Dzieje książki - wykłady
Książka to rodzaj dokumentu utrwalonego słownie lub nutowego, kartograficznego, tabele, zestawienia techniką druku lub rękopiśmienne wydanie.
książka jako wydawnictwo zwarte w przeciwieństwie do ciągłego (gazety),
książka w odróżnieniu od ulotki i broszury.
Cechy książki (cechy bibliograficzne - odnoszą się do całego nakładu); w wędrówce, wśród ludzi nabiera cech nowych - inwentarzowych (tylko jeden egzemplarz), np. notatki, exlibris.
[prowadzi się nawet badania proweniencyjne dotyczące cech inwentarzowych]
O cechach decydują:
* autor, który w różny sposób określa książkę, np. pisze monografię, więc odpowiedni jest dobór stylu itp., decyduje także o sposobie wydania, decyduje o treści i formie -> układ tekstu dzieła w tekście wprowadzającym -> przedmowa, motto; jeżeli dzieło jest zagraniczne to dużą rolę pełni tłumacz; autor i jego współpracownicy nadają książce cechy piśmiennicze - później wydawca -> redaktor techniczny i cały zespół ludzi i składacze, łamacze tekstu, oni nadają książce cechy wydawnicze, czyli:
* materiał - obecnie papier, po gr. byblos łyko papierowe, z łac. liber łyko
Papiery maja klasę I-X, książki na III, V, VI, gazety VII (dawniej), papiery kredowe, satynowane, gramatura papieru - waga 1m²
* kształt książki - pewna ilość kart złożonych w prostokąt - kodeks (pień, kloc), odmianą kodeksu jest album leporello „harmonijkowy” (jak pocztówki z wycieczek)
Budowa książki:
obwoluta - chroni książkę, podnosi walor estetyczny, walor reklamowy, ma przyciągnąć uwagę kupującego; na skrzydełkach obwoluty znajdują się informacje dodatkowe
okładka - twarda lub zbroszurowana, chroni książkę; są na niej elementy tytulatury: nazwisko autora, tytuł; na grzbiecie książki tytuł grzbietowy - w skrócie okładka ma wyklejkę - można zanotować znaki właściciela, np. ex libris
karta tytułowa - może być układ czwórkowy lub dwójkowy - tytulatura dzieła: nazwisko autora, tytuł dzieła, współpracownicy, informacje o wydaniu, o instytucji wydania, element bibliograficzny -> rok wydania
lico / recto karty tytułowej - I część, I strona, str. tytułowa
verso - odwrót karty, najczęściej jest to strona techniczna
trzon książki - składa się ze składek, umieszczone są za pomocą kapitałki do okładki
okładka tylna książki poprzedzona kartą (pustą) „ochronną” i wyklejką
Formaty:
1º planum duża karta (A4)
2º folio w kształcie liścia jedno złożenie powyżej 35 cm
4ºquatro w czwórce 25-35 cm
8º octavo w ósemce 20-25 cm
16º sedecimo w szesnastce do 20cm
Format biblioteczny wg wymiarów A0 841 mm x 1189 mm
A1 ma połowę A0 itd.
pagina - strona
Druk:
1-4 stron - druk ulotny, ulotki
afisze - duże ulotki, jeśli przeważa tekst słowny
plakat - przewaga tekstu graficznego
powyżej 4 stron - broszura do 64 stron
powyżej 64 stron - książka
w introligatorstwie - każde wydawnictwo w miękkiej oprawie jest broszurą
Dawne oznaczenie stron:
jedna składka:
A1
Av1
A2
Av2
A3
Av3
Kolejna składka B itd.
