzie kompensować poza domem, najczęściej w szkole, pierwotnie poprzez zwracanie uwagi na siebie - najczęściej nauczyciela. W przypadku braku aprobaty, uznania, szacunku u starszych, dziecko w dalszej fazie swej destrukcji zacznie stosować postawę wrogości stosunku do dorosłych osób.
otwarta wrogość dziecka może występować w domu rodzinnym, a także w szkole i w szerszym środowisku, np. sąsiedzkim.
Na terenie domu rodzinnego zdarzają się przypadki odrzucenia dziecka przez obydwoje lub jedno z rodziców. Wówczas wrogość przejawia się najczęściej względem głównego winowajcy, np. ojca. By naprawić sytuację, dziecko stara się być pomocne - w tym przypadku - matce. Odrzucenie dziecka przez jedno z rodziców nie wywołuje częstszej przestępczości niż sytuacja, kiedy oboje jednakowo dziecko kochają. Dopiero odrzucenie dziecka przez oboje rodziców może doprowadzić do beznadziejnej sytuacji.
Sytuacja wygląda całkiem inaczej, kiedy mamy do czynienia z dzieckiem o uszkodzonym centralnym systemie nerwowym lub ze stanami frustracyjnymi jakie mogą wystąpić również u dzieci normalnych. Wtedy wrogość swoją w stosunku do rodziców dziecko wyraża w postaci aspołecznego zachowania, którym świadomie chce przynieść im wstyd i spowodować zmartwienie z powodu np. wagarów, ucieczek z domu, kradzieży, arogancji w zachowaniu itp.
W miarę pogłębiania się zaburzeń w socjalizacji, stopień wrogości i krąg znienawidzonych osób powiększa się, powodując ucieczkę w samotność bądź poszukiwanie w środowisku podobnych sobie jednostek antyspołecznych. Nagrody i kary nie mają żadnego znaczenia dla wrogiego dziecka, najwyżej potwierdzają jego przekonanie, że nie jest kochane, a to z kolei prowadzi do mnożenia wrogich aktów.
W szkole natomiast, dziecko przejawiające otwartą wrogość będzie cechowało się bierną postawą, nieufnością, niechęcią do współdziałania, prowokującym zachowaniem, upatrywaniem sprzymierzeńców wśród rówieśników bądź starszych kolegów o cechach aspołecznych. Na upomnienia ze strony nauczycieli będzie reagowało złośliwością połączona z cynizmem, agresją, wrogim usposobieniem itp.
Do podstawowych przyczyn otwartej wrogości należą: urazy doznane w życiu płodowym lub w czasie porodu, brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w rodzinie oraz niewłaściwy stosunek nauczyciela do dziecka.
Wrogość w stosunku do dzieci jest przeważnie odbiciem stosunków dziecka do dorosłych.
Dzieci wrogie szybko reagują , toteż łatwo wpadają w bójki i łatwo ulegają prowokacjom, jeżeli je ktoś zaczepia lub im dokucza.
Do łagodniejszych form, poniekąd poprzedzających wrogość, należy tzw. pokazanie się. Istotą tego syndromu, z jednej strony jest element obawy o przyjęcie przez inne dzieci ( wyraża się np. w tym, że dziecko kradnie w domu po to, aby wkupić się w łaski wodza grupy).Taka obawa o przyjęcie jest próba dziecka o wyraźnym braku poczucia bezpieczeństwa zastąpienia niepewnych w jego mniemaniu rodziców przez rówieśnika lub starszego kolegi. Jeżeli mu się to pomimo wysiłków nie udaje, reakcją tego będzie wrogość także i w stosunku do tych, na których się zawiódł. Dziecko takie wszelkimi sposobami usiłuje znaleźć sobie surogat rodziców (np. w babci).
Drugą charakterystyczna cechą tego syndromu jest właśnie manifestacja-pokazanie się; dziecko takie popełnia rozmaite akty aspołeczne, dopuszcza się nawet wandalizmu. Przyczyna takiego zachowania się jest, jak we wszystkich odmianach wrogości, sytuacja rodzinna dziecka, niewłaściwy układ stosunków rodzice - dziecko.
Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania się, nie są jednoznaczne z krańcową aspołecznością. Należą tu takie symptomy, jak: brak pragnienia, by zadowolić dorosłych, pewna forma okazywania niezależności czy obojętności w kontakcie z innymi.
