Pojęcia z epoki romantyzmu
ARCHAIZM - wyrażenie lub słowo, którego powszechnie zaprzestano używać a zamiast niego powstało nowe określenie. Wyróżniamy archaizm fonetyczny, leksykalny, fleksyjny, słowotwórczy, semantyczny, frazeologiczne, składniowe, stylistyczne, rzeczowe.
BALLADA - gatunek synkretyczny. Skupia w sobie kilka gatunków literackich ( epicką narrację, liryczną muzyczność z udramatyzowaną fabułą). Pojecie " ballada" wywodzi się z włoskiego określenia, ballare czyli tańczyć. Sugeruje, zatem, iż początki utworów określanych mianem ballady powstały we Włoszech. W romantyzmie powstały ballady odnoszące się do ludowych pieśni. Pierwsze tak rozumiane ballady powstały w Danii i Szkocji na przestrzeni XII i XIV w. Nietypowa forma charakteryzująca się melodyjnością, tajemniczością wypadków oraz wyraźną rolą sił nadprzyrodzonych spowodowała, że dla poetów stał się to ulubionym gatunkiem literackim. Ballada porusza istotne aspekty życia począwszy od moralnych po egzystencjalne. Narrator zawsze ukazany z dystansem często jest ukazany jako zaskoczony przebiegiem wydarzeń. Pozwala to na wytworzenie wątku grozy w utworze.
BAŚŃ - wywodzi się z literatury ludowej. Realizm z fantastyką przeplatają się tworząc ciekawą fabułę. Baśń przepełnioną jest magią, pradawnymi wierzeniami. Głównym motywem jest walka dobra ze złem a miejsce akcji jest bliżej nieokreślone.
BOHATER ROMANTYCZNY- to osoba dojrzewająca, poszukująca sensu istnienia i pragnąca odnaleźć własnego siebie. Cierpienie jest przypisane jego istnieniu. Jest nieszczęśliwym kochankiem. Niespełniona miłość każe mu pozostawić dotychczasowy świat i wyruszyć w samotną podróż wypełnioną bólem, samotnością i wieloma wątpliwościami. Pragnie dotrzeć do wnętrza samego siebie i dokonuje tego podczas wspinaczki na najwyższe góry czy podczas wędrówki przez niezmierzone stepy. Nie odkryty i tajemniczy jest dla innych zagadką. Bohater romantyczny to rodzaj indywidualisty, pewnego rodzaju pustelnika. Skupia się on na własnych doświadczeniach, skazuje siebie na zrządzenie losu. Na swej samotnej drodze spotyka Boga, z którym prowadzi polemikę, wykazuję się wielką odwagą przeciwstawiając się Jemu. Bohater romantyczny to patriota. Wierność swemu narodowi dowodzi swym poświęceniem i zaangażowaniem w losy kraju. Jego życie wypełnione jest cierpieniem i każdym krokiem zbliża się ku śmierci. Zestawienie życia ze śmiercią jest motywem przewodnim dla bohatera romantycznego. Musi on, bowiem doświadczyć w swym życiu bólu, rozterki, zagubienia, aby doprowadzić siebie do przemiany, zrozumieć ostatecznie sens życia i własnego istnienia.
BYRONIZM - określenie tego prądu literackiego pochodzi od nazwiska romantycznego poety, G.G. Byrona. Wytworzył się na początku XIX w. Cechuje się głęboką chęcią wyzwolenia zniewolonego narodu, sprzeciwia się istniejącej sytuacji politycznej, społecznej oraz moralnej. Jest to postawa przejawiająca poglądy rewolucyjne posiadając jednocześnie dystans dla otaczającego świata.
ELEGIA - utwór poetycki utrzymany w poważnym tonie zazwyczaj o tematyce żałobnej. Opisuje rozpacz po stracie osoby bliskiej lub wybitnej. Wyraża także ból istnienia, zawiera elementy refleksji na temat egzystencji człowieka. W obrębie elegii wyróżniamy elegie patriotyczne oraz miłosne skupiające się na nieodwzajemnionym uczuciu lub śmierci ukochanej osoby.