W rękopisach u dołu wersy - kustosze
Tytulatura:
autorstwo - może być pseudonim, anagram, prenonimy, imię zajmuje nazwisko -> Konstanty Maria
może być kryptogram -> *** Joachim Lelewel
autor: indywidualny lub zbiorowy -> jeżeli więcej niż 3 to piszemy pierwszego i inni
autorstwo korporatywne - wydana anonimowo, a dotycząca instytucji
Tytuł:
przedtytuł - na karcie przedtytułowej
tytuł na stronie tytułowej
frontispis - opracowanie graficzne i w nim wmontowany tytuł
Tytuł:
prosty
złożony
3 grupy wydawnicze:
a) wydawnictwo - książka - samodzielne pod względem wydawniczym i piśmienniczym
b) utwór - artykuł - samodzielne pod względem piśmienniczym ale nie samodzielne wydawniczo
c) fragment piśmienniczy - niesamodzielny wydawniczo i piśmienniczo
Podział publikacji:
- samoiste
- niesamoiste
Zamierzenia wydawnicze:
* wydawnictwo zwarte
* wydawnictwo ciągłe - zamierzenie nie przewiduje zakończenia wydawania:
- wydawnictwa seryjne - związane numerem, tytułem serii, może być inny autor i tytuł, np. BN, Biblioteka Pisarzy Polskich,
- wydawnictwa zbiorowe - np. publikowane przez instytucje państwowe, np. dla UŚ „Prace naukowe UŚ”
- wydawnictwa periodyczne - roczniki, tygodniki itp.
Na wklejonych kartkach znajduje się errata.
Rodzaje piśmiennicze:
teksty, dokumentacja, np. „Czerwona księga miasta Mysłowic”
komunikaty z prac, podróży, np. „Komisji historycznoliterackiej PAN”
autobiografie, dzienniki, diariusze, pamiętniki
prolegomena - wprowadzenie do badań
monografie - wszechstronnie pokazują zagadnienie
kompendia - skrót, skrócenie
dysertacje - badanie, rozumowanie - rozprawy napisane w celu uzyskania tytułu naukowego
przyczynki
eseje - krótkie rozprawy o zabarwieniu subiektywnym
recenzje, polemiki
podręczniki, np. w zarysie
propedeutyki - wprowadzenie
repetytoria - materiały do powtórki
antologie
informatory - bibliografie, encyklopedie, słowniki, poradniki, vademecum
księgi jubileuszowe
Cechy inwentarzowe książki - wiążą publikację z jakimś zbiorem, wskazują miejsce w zbiorze, mogą występować jako napis, zapisek dot. książki , notatek okolicznościowych - dedykacja na urodziny, uszkodzenia - wydarcie książek, w zbiorach indywidualnych książka podpisywana jako faksymile - pieczątka lub podpis odręczny, książka może uzyskać exlibris (luksusowy znak własności) cechy: naklejony na wewnętrznej stronie przedniej okładki, kompozycja graficzna czasem będąca dziełem sztuki; znany polski exlibrista - Wojciech Jakubowski; superexlibris - wytłaczany w ozdobnych oprawach skórzanych na I stronie przedniej okładki, posługiwały się nim książki z biblioteki króla Zygmunta Augusta, dobry znak do rozpoznawania okresu pochodzenia książki.
W bibliotece:
- wpisanie do księgi akcesji wraz z symbolem nabycia np. K/870/210 - pochodzi z kupna (K) w 2010 r.; W to wymiana; czasem na tylnej książce wpisane jest ołówkiem: kupiona od Adama Nowaka w dn. za cenę; po wpisaniu do książki inwentarzowej, na odwrocie karty tytułowej nr inwentarzowy, książka dostaje naklejkę sygnaturową z nr inwentarzowym, pieczątka z nazwą instytucji (zawsze okrągła).
- zapiski proweniencyjne - np. dla Klasztoru na Jasnej Górze, zapisy prof. Borowego na marginesach - komentarze dot. tekstu, pochodzenie książki, mają charakter notatek słownych - glosy (na marginesie) albo glosy interfoliowe - kartki wklejane
Karol Estreicher stworzył bibliografię książki wyd. w Polsce oraz polonica (książki związane z Polską, ale wydane za granicą) -> zalążkiem bibliografii było wklejenie kartek do bibliografii Będkowskiego
Egzemplarz obowiązkowy - obowiązek wysłania do Biblioteki Narodowej 2-3 egzemplarzy każdej książki, która się ukazuje; prawo do tego maja również: Biblioteka Miasta Stołecznego Warszawy, Biblioteka UJ, UMCS, U. Łódzkiego i U. Wrocławskiego.
