Rewolucja agrarna
Jedną z głównych cech epoki preindustrialnej i industrialnej jest przeniesienie nacisku gospodarki z rolnictwa na przemysł; wymagało to intensyfikacji wydajności rolnictwa (mniej ludzi do pracy, a jednocześnie wyż demograficzny).
Zaistnienie rewolucji agrarnej było niezbędne, aby proces uprzemysłowienia mógł zatoczyć szersze kręgi czy wręcz się narodzić w znanej nam formie.
Ramy czasowe:
zróżnicowane, w zależności od regiony i zagadnienia, początek już od końca XVIII w., praktycznie cały wiek XIX (i czym dalej na wschód Europy, tym trudniej)
Niezbędne czynniki, które musiały się pojawić, aby zaistniała rew. agrarna:
wykształcenie się klasy farmerów (produkujących na zbyt)
nowe stosunki między chłopami a panem, zanik struktury feudalnej
rozwinięcie się systemu nakładczego
osłabienie wspólnoty wiejską i rozluźniać związki chłopa z ziemią
szybkie uznanie własności indywidualnej
i - przede wszystkim - postęp nauki i techniki
Przeobrażenia techniczne w rolnictwie obejmowały:
przejście do płodozmianu (wyeliminowanie ugorów)
zastosowanie w gospodarce rolnej maszyn i doskonalszych narzędzi (mechanizacja)
upowszechnienie się intensywnego nawożenia (nawozy sztuczne) i melioracji (osuszanie, nawadnianie, niwelacja itd.)
wprowadzeni nowych upraw przemysłowych i paszowych oraz selekcji nasion
wprowadzenie uszlachetnionych gatunków żywego inwentarza i gwałtowny rozwój hodowli przy wykorzystaniu nowej bazy paszowej
uprzemysłowienie rolnictwa
Ad a) : wiele systemów ugorowych przechodziło płynnie do płodozmianu, tj. dwu- i
trójpolówkę zamieniano na wielopolówkę, ugór obsiewano roślinami paszowymi, dopiero później „dochodzono” do płodozmianu;
Ad b) : zastąpienie sierpu kosą, a później : żniwiarka i snopowiązałka
ulepszenie pługu : pługi wieloskibowe i pługi do głębokiej orki
nowe narzędzia do poprawiania jakości gleby : zgłębiacze, ruchadła, drapacze, żelazna brona, walce
ulepszenie siewnika : siewnik rzędowy
pierwsze młocarnie i sieczkarnie mechaniczne
upowszechnienie się kieratu
Ad c) próby zdobywania nowych terenów pod uprawy > stąd rozwinięcie zasięgu i techniki melioracji (podstawa pod eksploatowanie ziem mało wydajnych)
próby z nowymi nawozami (wykorzystanie ściółki - dzięki wprowadzeniu kosy - a także popiołów, odpadków), rozwój nauki (J.Liebig - badania naukowe nad odżywianiem się roślin) i rozwój racjonalnego nawożenia, czyli sprowadzanie np. guano czy saletry (z Ameryki Południowej), produkcja sztucznych nawozów (superfosforatów)
Ad d) : ustalenie się nowych proporcji upraw tradycyjnych (koniec z dominacją zbóż [dotąd
blisko 90%, teraz ok. 60%], wzrost uprawy fasoli, bobu, grochu, rzepaku i kartofli)
upowszechnienie się upraw nawozowych i paszowych (koniczyna, lucerna, łubin, wyka, saradela, burak pastewny, ćwikła, rzepa i brukiew)
uprawy specjalne (kukurydza, winorośl, marzanna, próba z tytoniem)
upowszechnienie się ziemniaka (dotąd głównie był w ogrodach, niewielkie ilości)
upowszechnienie się upraw roślin przemysłowych (tu głównie burak cukrowy)
wprowadzenie nasion selekcyjnych i udoskonalonych odmian roślin (np. więcej skrobi w ziemniakach, lepsze plony, uszlachetnienie buraka cukrowego)
racjonalna gospodarka surowcami roślinnymi
Ad e) uszlachetnienia owiec (np. rasa : merynosy), specjalizacje hodowli owiec (na wełnę lepszą lub gorszą), podobnie z bydłem
intensyfikacja hodowli, lepsze wyniki (np. cięższe czy tłustsze zwierzęta)
zwiększenie się liczby zwierząt pociągowych (koni, wołów)
pojawienie się ubezpieczeń żywego inwentarza
lepsza ochrona zwierząt przed zarazami
Ad f) rozbudowa młynarstwa i browarnictwa
przyśpieszenie rozwoju gorzelnictwa
wzrost (do samodzielnego przemysły) mleczarstwa
oddzielenie się przemysły rolnego od rolnictwa