EPIGONIZM - brak indywidualnej myśli oraz twórczości, naśladowanie anachronicznych, nie modnych poglądów, idei. W literaturze polskiej za epigonów uważa się postromantyków takich jak K. Ujejski, L. Syrokomla.
EPOPEJA- pochodzi od greckiego słowa epos - słowo, poiein - czynić. Utwór wierszowany, narracyjny. Główni bohaterowie ukazani są zazwyczaj w momencie przemian dziejowych lub społecznych. Najwybitniejszą epopeją jest "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza
GAWĘDA SZLACHECKA - krótki utwór pisany prozą lub wierszem, wytworzony w literaturze Polskiej na przestrzeni XIX w. Tematem przewodnim jest życie szlachty. Gawęda to wzór opowieści ustnej. Cechuje się swobodą wypowiedzi, częstymi zwrotami do słuchacza, powtórzeniami. Występują gesty foniczne oraz nie ma zaznaczonych konturów kompozycyjnych. W romantyzmie elementy gawędy dostrzegamy w utworach Adama Mickiewicza: 'Pan Tadeusz", " Popas w upicie" a także J. Słowackiego np. "Beniowski".
GOTYCYZM - prąd literacki wykształtowany w drugiej połowie XVIII w. oraz pierwszej połowy XIX w. Gotycyzm stanowi nawiązanie do średniowiecza poprzez wytworzenie atmosfery dawności. Zarówno w literaturze jak i sztuce pojawiają się rycerze oraz zamki. Stanowi to nawiązanie do legend i kronik średniowiecznych. Występowanie elementów grozy, czarnych charakterów takich jak zbrodniarze, wampiry czy duchy tworzy ciągłe napięcie.
Gotycyzm to rodzaj angielskiej powieści określanej powieścią gotycką a także czarnym romansem. Gatunek ten stanowi kontrast wobec racjonalnych i dydaktycznych utworów okresu oświecenia. Do głównych przedstawicieli gotycyzmu byli: C. Reeve, A. Radcliffe, H. Walpole. Współcześnie odmianą gotycyzmu można nazwać min. filmy oraz książki kryminalne lub horrory.
GROTESKA - jest to pojęcie odnoszące się do różnego rodzaju sztuki oraz literatury. Cechuje się absurdalnością zdarzeń. Polega na połączeniu dwóch przeciwstawnych pojęć takich jak komizm i tragizm. Odmianą groteski jest parodia, satyra oraz komizm.
HEKSAMETR - to metrum antyczne. Sześciostopniowy wers składający się z daktyli, które mogą być zastąpione spondejami ( wyjątek stanowi piąta stopa) lub trochejami. Heksametr pojawia się przede wszystkim w eposie, poezji bukolicznej, religijnej i dydaktycznej. Stosowany jest w celu utrzymania powagi utworu. Miara ta pojawia się wciąż w nowożytnej poezji europejskiej np. utwór Cypriana Kamila Norwida " Bema pamięci żałobny rapsod"
IMPROWIZACJA - jest to wykonywanie utworu literackiego, muzycznego lub teatralnego bez wcześniejszego przygotowania. W okresie romantyzmu słynne były improwizacje Adama Mickiewicza podczas spotkań w salonach literackich.
INDYWIDUALIZM JĘZYKOWY - słowo pochodzenia francuskiego - individualisime - świadomość niezależności. Pojęcie indywidualizmu językowego odnosi się do wypowiedzi, która charakteryzuje danego bohatera. Dzięki jego wypowiedzi możemy stwierdzić np., jakiego jest pochodzenia.
INTONACJA - wypowiedź ustna, której towarzyszy odpowiednia barwa językowa polegająca na podnoszeniu ( antykadencja) lub zniżaniu tonu głosu ( kadencja). Intonacja pełni funkcję semantyczną, pozwala ocenić zdanie jako pytające bądź apelu jak również charakterystyczna jest dla wszelkich wypowiedzi emocjonalnych.
