ADAM MICKIEWICZ - BIOGRAFIA (MARIA DERNAŁOWICZ, ADAM MICKIEWICZ, WYDAWNICTWO INTERPRESS, WARSZAWA 1985.)
1. Lata młodości
+ Adam Mickiewicz urodził się w 1798 roku w Zaosiu koło Nowogródka. Rodzina jego należała do wielotysięcznej rzeszy szlacheckiego gminu, który po upadku Rzeczypospolitej stracił dotychczasowy sens istnienia. Przyszły poeta urodzony w tej najpodlejszej warstwie herbowej doskonale znał świat zaścianków, który mimo swego ubóstwa był bardzo barwny, pełen tradycji, sejmików i zajazdów. Słyszał też o znakomitych rodach, które niegdyś trzęsły Litwą i wokół których skupiała się szara brać szlachecka.
+ Ojciec Adama był adwokatem przy niższych sądach w Nowogródku. Bardzo dbał o wykształcenie synów. Posyłał ich do powiatowej szkoły, zapewne planował dla nich studia uniwersyteckie, jednak nie doczekał już tego, gdyż zmarł w maju 1812 roku. Mimo wszystko rok ten zapisał się w pamięci Adama jako rok wielkich nadziei. Były one związane z armią Napoleona, która to maszerowała na Wschód. Polacy łudzili się, że wojna Cesarza Francuzów z carem Aleksandrem przywróci ich ojczyźnie niepodległość. Nadzieje te potęgował również sam Napoleon, który utworzył Księstwo Warszawskie, a następnie obiecywał odbudowanie Rzeczypospolitej.
+ W 1815 roku Mickiewicz przybywa do Wilna, aby studiować na Uniwersytecie Wileńskim. Uzyskuje tam stypendium, które zobowiązuje go do sześcioletniej służby w szkolnictwie po ukończeniu uniwersytetu. Przyszły poeta zyskuje bogatą wiedzę filologiczną, która potem pozwoli mu na objęcie wykładów literatury starożytnej na uniwersytecie w Lozannie. Na Uniwersytecie Wileńskim ma również możliwość zetknięcia się z historykiem Joachimem Lelewelem, który wykłada tam historię powszechną.
+ Rozwój Mickiewicza w okresie jego studiowania związany jest również z pracą w założonym przez niego i grupę najbliższych mu przyjaciół Towarzystwie Filomatów. Obok innych stowarzyszeń tego typu, które cechowała rewolucyjność, filomaci wydają się być bardzo umiarkowani. Zostali założeni w celu „ćwiczenia naukowego, mianowicie sztuki pisania, udzielania wzajemnej w naukach pomocy”. Przede wszystkim głosiło jednak zasady równości i chciało wychować ludzi oświeconych, których głównym celem byłaby służba własnemu krajowi.
+ W 1819 roku do grona filomatów dołącza Jan Czeczot, przyjaciel Mickiewicza z ławy szkolnej.
+ Z czasem na plan pierwszy w pracach filomatów wysuwa się zainteresowanie historią ojczystą, które na swój sposób zostało zapoczątkowane przez Lelewela. Usiłowali oni odpowiedzieć na pytania dotyczące upadku ojczyzny.
+ Mickiewicz na zebraniach Towarzystwa Filomatów prezentował swe prace. Początkowo były to mniej lub bardziej udatne tłumaczenia autorów starożytnych oraz naśladowania z Woltera.
+ Po ukończeniu studiów w roku 1819, Mickiewicz, zgodnie z podjętym zobowiązaniem, obejmuje posadę nauczyciela literatury, historii i prawa w tamtejszej szkole powiatowej. Wobec Wilna Kowno było głęboką prowincją, pozbawioną prawdziwego życia kulturalnego. Praca pedagogiczna męczy młodego poetę. Mimo tego, że bierze żywy udział w dalszych działaniach Towarzystwa Filomatów (za pomocą korespondencji), boleśnie odczuwa swoją samotność. Pozostaje mu rozwijanie twórczości poetyckiej. Na początku usiłuje kontynuować dawniej zaczęte prace - tłumaczenie „La Pucelle d'Orléans” Woltera oraz tragedię „Demostenes”. Jednak ta naśladownicza twórczość przestaje mu dawać zadowolenie.
+ W okresie tym zaczynają powstawać pierwsze ballady, stanowiące przełom w jego twórczości. Dochodzi w nich do głosu poezja ludowa z całym bogactwem swoich wierzeń i podań. Mickiewicz nigdy nie zostanie jej naśladowcą. Stała się ona dla niego niewyczerpanym źródłem - nigdy kopiowanym wzorem.
+ By oddawać nowe treści musi ulec zmianie język poetycki Mickiewicza, kształcony na wzorach klasycznych. Konieczne jest jego nagięcie się do prostoty, a także zyskanie świeżości i melodii ludowych pieśni. Proces ten dokonuje się stopniowo - od nieśmiałego „Tukaja” i ballady „To lubię” aż do dojrzałych artystycznie „Lilii” i „Świtezi”.
+ Katalizatorem dalszej przemiany Mickiewicza w poetę romantycznego jest lato 1820 roku, kiedy to poeta bywał w domu młodych Wereszczaków, kolegów i znajomych z Wilna. Byli to zamożni obywatele ziemscy, właściciele Płużyn i Tuhanowicz. W Tuchanowiczach mieszkała matka obu młodych ziemian z niezamężną jeszcze wówczas córką Marylą, w której to zakochał się Mickiewicz. Nie pozostawała ona obojętna wobec miłości poety, jednak nie było to uczucie, które mogłoby utrącić ustalone już na przyszłość ślubne plany Maryli. Jej mężem miał być hrabia Puttkamer. Ich wzajemne uczucia pozostały więc bezsilne wobec nierówności społecznej. Sytuacja ta sprawia, że w Mickiewiczu rodzi się bunt wobec świata, nie tylko wobec różnic majątkowych i towarzyskich, które dzieliły go od ukochanej. Zaczynał czuć stopniową niechęć wobec spokojnych filomackich nawoływań do organicznej pracy dla kraju.