Struktura książki:
tekst główny książki
materiały wprowadzające do dzieła - ramowe (elementy ramy literacko-wydawniczej), życiorysy, posłowie, motto, dedykacje, wstępy
elementy te mogą być dziełem autora i jego współpracowników lub wydawcy
aparat krytyczny dzieła - materiały uzupełniające
tekst główny - aneksy, bibliografia załącznikowa, grafiki, przypisy
materiały informacyjno-pomocnicze - indeksy, skorowidze, słowniczki wyrazów (indeksy: nazwisk, przedmiotowy, krzyżowy - łączą się te dwa układy w jeden, hasła alfabetycznie - najpierw nazwisko, potem imię)
Terminy książka dawna:
- manuskrypt - (manus - ręka); dzieło ręka pisane; inna nazwa to kodeks, np. średniowieczny - zbiór materiałów razem oprawionych, kodeks jako księga, kodeks - pień.
- książka ksylograficzna - w drzewnym klocu rzeźbiono stronę, aby później ją odbić, tak produkowano karty do gry, święte obrazki
Wynalezienie czcionki ruchomej - w kaszcie (drukarskim pudle z przegródkami na dane literki) składano z literek całe zdania, związywano i do pracy drukarskiej produkcja książki - 1453 (poł XV w.), pierwsi drukarze pojawiają się w Krakowie w latach 70. XV w.
inkunabuł - książka wydrukowana do XV w. (w kołysce, to co u początków)
starodruk - książka drukowana do XVIII w.
cimelia - klejnoty, książki najstarsze, maja odrębne oznaczenia, zbiory najcenniejsze
zbiory specjalne - zbiory najcenniejsze
floratura - marginesowe zdobienie
książka średniowieczna iluminowana - rozświetlona złotem
skryptoria - miejsce, gdzie zapisywano książkę; skrobacze - dyktowali; przy Kancelarii Książęcej, np. Kronika Galla Anonima, Bolesław Krzywousty; przy dyktowaniu dochodziło do rozbieżności/zniekształcania, różnic w przekazach
1408 r. najstarszy przekaz „Bogurodzicy” przekaz kcyński lub krakowski pierwszy; odklejona kartka z okładki, zabezpieczona sygnatura RKP
Almanach „Cracoviense ad anarum”; 1474 r. Kraków; Kasper Straube, 1478 r. pierwszy druk na ziemiach polskich; inkunabuł (po 20 latach)
„Chronica Polonorum” Macieja z Miechowa, cimelia, Kraków 1521 r.
Emblematy - zapis + grafika + wiersz alegoryczny
„Psałterz floriański”:
- inicjały rozpoczynające akapit
- miniatura (mały obrazek)
- iluminacja (przyozdobienie złotem)
- kolory: niebieski, czerwony, złoty, czarny, zielony
- ornamenty na marginesach - floratura (roślinne), zwierzęce, ludzkie
- księgi: piękne, drogie, pracowite (przepisywane, iluminowane)
- kodeksy
Zbiory specjalne:
- rękopisy 28 209
- starych druków 105 740
- zbiorów kartograficznych 45 910
- zbiorów graficznych 50 210
- zbirów muzycznych 38 055
- zbiorów i wydań drugiego obiegu 61 839
- dot. życia społecznego 94 300
- papirus (zwój rozwijany) zapisy tytułowy; kolofon na końcu
Książka drukowana:
wynalazek stopu żeliwnego, ruchomej czcionki, prasy drukarskiej - 1453 r.
od 200 do 2 tys. egzemplarzy
święta sztuka (sanlita ars) - świat zmieniony pod spływem druku
warsztaty drukarskie (efemeryty)
Pierwsi drukarze w Polsce: i lata ich „działania”/aktywności drukarskiej:
Kasper Straube 1473 - 1491
S. Fiol 1490 - 1491
Kasper Hochfeder 1503 - 15-5
Od poł. XVI w. rozwój drukarstwa:
Jan Haller 1505 - 1525
Florian Ungler 1510 - 1551
6) Hieronim Wietor od 1517:
T. Andrysowicz 1550 - 1557
J. Januszewski 1557 - 1561 (z Janem Kochanowskim, ortografia)
7) Szarfebergowie (Szarferberg) M. Rej
-> Siebeneiher 1557 - 1604
8) Maciej Wirzbięta 1554-1605 (M. Rej elementy zdobnicze, nie ma nazwisk ale są portrety)
9) Andrzej Piotrkowczyn 1607-1620
Andrzej Piotrkowczyn junior 1620-1645
żona Teresa 1649-1666
ich syn Stanisław Piotr 1666-1672
Oficyna drukarska:
-wydawanie
- skupianie / tworzenie środowiska
impresor - drukarz
5