Takie formy zachowania się nie należą do jaskrawo dostrzegalnych w środowisku. W przypadku konstruktywnej socjalizacji reedukacyjnej, przy odpowiedniej postawie nauczyciela - wychowawcy i jego oddziaływaniach terapeutycznych na dziecko, mogą ulec zanikowi, w wyniku czego wychowanek niedostosowany społecznie może dojść do normy.
Niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci skrajnej aspołeczności
Mamy z tym do czynienia w tym wypadku, gdy brak w nim zainteresowania tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie się, czy nie, gdy zachowanie się przyjmuje charakter zdecydowanie antyspołeczny.
Dziecko normalne od wczesnych lat życia uczy się obserwować, co gniewa dorosłych, co się im nie podoba itp. Jego wrażliwość jest uzależniona od istnienia potrzeby dobrych stosunków z dorosłymi i uzyskania aprobaty swego zachowania się. Jego wiedza o tym, co jest słuszne, opiera się na instynkcie i doświadczeniu. Jeżeli tego nie ma, to nie ma do czego apelować; dziecko nie czuje się winne złego postępowania, nie pragnie przebaczenia, nie szuka sympatii i ma bardzo mało ( albo nie ma zupełnie ) skrupułów w wyrządzaniu komuś krzywdy.
Dziecko manifestujące skrajną aspołecznością swe antyspołeczne czyny traktuje poniekąd normalnie, bez subiektywnego przeżywania popełnionych przez siebie przestępstw.
Przyczynami skrajnej aspołeczności są :
uszkodzenie systemu nerwowego dziecka,
dewiacje wychowawcze w domu rodzinnym,
destrukcja ze strony osób dorosłych bądź rówieśników w szerszym środowisku społecznym.
W poglądach pedagogicznych J. Konopnickiego niedostosowanie to problem społeczny i to specyficznie społeczny - skutki jego bezpośrednio czy pośrednio odczuwają różne warstwy społeczeństwa i wydaje się, że staje się on coraz bardziej groźną chorobą społeczną. Należy tu dodać, że niedostosowanie społeczne to nie tylko problem społeczny, ale także problem psychologiczny i pedagogiczny ( dydaktyczno - wychowawczy jednostek trudnych z zaburzeniami charaktero - bądź psychopatycznymi ). Potwierdza to zresztą sam J. Konopnicki w uwarunkowaniach etiologicznych ( przyczynowo - skutkowych ) tego zjawiska, oraz wielu innych współczesnych i znanych pedagogów ( S.Jedlewski, O. Lipkowski, L.Mościcka ) oraz socjologów ( Cz. Czapów ) i psychologów ( H. Spionek ), wyrażając swoje poglądy w tej sprawie w wielorakich definicjach i wywodach. Zatem niedostosowanie społeczne bezspornie należy widzieć jako :
a. problem społeczny - uniemożliwia konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne;
b. problem psychologiczny - w wyniku zaburzeń osobowości, charaktero - bądź psychopatycznych, powoduje defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki;
c. problem pedagogiczny - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia adaptację, edukację i wychowanie.
Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat pojęcia niedostosowania społecznego, poglądów na istotę tego problemu w kolejnym rozdziale pragnę przedstawić przyczyny niedostosowania społecznego oraz je scharakteryzować.
O. Lipkowski: Pedagogika specjalna. wyd. cyt. s. 107
B. Hołyst : Kryminologia. Warszawa 2000, Wydawnictwo Prawnicze PWN, s. 652
Raport z badań nad rozmiarami i uwarunkowaniami nieprzystosowania społecznego uczniów warszawskich szkół ponadpodstawowych, Instytut Problematyki Przestępczości 1979 ( materiał nie opublikowany )
Tamże : s. 652
O. Lipkowski : Dziecko…wyd. cyt. s. 5
Z. Bożyczko : Przestępstwo i życie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1971, s. 3 - 4
J. Konopnicki : Niedostosowanie społeczne. wyd. cyt. s. 19
L. Pytka : Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa 2000, APS, s. 88
J. Konopnicki. wyd. cyt. s. 168
Tamże: s. 168
Tamże: s. 169
Tamże: s. 171
Tamże: s. 172
Tamże: s. 186
Tamże: s. 190
Tamże: s. 197
A.Makowski : Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży i jej resocjalizacja. Warszawa 1994, PWN, s. 51
14