+ Na przełomie 1820 i 1821 roku, w odstępie zaledwie trzech tygodni, powstają dwa manifesty, dwa utwory różniące się zasadniczo swą ideową zawartością i swoją formą. Pierwszy z nich to „Oda do młodości”, która stanowi rzucenie rękawicy staremu światu i jego oportunizmowi, egoistyczną i wygodną zgodą na zło, ciemnotę oraz krzywdę. Powstała ona w grudniu 1820 roku.
+ Drugi z tych wierszy to „Romantyczność”, powstała na początku stycznia 1821 roku. Głosiła ona samotność człowieka w otaczającym go tłumie, ułudę racjonalistycznych haseł, stawała po stronie ludowej mądrości wbrew oświeceniowym hasłom, którymi wciąż jeszcze karmiono pokolenie rówieśników Mickiewicza. Wiersz przenosi nas na rynek miasteczka, gdzie w biały dzień tłum ludzi otacza obłąkaną z bólu dziewczynę, nawiedzoną przez ducha zmarłego kochanka. Dziewczyna rozmawia z nim i prosi, by zabrał ją ze sobą. Osoby obserwujące ową sytuację są bezradni. Nie potrafi przełamać bariery samotności i cierpienia, która oddziela dziewczynę od całego świata. Mimo wszystko wierzy, że mara ukochanego, rzeczywiście przebywa z dziewczyną. Jednak ponad całe zbiegowisko wybija się głos mędrca. Jedynie on nie wierzy dziewczynie. Gardzi nią oraz otaczającym ją zbiegowiskiem. Wiara pospólstwa jest dla niego bluźnierstwem przeciwko rozumowi i objawieniem ciemnoty.
+ W lutym 1821 roku Maryla Wereszczakówna wychodzi za mąż za hrabiego Puttkamera. Filomaci obawiają się o życie Mickiewicza, który prosi ich o egzemplarz „Cierpień młodego Wertera”. Zdrowie poety bardzo niedomaga, więc udaje mu się uzyskać urlop na rok szkolny 1821 / 1822. Może w związku z tym przebywać w Wilnie, a co za tym idzie widywać się z panią Puttkamerową.
+ Wiosną 1822 roku ukazuje się pierwszy tom „Poezji” Mickiewicza zawierający „Ballady i romanse”. Szybko znajduje on wielbicieli i naśladowców. Jednocześnie pojawiają się jednak głosy oburzenia zwolenników pseudoklasycznych i sentymentalnych konwencji literackich. W tym czasie powstaje też II i IV część „Dziadów”. Zasadą konstrukcji tego cyklu dramatycznego jest pradawny obrzęd ludowy ku czci zmarłych. Jest to novum dla ówczesnej literatury europejskiej, która to do tej pory obrzęd ludowy wprowadzała głównie jako ozdobnik. Do czasu „Dziadów” nigdy w literaturze polskiej nie ukazano z taką grozą krzywdy ludu. W ramach ludowego obrzędu, w najbardziej romantycznej scenerii Mickiewicz protestuje przeciw krzywdzie społecznej i głosi konieczność zaangażowania się w życie. Jednak przy końcu II części „Dziadów” pojawia się widmo, które milczy i nie żąda niczego. Nie chce ono również opuścić grobowej kaplicy, wpatrując się w jedną z kobiet w wiejskiej gromadzie - w pasterkę ubraną w żałobę. Gdy zostaje ona wyprowadzona, widmo rusza za nią, nieustannie milcząc. Przemawia ono dopiero w IV części dramatu, w której to Mickiewicz ukazuje bunt jednostki przeciw wszystkiemu i wszystkim oraz tragiczną miłość, która doprowadza kochanka do konfliktu z całym światem.
+ W rok po „Balladach i romansach” ukazuje się drugi tomik „Poezji” Mickiewicza. Zawiera II i IV część „Dziadów” oraz poemat zatytułowany „Grażyna. Powieść litewska”. Praca nad tymi utworami przeplatała się w czasie: „Grażyna” została ukończona wkrótce po napisaniu IV części „Dziadów”. Tytułowa bohaterka „Grażyny” ginie w walce z zakonem krzyżackim, za sprawę przerastającą osobiste szczęście - sprawę własnego kraju. Utwór ten stanowił próbę wyjścia z impasu ideowego, który jest naturalną konsekwencją buntu jednostki. Kilka lat później samotny bohater romantyczny, depczący własny los dla dobra swego narodu, odezwie się kolejny raz w poezji Mickiewicza, w utworze pt. „Konrad Wallenrod”.
+ Rok szkolny 1822 / 1823 Mickiewicz ponownie spędził w Kownie. Plany wyjazdu spełzły na niczym, więc podjął pracę pedagogiczną, jednocześnie robiąc korekty drugiego tomu „Poezji”. Poeta myśli również o wydaniu trzeciego tomu, jednak zamiar ten już nigdy nie został zrealizowany.