IRONIA ROMANTYCZNA - to umiejętność zachowania dystansu artysty okresu romantyzmu zarówno do swego dzieła jak i całej ówczesnej epoki. Ironia ta polegała na używaniu dwuznacznych słów w swych utworach. Jednakże jest to nie tylko zabawa językowa, to także swoista idea pozwalająca głosić wolność wypowiedzi literackiej i poczucia indywidualizmu.
KATASTROFIZM- świadomość, że świat zmierza ku nieuchronnej zagładzie. Katastrofizm może przejawiać się jako wewnętrzny kryzys ( utrata poczucia wartości, rozwoju) może też być spowodowany sytuacją kraju lub świata ( np. II Wojna Światowa). Krasiński, jeden z głównych przedstawicieli owego nurtu głosił pogląd, że ludziom brak chęci do dalszego rozwoju jest to rodzaj katastrofizmu zwanego historiozoficznym. Niezwykły pesymizm towarzyszący temu nurtowi jest zupełnym przeciwieństwem romantycznym przekonań o przyszłości. Katastrofizm swe apogeum przeżywać będzie jednak później w latach trzydziestych XX w. gdy nadchodząca wojna stawała się coraz bardziej realna.
LIST ROMANTYCZNY - jego korzenie sięgają sentymentalizmu, czasów gdzie korespondencja była dziedziną sztuki. Forma epistolarna popularna w okresie romantyzmu. Powieści pisane w formie listów stanowiły źródło inspiracji współczesnych pisarzy. W formie epistolarnej najczęściej zawierano opis uczuć wewnętrznych takich jak miłość, ból, żal czy tęsknotę. Poza listami pełnymi wyznań w literaturze pojawiały się także listy podróżnicze.
MESJANIZM - religijno- społeczny pogląd opierający się na wierzeniach w nadejście Mesjasza. Według przekonań ma on zgładzić grzechy ludzkości i zaprowadzi do szczęścia wiecznego. W literaturze jest to pogląd, który cechuje osoby jednostkowe bądź cały naród jako posłanników, którzy działają w imię ludzkości. Mesjanizmem w literaturze polskiej określa się pogląd, iż Polska odgrywa szczególną rolę w dziejach świata. Pogląd ten narodził się w XVII wieku i występował jako element sarmatyzmu. W okresie romantyzmu zaczął odgrywać znaczącą rolę, gdyż był to okres głębokiej wiary w rolę i znaczenie Polski.
MISTYCYZM - to swoiste jednostkowe objawienie Boskie, które może przyjmować różne formy. Może być to doznanie cielesne np. stygmaty lub te widzenie, sen czy też olśnienie. Mistycyzm jest pogrążony tajemnicą i jest do końca zjawiskiem niewytłumaczalnym. Mistycy bardzo często zapisuje swe doznania oraz prawdy, jakie zostały im objawione. Zjawisko to jest znane różnym religiom, jednakże instytucje kościelne niezwykle ostrożnie analizują każdy przypadek mistycyzmu.
OKTAWA - zwrotka, która składa się z 8 wersów jedenastozgłoskowych ( układ rymów abababcc). Pochodzi z włoskiej ludowej poezji. Bardzo popularna w renesansie, stanowiła główną formę poezji z tego okresu. W Polsce rozpowszechniona w liryce za sprawą S. Grabowieckiego natomiast epice dzięki P. Kochanowskiemu. Wprost genialnie oktawa została wykorzystana przez J. Słowackiego w utworze "Beniowski".
Oktawa może występować także jako 8 wersowa strofa składająca się z 13 zgłoskowców oraz z 11 i 8 zgłoskowców przeplatających się i zakończonych 11 zgłoskowym dystychem.