+ Tymczasem grupa filomatów coraz bardziej rozrastała się i rosła w siłę. Kierowali oni z ukrycia najpierw półjawnym stowarzyszeniem młodzieży, zwącej się Promienistymi. Gdy władze uniwersyteckie, bojąc się represji, zakazały istnienia związku, Promieniści przekształcili się w stowarzyszenie filaretów. Mózgiem organizacji byli starannie zakonspirowani filomaci. Ogromna część młodzieży wileńskiej dostała się pod ich wpływy. Apolityczność Towarzystwa Filomatów należała już właściwie do przeszłości. Młodzi coraz silniej uświadamiali sobie konieczność walki. Represje władz przyszły jednak wcześniej, nim doszło do wypracowania nowego programu, który najprawdopodobniej przekształciłby filomatów i filaretów w stowarzyszenie o charakterze politycznego spisku. Za sprawą Mikołaja Nowosilcowa, który wpadł na trop istnienia Towarzystwa Filaretów i Towarzystwa Filomatów klasztory wileńskie, zamienione w więzienia, zapełniały się podejrzanymi.
+ Mickiewicz został osadzony w klasztorze bazyliańskim. Miał jednak możliwość spotykania się z innymi filaretami za sprawą życzliwych więźniom strażników lub ich przekupienia. Poeta przebywał w więzieniu od końca października 1823 roku do kwietnia roku następnego. Wyszedł na wolność za poręczeniem Joachima Lelewela.
+ Dawny przywódca Promienistych, Tomasz Zan, został skazany na rok twierdzy. Dwudziestu filomatom zakazano pozostawania w polskich guberniach. Dodatkowo pierwszego września 1824 roku senator Nowosilcow został mianowany kuratorem Uniwersytetu Wileńskiego. W końcu października Mickiewicz wraz z przyjaciółmi musiał opuścić Wilno. Wspólnie mieli stawić się w Petersburgu.
2. Lata wędrówek
+ W miarę upływu czasu rośnie nostalgia Mickiewicza, a patriotyzm poety nabierał nowego odcienia: bolesnej tęsknoty za krajem, do którego nie mógł powrócić.
+ Mickiewicz przybył wraz z towarzyszami do Petersburga na początku listopada. Wzniesiona wolą Piotra Wielkiego stolica olśniewała i przerażała przybyszów z dalekiej prowincji. Dopiero tu unaoczniła się potęga carskiego imperium. Za kilka lat swoje ówczesne wrażenia Mickiewicz wyrazi w „Ustępie” III części „Dziadów”.
+ W Petersburgu Mickiewicz styka się z dekabrystami, którzy nie tylko pospieszyli polskim wygnańcom z pomocą, ale również dopuścili ich do swoich rozmów, nie kryjąc przed nimi swoich planów. Nazwisko Mickiewicza nie było im obce. Najwybitniejszy spośród nich, Konrad Rylejew, interesował się jego twórczością. Już w 1822 roku przetłumaczył jego balladę „Lilie”. Z nim oraz z Aleksandrem Bestużewem, Mickiewicz zaprzyjaźnił się najbardziej.
+ Dekabryści upatrywali możliwości obalenia absolutyzmu nie na fali wielkiego ruchu rewolucyjnego, ale na drodze zamachu pałacowego, dokonanego przez pozyskaną przez nią część wojska. Czuli jednak straszliwe ryzyko swoich zamierzeń. Dekabrystów dręczyły również skrupuły moralne. Zamach na cara był zamachem na istniejące prawo, decydowali się wszakże podnieść rękę na pomazańca.
+ Mickiewicz zgłosił się w Petersburgu do Ministerstwa Oświaty. Pozwolono mu, by udał się do Odessy, gdzie miał objąć posadę nauczyciela w Liceum im. Richelieu. Razem z nim pojechali dwaj inni filomaci. Jednak po przybyciu do Odessy polscy wygnańcy nie zostali zatrudnieni w szkolnictwie. Obawiano się najwidoczniej, że będą szerzyli wśród młodzieży idee postrzegane jako niebezpieczne.
+ Odessa była pełnym rozmachu portem, skupiającym różnorodną masę ludzką rozmaitych ras i języków, ściągającą tu w rozlicznych interesach, a latem korzystającą z pięknych nadmorskich letnisk. Przebywało tu także sporo szlachty polskiej z Podola i Wołynia. Mickiewicza otacza rój kobiet. Poeta wdaje się w liczne romanse, co odbija się potem w cyklu sonetów miłosnych, w których obok niewygasłego wspomnienia Marii Wereszczakówny, pojawiają się uczucia do innych kobiet - uczucia lekkie, przemijające, nacechowane czasem nieufnością i pewną pogardą.
+ Wśród grona wielbicielek poety znalazła się pani Karolina z Rzewuskich Sobańska, oficjalna niemal kochanka generała Jana Witta. Hrabia Witt był wielkorządcą prowincji południowych i kuratorem Liceum im. Richelieu, a przede wszystkim niezmordowanym tropicielem tajnych spisków, w czym pani Sobańska gorliwie mu pomagała. Mickiewicz stał się bywalcem jej salonu. Była tak zręczna, że względy, którymi Mickiewicza darzyła, nie rozgniewały jej możnego protektora. Przeciwnie, Witt patrzył na Mickiewicza przez palce.
+ Jesienią 1825 roku odbył wraz z panią Sobańską, jej mężem i bratem oraz generałem Wittem dwumiesięczną podróż na Krym. Pierwsza w życiu podróż morzem, pierwsze zetknięcie z górami. Owocem wrażeń z tej podróży będzie cykl „Sonetów krymskich”. Forma sonetu pod wpływem klasycznej literatury francuskiej, zanikła prawie doszczętnie. Powrót do niej wynikał z programu poetyckiego Mickiewicza, którego poza tym pociągał niezwykle trudny, kunsztowny kształt sonetu.
+ W „Sonetach krymskich” Mickiewicz mówi o sobie i otaczającym go świecie obrazami i metaforami, które służą mu do wywołania u czytelnika refleksji filozoficznej i lirycznego przeżycia. Bogactwo to w zadziwiający sposób godzi się ze zwięzłą, rygorystyczną formą sonetu. Każdy wiersz cyklu stanowi zamknięty w sobie, samodzielny, skończony utwór, a razem tworzą one jednolite, choć mieniące się całą tęczą nastrojów dzieło. Sława „Sonetów krymskich” szybko jednak zostaje przyćmiona przez potężny rozgłos „Konrada Wallenroda”.
+ Mickiewicz opuszcza Odessę w listopadzie. Kolejna decyzja władz wyznaczała mu miejsce w kancelarii gubernatora moskiewskiego. Poeta przybył do Moskwy 12 grudnia 1825 roku, w dwa dni później na Senackim Placu w Petersburgu dokonał się los dekabrystów. Nastąpiły miesiące grozy, śledztwa, aresztowań i procesu. 13 lipca powieszono Ryjelewa i czterech jego towarzyszy. Aleksander Bestużew został zesłany do pracy w kopalniach. Mickiewicz z udręką myślał o ludziach, którzy pierwsi w obcym kraju podali mu pomocną dłoń. Pamięć o nich zachowa na zawsze. Jej wyrazem będzie wiersz „Do przyjaciół Moskali”.
+ Pierwsze miesiące w Moskwie upłynęły Mickiewiczowi spokojnie i cicho. Zajmowała je praca nad „Konradem Wallenrodem”. Podobnie jak w „Grażynie” akcja poematu rozgrywała się w czasach walk Litwinów z zakonem krzyżackim. W poemacie odezwało się echo owych pierwszych dni pobytu w Petersburgu, gdy Mickiewicz patrzył na wspaniałość stolicy symbolizującą potęgę, której nie sposób obalić w otwartej walce. W przedstawieniu samotnej walki tytułowego bohatera utworu doszukać się można także wspomnienia przyjaciół dekabrystów, podejmujących straceńczą decyzję, łamiących się z problemem zdrady i wierności.
+ „Konrad Wallenrod” jako utwór o bardzo silnym oddźwięku politycznym, wyznaczył nowy etap w twórczości Mickiewicza. Zostało w nim też po raz pierwszy sformułowane tak ważna dla późniejszej twórczości Mickiewicza i dla całej polskiej literatury romantycznej pojęcie poety - wieszcza narodowego.
+ Jesienią 1826 roku Mickiewicz nawiązuje bliskie stosunki ze środowiskiem literatów i poetów w Moskwie. Jeszcze w maju w „Moskiewskim Telegrafie” ukazało się tłumaczenie jednego z wierszy Mickiewicza. Wkrótce Mickiewicz nawiązał znajomość z braćmi Kiriejewskimi, Piotrem Wiaziemskim, Sergiuszem Sobolewskim i z wielu innymi. Tej jesieni przyjechał do Moskwy Puszkin, przebywający uprzednio przymusowo w swoim majątku Michajłowskoje. Moskwa witała poetę z uniesieniem. Mickiewicz poznał go w gronie współpracowników powstającego wówczas pisma „Moskowskij Wiestnik”. Zawiązała się między nimi przyjaźń.
+ Z poezją Puszkina Mickiewicz zetknął się po raz pierwszy w Petersburgu, przed powstaniem dekabrystów. Po latach wracał do tych wydarzeń w swoich wykładach o literaturze słowiańskiej. Teraz w Moskwie, poznawał nowe jego utwory. Najbardziej zainteresowały go takie utwory jak „Eugeniusz Oniegin”, „Prorok”, czy „Borys Godunow”.
+ Kiedy jeszcze przed ogłoszeniem drukiem „Konrada Wallenroda” Mickiewicz zapoznał Puszkina ze swoim nowym utworem, rosyjski poeta przełożył fragment „Wstępu” - ów fragment mówiący o Niemnie, którzy z rzeki „łączącej bratnie narodów dzierżawy” stał się granicą nienawiści, przekraczaną jedyni przez rozśpiewane ptaki, przez pędy chmielu litewskiego pnące się po pruskich topolach. Później, kiedy Puszkina i Mickiewicza przedzieli tragedia polskiego powstania i kiedy po zapoznaniu się z „Ustępem” III części „Dziadów” Puszkin będzie bronił swojej oceny rosyjskiego procesu historycznego w „Jeźdźcu miedzianym”, zdawałoby się, że drogi poetów rozeszły się na zawsze. Na zarzuty, których Puszkin doszukuje się w wierszu „Do przyjaciół Moskali”, Mickiewicz odpowiada wierszem „Był tu wśród nas…”.
+ W rosyjskich czasopismach coraz częściej pojawiają się przekłady utworów Mickiewicza. Szczególne zainteresowanie budzą „Sonety krymskie”, tłumaczone wkrótce po ich publikacji przez kilku poetów rosyjskich, m.in. Kozłowa i Dmitrijewa.