PATOS - pojawił się w tragedii greckiej. W epoce klasycyzmu stanowił podstawowy kategorię estetyczną. Występuje we wszystkich dziedzinach sztuki: muzyce, teatrze, literaturze. Patos ukazuje dane wydarzenia lub postacie w sposób doniosły, nacechowany emocjonalnie ( takich jak ból, rozpacz czy namiętność) szczególnie z repertuaru retoryki. Kategoria ta ma na celu dogłębne poruszenie odbiorcy.
POEMAT DYGRESYJNY - to połączenie epiki, liryki ora dyskursywny. Fabularny rozbudowany utwór wierszowany, gdzie fragmentaryczna kompozycja została pozbawiona jakichkolwiek rygorów. Poemat dygresyjny złożony jest z kilu luźnych epizodów. Dominuje tu narracja auktorialna, czyli narrator skupia na sobie szczególną uwagę czytelnika. Jest to narracja ironiczna, gdzie zdarzenia opisywane są w sposób żartobliwy.
POEZJA MELICZNA - jest efektem szczególnego zbliżenia słowa i muzyki, kiedy teksty są śpiewane lub recytowane przy dźwiękach instrumentu. Muzyka kształtuje wówczas rytm, intonacje i brzmienie wiersza, co zdarza się często w poezji ludowej i w romantycznej.
POWIEŚĆ POETYCKA - to dłuższy utwór wierszowany, łączący elementy liryczne i epickie, którego luźna, fragmentaryczna fabuła obfituje w momenty dramatyczne. Towarzyszy jej aura zagadkowości i niedomówień oraz emocjonalna i subiektywna narracja. Twórca gatunku był Walter Scott, lecz dopiero dzięki BYRONOWI powieść poetycka zdobyła ogromną popularność. Stało się tak głównie za sprawą nowego typu bohatera - samotnie powstającego przeciw światu indywidualisty, którego gwałtowne namiętności mogą doprowadzić aż do zbrodni i samozagłady, przekonująco uosabiającego wewnętrzne rozdarcie jednostki między dobrem a złem.
PREROMANTYZM - określenie antyklasycystycznych tendencji, które zwiastowały epokę romantyzmu. Preromantyzm istniał na przełomie XIII i XIX w. Do preromantyzmu zalicza się sentymentalizm, w którym główną rolę odgrywają uczucia, powieść gotycką przepełniona
wydarzeniami przeraźliwymi i czasem niepojętymi. Gatunek ten zawierał odniesienia do przeszłości ( w szczególności epoki średniowiecza), zatem do okresu znacznie wcześniejszego od "władzy rozumu".
RAPSOD - epicka pieśń stanowiąca pewną część obszernego poematu bądź utworu poetyckiego. Rapsod ma na celu wysławienie bohatera lub też wydarzenia odgrywającego istotną rolę dla narodu. Określenie to wywodzi się z Grecji, gdzie wędrowni pieśniarze recytowali poematy innych artystów.
ROMANTYZM - zapoczątkował w Europie pod koniec XVIII w. Rok 1789 ( Wielka Rewolucja Francuska) jest umowną datą powstania romantyzmu. Natomiast rok 1848 ( Wiosna Ludów) to data kończąca omawianą epokę. Początek romantyzmu w Polsce przypada na rok 1822, kiedy został wydany pierwszy tom " Poezji" Adama Mickiewicza. Koniec romantyzmu w Polsce przypada na czas wybuchu Powstania Styczniowego w 1863r.
Romantyzm charakteryzuje się odrębnym stylem, który stał się typowy dla przedstawicieli tego gatunku literackiego. Cechy romantycznego stylu to: pojawienie się w utworach literackich mowy potocznej ( pospolite wyrazy, regionalizmy), powiązanie ze sztuką i twórczością ludową, używanie słów anachronicznych a także egzotyzm ( orientalizm). Stosując te środki romantycy uzyskali wysoki stopień obrazu poetyckiego.
SYLABOTONIZM - metryczny system wiersza, który składa się z tej samej liczny sylab w wersie (dopuszcza się wyjątki) i powtarzanym układzie sylab nie akcentowych i akcentowych.