+ W kwietniu 1828 roku grono przyjaciół rosyjskich żegnało ucztą polskiego poetę. Mickiewicz wyjeżdżał z Moskwy na stałe. Udawał się do Petersburga, by czynić starania o powrót na Litwę lub o wyjazd za granicę. W zabiegach o pozwolenie na wyjazd usiłował pomóc mu Puszkin, postrzegany wtedy łaskawie przez dwór carski. Swoich wpływów próbowali użyć również inni przyjaciele Mickiewicza. Przeważała jednak negatywna opinia Nowosilcowa. Warto również dodać, że ten dawny prześladowca filaretów był też pierwszą osobą, która doceniła polityczną wymowę „Konrada Wallenroda”. W tajnym raporcie do Wielkiego Księcia Konstantego pisał on, że cel tego utworu „polega na dążności do rozpłomienienia gasnącego patriotyzmu, żywienia nienawiści i przygotowywania przyszłych wydarzeń”. Dlatego też nad głową Mickiewicza zaczęły się zbierać ciemne chmury. Zaczął się starać już nie o wyjazd do Wilna, lecz o pozwolenie na podróż do krajów Europy Zachodniej. Swoją prośbę motywował fatalnym stanem swojego zdrowia i koniecznością odbycia kuracji w cieplejszym klimacie. Choć paszport został Mickiewiczowi przyznany dosyć szybko, to jednak równie szybko został on mu cofnięty. Na szczęście dzięki protektorom poety mógł on swobodnie opuścić Moskwę i odpłynąć 15 maja 1829 roku angielskim statkiem z Kronsztadu.
+ Przeszło dwuletnie podróże Mickiewicza po Europie to okres chłonięcia nowych wrażeń, spotkań z wybitnymi ludźmi - i dość nikłej twórczości poetyckiej. Pierwszym etapem tych wędrówek były Niemcy. Podczas pobytu w Berlinie słuchał wykładów Hegla. Choć nie przypadły mu one do gustu, to właśnie dzięki nim poeta zaczyna interesować się filozofią. W Berlinie zapoznał się również z liczną kolonią polską, w której przeważała młodzież spod zaboru pruskiego. Następnie zwiedził Pragę, gdzie zawarł znajomość z poetą i wybitnym uczonym czeskim, zapalonym badaczem przeszłości słowiańskiej, Wacławem Hanką. Następnie wraz z dawnym filaretą, poetą Antonim Edwardem Odyńcem, puścił się w podróż po licznych państewkach niemieckich, by potem wzdłuż Renu udać się do Szwajcarii a następnie do Włoch. Podróż Renem olśniła Mickiewicza, a Alpy szwajcarskie zdumiały. Na przełęczy w Splügen nawiedziło go wspomnienie o dawno utraconej kochance. Po raz ostatni jego tęsknota za Marylą Wereszczakówną znalazła swój wyraz w poezji. Mickiewicz zwiedza Mediolan, Florencję, Ferrarę, Bolonię i Wenecję, skąd udaje się na dłuższy pobyt do Rzymu.
+ Wieczne Miasto staje się dla niego ulubioną stolicą Europy, którą zawsze będzie wspominał z pewną tęsknotą. Spotkał tu liczną kolonię polską, a także swoich rosyjskich przyjaciół.
+ Z okresem tym wiąże się również uczucie Mickiewicza do eterycznej Henrietty Ewy Ankwiczówny, córki zamożnych bogatych ziemian polskich. Nie miało ono jednak w sobie owej głębokiej namiętności co pierwsze młodzieńcze uczucie. Mimo wszystko Ankwiczówna przypominała mu twarzą Marylę i wzruszała go swoją delikatnością. Mickiewicz był częstym gościem w domu Ankwiczów, wspólnie z nimi zwiedzał Rzym i jego okolice. Henrietta Ewa Ankwiczówna zdawała się podzielać uczucia poety, jednak i tym razem miłość Mickiewicza nie mogła zostać spełniona, gdyż dano mu do zrozumienia, że nie może się starać o rękę panny. Choć gorycz porażki szybko opuściła Mickiewicza. Pozostaje jedynie jej poetycka transpozycja w dramacie Ewy Horeszkówny i Jacka Soplicy w „Panu Tadeuszu”.
+ W 1830 roku Mickiewicz wraz z Odyńcem jadą na południe Włoch, a potem spędzają trzy miesiące w Szwajcarii. Tam do poety dociera wiadomość o wybuchu rewolucji we Francji. Na początku listopada tegoż roku powraca on do Rzymu. Wielu z jego znajomych opuszcza Wieczne Miasto. Odyniec wyjeżdża do Francji i Anglii, więc Mickiewicz żyje samotnie, dużo czytając. Największy wpływ ma na niego dzieło „O postępie Rewolucji i walki z Kościołem”, którego autorem jest Félicité de Lamennais. Wiązał on sprawą wolności ze sprawą religii. Chciał on rozbić sojusz Tronu i Ołtarza osłabiając pierwszy i wzmacniając drugi.
+ W połowie grudnia 1830 roku do Rzymu dociera wiadomość o wybuchu powstania listopadowego w Polsce.
3. Szczytowy okres twórczości
+ Na parę miesięcy przed wybuchem powstania w Warszawie Mickiewicz stworzył ponury wiersz „Do matki Polki”, mówiący o tragicznej walce bez nadziei na triumf, lecz jednocześnie koniecznej. Można go uznać za swoiste proroctwo dotyczące polskiego losu, który się spełnił w pokoleniu Mickiewicza i będzie się spełniał w pokoleniach następnych.
+ W listach Mickiewicza pisanych z Rzymu już po wybuchu powstania ciągle przewija się temat planów wyjazdu do Polski, lecz jego termin ciągle zostaje odsuwany z przyczyn nie do końca wyjaśnionych. Poecie dopiero w pięć miesięcy po wybuchu powstania (w kwietniu 1831 roku) udaje się opuścić Wieczne Miasto. Nie jedzie jednak na północ do kraju, ale przez Genewę do Paryża, być może z polecenia dyplomatycznej misji polskiej, gdyż do niej to zgłasza się po przybyciu do stolicy Francji.
+ Jedynymi ludźmi z którymi Mickiewicz znajduje w Paryżu wspólny język są zwolennicy i uczniowie księdza Lamennais. Wydawał on wtedy czasopismo „Avenir”, na łamach którego z namiętnym żarem rozwijał swoje teorie. Miały one charakter coraz bardziej rewolucyjny. Żądał nie tylko wolności dla ludów, ale demokratyzacji w łonie Kościoła katolickiego, poparcia papiestwa dla narodów walczących przeciw despotyzmowi. Ważne zagadnienie na łamach pisma stanowiła też sprawa Polski.
+ Mickiewicz po miesiącu opuszcza Paryż. Wysłany zapewne przez misję polską, jechał przez Niemcy do kraju. Po krótkim pobycie w Dreźnie znalazł się pod przybranym nazwiskiem i z fałszywym paszportem w obrębie zaboru pruskiego, w Wielkim Księstwie Poznańskim. Działała tu siatka organizacyjna, powiązana z władzami powstańczymi w Warszawie, rekrutująca swych członków przeważnie spośród poznańskiego ziemiaństwa. Mickiewicz znalazł się pomiędzy nimi.
+ W okresie tym Mickiewicz znowu próbuje pisać. Powstawały wiersze sławiące uczestników powstania, którzy walkę o wolność przedkładali nad życie swoje oraz swoich najbliższych. Są to proste jak żołnierskie piosenki utwory „Nocleg”, „Śmierć pułkownika” oraz „Reduta Ordona”. Łączą one w sobie epickość poematów batalistycznych z właściwą nowoczesnemu pisarstwu błyskawicznością w przedstawianiu momentów gwałtownych, kulminacyjnych.
+ Po ostatecznej klęsce powstania listopadowego dalszy pobyt w Poznańskiem stawał się bezsensowny. Dlatego też Mickiewicz powraca do Drezna, gdzie przytłacza go poczucie winy i konieczności zadośćuczynienia. Wtedy też, w nieprawdopodobnie krótkim czasie powstaje III część „Dziadów”. Opisał w niej Mickiewicz wypadki sprzed ośmiu lat. Ogromna większość ich bohaterów żyła jeszcze, wymieniana w dramacie często z imienia i nazwiska. Bazyliańska cela, nocne spotkania uwięzionych filaretów, salon warszawski, w którym, obok ludzi opierających swą przyszłość na łasce carskiego dworu, obok literatów roztrząsających problemy literatury wedle reguł klasycystycznej poetyki, grupa młodych rozmawia o tragedii uwięzionego spiskowca. Przeżycia studentów i uczniów wileńskich w czasie filareckiego procesu, przedstawione zostały w tym dramacie z całą wiernością prawdzie. Los tej grupy urósł do symbolu losu całego pokolenia polskiego, którego udziałem stały się wszelkie represje popowstaniowe.
+ W III części „Dziadów” Mickiewicz raz jeszcze przedstawia bunt jednostki. Tym razem jest to jednak bunt nie przeciw społeczeństwu, ale przeciw Stwórcy, który dopuszcza do nieszczęścia narodu. Z zawrotnych wyżyn sporu z Bogiem Konrad szybko zostaje strącony w najgłębszą przepaść upokorzenia - nieprzytomny, otoczony przez groteskowych diabłów, staje się nagle opętanym nędzarzem, ratowanym modlitwą i egzorcyzmami przez pokornego zakonnika, księdza Piotra. Walczy on o to, by dopuszczono go do więźnia, chce mu nieść pomoc i otuchę. Najstraszliwszą winą człowieczą jest bowiem zwątpienie i rozpacz.
+ Sceny dramatyczne III części „Dziadów” są namiętnym oskarżeniem carskiej Rosji. Granica dzieląca krzywdzicieli i krzywdzonych nie przebiega jednak po linii różnic narodowościowych. Albowiem obok rosyjskich zauszników Nowosilcowa Mickiewicz pokazuje również polskich odstępców, a do grupy polskich patriotów wprowadza szlachetną postać rosyjskiego spiskowca Bestużewa.
+ Jedynym miejscem, gdzie można było wówczas opublikować III część „Dziadów” był Paryż. Mickiewicz pojechał więc do tego miasta. Jeszcze wtedy nie przypuszczał, że zamieszka tam z niewielkimi przerwami prawie do końca życia. Natychmiast po przyjeździe wpadł w gorączkowy wir polskiego życia emigracyjnego. Początkowo współpracował ze swym dawnym profesorem wileńskim, Joachimem Lelewelem, który wówczas stał na czele emigracyjnego Polskiego Komitetu Narodowego. Wkrótce jednak władze francuskie, z racji kontaktów Lelewela z lewicą francuską, nakazały mu opuścić Francję, co było również jednoznaczne z końcem istnienia Komitetu.
+ Dla głęboko wierzącego w szczególną misję narodu polskiego Mickiewicza, emigracja miała być przede wszystkim awangardą wolności, podejmującą walkę z despotyzmem na każdym terenie. W tym duchu powstaje broszura polityczna „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. Tuż po ich wydaniu na poetę spadły liczne ataki, w których intensywnie podkreślano, że nie brał on udziału w powstaniu. Mimo tego utwór zyskał uznanie wśród cudzoziemców - przekłady „Ksiąg…” na język francuski, niemiecki i angielski cieszyły się wielką poczytnością.
+ Mickiewicz bierze też czynny udział w tworzeniu czasopisma „Pielgrzym Polski”, gdzie nieustępliwie broni swojego stanowiska, które wyraził już w „Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. Poeta planował wówczas wraz z uczniem Lamennais' go, Karolem Montalembertem, wydanie w języku francuskim dziennika poświęconego przede wszystkim wolności ludów. Przeważyło jednak zdanie innych emigrantów polskich. Przeważyło jednak zdanie innych emigrantów polskich, którzy chcieli w tym czasopiśmie przedstawić nade wszystko sprawy polskie. Mickiewicz musiał ustąpić, jednak po latach znajdzie możliwość realizacji swojego projektu. Uczyni to redagując „La Tribune des Peuples”, czyli „Trybunę Ludów”.