SYNKRETYZM - celowe pomieszanie stylu czy formy często kłócących się ze sobą. Synkretyzm charakterystyczny jest dla romantyków, którzy zwalczali klasycystyczną wizję przejrzystości gatunku.
TRAGIZM ROMANTYCZNY - pojęcie odnoszące się do dylematów moralnych bohaterów romantycznych. Każda z podjętych decyzji doprowadzić do katastrofy. Jednakże to nie zrządzenie losu a wydarzenia dziejowe decydują o tragiczności danej sytuacji. Tragizm po praz pierwszy pojawił się już w tragedii greckiej. Został zanalizowany przez Arystotelesa w "Poetyce".
TYRTEIZM - pojęcie, które powstało od imienia poety o wodza Tyrteusza. Oznacza postawę poety aktywnego, z przekonaniami patriotycznymi. Jest to głębokie zaangażowanie w losy kraju, gdzie poprzez utwory nakłania się naród do walki.
WALLENRODYZM - pojęcie stworzone przez Adama Mickiewicza utworem "Konrad Wallenrod". Była to postawa bohatera patriotycznego, który w imię dobra kraju ucieka się do zdrady. Postawa ta znalazła także swe odzwierciedlenie w rzeczywistym świecie. Polscy rewolucjoniści, spiskowy oraz opozycjoniści przyjmowali walenrodyzm jako metodę walki.
Mit wytworzony przez Mickiewicza, z którym sam autor starał się później bezskutecznie walczyć pozwalał konspiratorom w okupowanej Polsce tłumaczyć niemoralne postawy.
WALTERSKOTYZM - termin pochodzący od imienia szkocko - angielskiego pisarza Waltera Scotta. W literaturze europejskiej pojęcie to pojawiło się na początku XIX w. Pisarz ten wykształtował wzór powieści historycznej, którą cechowała wartka akcja, rekonstrukcja realiów historycznych, wątki grozy oraz przygody. Bohaterowie zostali osadzeni na tle znaczących wydarzeń historycznych. Przedstawiali także realia społeczno - obyczajowe ówczesnej epoki i zjawiska kulturowe. Walterskotyzm to opozycja do eposu tradycyjnego jak również romansu historycznego. To literackie zjawisko stało się jednym z głównych przejawów historyzmu romantycznego.
WERTERYZM - pojecie, które cechuje człowieka pragnącego być postrzeganym jako osoba wyjątkowo wrażliwa. Pragnieniem takiej postaci jest ukazanie swej wyjątkowości jak coś ponad pospolite życie, ale jednocześnie jest on skazany na wieczne cierpienie oraz samotność.
WIERSZ NIEREGULARNY - jest to opozycja do wiersza regularnego, jednakże rozumiany jest on dopiero w jego perspektywie. Modyfikacja regularnych zasad wersyfikacyjnych systemów pozwoliła na powstanie wiersza nieregularnego. Opiera się on podobnie jak wiersz regularny na regule rytmicznej ekwiwalencji jednostek wierszowanych na liczbowych wyznacznikach.
O i znaczący, powstały, bowiem w rezultacie modyfikacji zasad któregoś z trzech regularnych.
WIESZCZ - początkowo wiesz był jedynie synonimem poety. Romantycy wskrzesili pierwotne znaczenie tego słowa określając Wieszczem poetę natchnionego przez Boga. Artysta ten posiadał moc twórcza oraz przewidywał przyszłość. Zdaniem romantyków Wiesz został wybrany przez Boga, aby przykazywał on ludziom filozofię życia.
WZNIOSŁOŚĆ - jest to pojęcie estetyczne. Wzniosłość pojawia się przy odczuwaniu podziwu zadziwienia przy zdarzeniach niezwykłych. Jest również kategorią, która towarzyszy w chwilach grozy, przerażenia. Romantycy w sile żywiołów wyżej stawiali wzniosłość od np. piękności.