+ Pierwsze lata trzeciej dekady XIX wieku nie należały w życiu Mickiewicza do udanych. Był to czas pierwszych wielkich rozczarowań oraz rosnącego poczucia bezsilności. Wtedy też dogasały wszystkie ruchy narodowowyzwoleńcze, które wstrząsnęły światem w 1830 roku. Jednocześnie jednak jest to czas, w którym powstaje „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 w dwunastu księgach wierszem”. Mickiewicz pisząc ten poemat wracał myślami do stron rodzinnych, mając świadomość, że nie prędko do nich powróci, a być może nie powróci już wcale. Wspominał okres wielkich nadziei, jakie Polakom niosła wojna Napoleona z Rosją, jedyne miesiące zachłyśnięcia wolnością, jakie przeżył.
+ Zasadniczym wątkiem „Pana Tadeusza”, w początkowych księgach zaledwie się rysującym, a w dalszych górującym coraz potężniej, są dzieje spisku zorganizowanego przez emisariusza napoleońskiego, księdza Robaka. Spisek ten ma na celu przygotowanie powstania na Litwie oraz przyłączenie jej do ziem polskich w momencie spodziewanego wybuchu wojny Napoleona z Rosją. Dzieło księdza Robaka zamienia się niemal w farsę, gdyż szlachta zaściankowa, agitowana przez niego do zbrojnego czynu, urządza zajazd na dwór w Soplicowie, pospolitą sąsiedzką burdę. Jednak w dwóch ostatnich księgach poematu zapanuje rzeczywiście nie zmącona niczym pogoda - powitanie wojsk polskich, ciągnących za Napoleonem na Północ, wśród których znajdują się również niefortunni uczestnicy zajazdu.
+ W poemacie ponad wszystkimi bohaterami, ową przeciętną szlachtą, opisywaną w całym jej jeszcze osiemnastowiecznym obyczaju, wyrasta postać dawnego przestępcy i zabójcy, Jacka Soplicy, pokutującego później w mniszym habicie bernardyna, pod upokarzającym nazwiskiem Robaka. Ostatecznie umiera on z rany odniesionej w bezsensownej szlacheckiej burdzie, która położyła kres i unicestwiła jego zabiegi i długoletnie nadzieje, które - jak się później okaże - jednak zostaną spełnione, gdyż na Litwę wkraczają wojska polskie.
+ Wielkość i kunszt „Pana Tadeusza” docenił nawet pozostający niemal zawsze w opozycji do Mickiewicza inny wybitny polski romantyk, Juliusz Słowacki.
4. Pielgrzym wolności
+ Na „Panu Tadeuszu” ukończonym i wydanym w 1834 roku zamyka się właściwie poetycka twórczość Mickiewicza. Nie oznacza to jednak, że przestał z miejsca pisać. Wiadomo, że próbował tworzyć kolejne fragmenty „Dziadów” oraz napisać drugą część „Pana Tadeusza”. Plany te jednak spełzły na niczym. Prawdopodobnym powodem takiego stanu rzeczy była niechęć poety do własnego pisarstwa oraz wymagania, które zaczął stawiać poezji, a których nie przekroczyłby największy geniusz.
+ W 1834 roku zawiera małżeństwo z Celiną Szymanowską, którą poznał w Petersburgu. Związek ten nie przyniósł poecie szczęścia, ponieważ prawdopodobnie był on jedynie próbą wypełnienia pustki w swoim życiu. Kiedy w ich domu zaczęły pojawiać się kolejne dzieci, pojawił się też niedostatek. Mickiewicz dla zarobku napisał po francusku dwa dramaty o tematyce zaczerpniętej z historii Polski. Nie udało się ich jednak nigdy wystawić na żadnej paryskiej scenie, mimo starań francuskich przyjaciół.
+ Mickiewicz pracuje też nad historią Polski. Studia nad nią przydadzą mu się potem w wykładach na Collége de France, ale nigdy nie wyszły one poza fazę notatek i próbnych szkiców.
+ Poeta zakłada również w tym czasie bractwo religijne - Towarzystwo Braci Zjednoczonych. Jego członkowie zbierali się razem, czytali Biblię oraz rozmawiali o sposobach zbawienia ojczyzny.
+ W 1839 roku uniwersytet w Lozannie powołał Mickiewicza na wykładowcę literatury rzymskiej. Stanowisko to zabezpieczyło byt Mickiewiczowi i jego rodzinie. W Szwajcarii Mickiewicz spędził rok. W tym czasie ponownie odezwało się w nim natchnienie. Powstają liryki nazwane „Lirykami lozańskimi”. Zalicza się do nich takie utwory jak „Nad wodą wielką i czystą…”, „Gdy tu mój trup…”, „Polały się łzy…”, „Snuć miłość”.
+ Po roku Mickiewicz wraca do Paryża mimo usilnych protestów lozańczyków. W stolicy Francji poeta obejmuje katedrę literatury słowiańskiej w Collége de France. Po raz pierwszy literatura Słowian miała przełamać obojętność Europy Zachodniej. Wobec braku odpowiednich podręczników Mickiewicz podejmował się olbrzymiego trudu - próby dokonania pionierskiej syntezy, przedstawienia rozwoju i specyfiki piśmiennictwa słuchaczom najzupełniej z nim nie obeznanym. Mickiewicz pragnął określić zadania narodów słowiańskich, ich wkład w historię, ich wpływ na przyszłość. Piśmiennictwo Słowian stawało się materiałem dla filozofii dziejów. Wykłady Mickiewicza zyskały szeroki rozgłos, ale jednocześnie również niepokoiły władze francuskie - obok stenografujących pilnie słuchaczy stałymi bywalcami sali wykładowej byli również wysłannicy tajnej policji.
+ Domowe życie Mickiewicza było coraz cięższe. Stan zdrowia jego żony znacznie się pogorszył, dlatego też latem 1841 roku Mickiewicz wywiózł obłąkaną na dłuższą kurację. Właśnie wtedy, w czasach największego załamania, zjawił się i niego człowiek, którego poeta uznał za zwiastuna Dobrej Nadziei, za proroka zdolnego wyjaśnić sens nieszczęścia narodu i wskazać mu właściwą drogę. Był to przybysz z Litwy, Andrzej Towiański, twórca mistycznego systemu, w którym połączył elementy mistyki chrześcijańskiej z kabalistyką żydowską oraz idee St. Martina, pisarza mistycznego, w którym Mickiewicz rozczytywał się od dawna i którego pisma poznał prawdopodobnie jeszcze w Rosji. Towiański przejął się również mesmeryzmem, czyli teorią słynnego osiemnastowiecznego lekarza Mesmera, o powodującym życie nieustannym ruchu „płynu powszechnego”, który to ruch wtajemniczony może regulować. Towiański nauczał, iż nadchodzi epoka w której idee Chrystusa zaczną się realizować w życiu narodów i że jest ona blisko, a przyspieszyć jej nadejście można przez pracę duchową poszczególnych jednostek. Towiański miał przy tym również pewne zdolności hipnotyczne, które ułatwiały mu zwycięstwa nad najwybitniejszymi umysłami polskiej emigracji. Mickiewicz mocno wierzył Towiańskiemu, szczególnie wtedy gdy nakazał mu on sprowadzić do domu obłąkaną żonę, która odzyskała przytomność w obecności Towiańskiego i męża. Zdarzenie to stało się dla poety dowodem na prawdziwość teorii swojego mistrza. Mickiewicz marzył o czynie - spodziewał się, że doskonalenie się wewnętrzne przyspieszy chwilę, w której słowo stanie się ciałem, ale Towiański zamykał garstkę swoich wyznawców we własnym ich kręgu, narzucał im swoistą obyczajowość, oddzielał od świata. Poeta bardzo powoli wyzwala się od wpływu Towiańskiego. Odchodzi od niego dopiero w 1846 roku, zakładając własne koło. Ostateczne zerwanie z towiańszczyzną nastąpi dopiero dwa lata później, kiedy to Wiosna Ludów otworzy przed Mickiewiczem drogę konkretnej działalności.
+ W momencie w którym we Włoszech wybucha walka mająca na celu wyzwolenie północnych prowincji spod austriackiego jarzma, Mickiewicz w gorączkowym pośpiechu wyjeżdża z Paryża, aby organizować na terenie Włoch Legion polski. Szybko formułuje program ideowy Legionu - wolność słowa i wyznań, równość obywateli wobec prawa, równouprawnienie kobiet, braterstwo narodów słowiańskich. Kiedy udaje mu się już zorganizować zalążek Legionu, Mickiewicz powraca do Francji, aby zająć się akcją rekrutacyjną wśród emigracji i zdobyć konieczne dla polskiego oddziału fundusze. Legion idzie na front i bierze udział w walkach aż do zwycięstwa sił kontrrewolucyjnych w roku 1849.
+ W marcu 1849 roku ukazują się pierwsze numery „Trybuny Ludów”. Na jej łamach ukazało się około setki artykułów Mickiewicza. Pisał w nich o reakcji, jednoczącej się na całym świecie dla tłumienia wolności, o konieczności wspólnej walki narodów, demaskował postępowanie warstw burżuazyjnych, przyoblekających w razie konieczności maskę postępu, a w rzeczywistości zawsze gotowych do wykorzystywania warstw pracujących, robotników i chłopów, w których Mickiewicz widział właściwą siłę Francji i innych narodów. W stanowisku swym poeta był bliski ówczesnym ugrupowaniom socjalistycznym, do czego zresztą przyznawał się w swoich artykułach.
+ „Trybuna Ludów” przestała wychodzić już w listopadzie 1849 roku. W tym czasie Mickiewicza zwolniono również ze stanowiska wykładowcy w Collége de France. Od lat zresztą nie miał on już prawa tam wykładać. Przed poetą stanęło więc widmo ostatecznej biedy. Przyjaciele Francuzi wystarali mu się wtedy o skromną posadę w bibliotece Arsenału.
+ W 1853 roku wybucha wojna rosyjsko - turecka. Część emigracji polskiej ujrzała w niej możliwość wszczęcia na nowo polskiego ruchu zbrojnego przeciw caratowi. Przy boku armii tureckiej Polak Michał Czajkowski organizował tzw. oddziały kozaków otomańskich. Mickiewicz chciał, by oddziały te zasilili nie tylko ochotnicy z Zachodu, ale i jeńcy słowiańscy oraz Żydzi. Zdecydował się na wyjazd do Konstantynopola, jednak choroba żony, która zmarła na początku 1855 roku oraz starania o środki finansowe na podróż opóźniły wyjazd. Poeta znalazł się w Konstantynopolu dopiero we wrześniu. Współpracę z Czajkowskim przerwała nagła śmierć poety w listopadzie 1855 roku. Prawdopodobnie Mickiewicz zaraził się panującą wówczas w Turcji cholerą - choć długo potem krążyły nie sprawdzone nigdy wieści, że został otruty.
+ Zwłoki Mickiewicza przywieziono do Francji i pochowano na cmentarzu w Montmorency. W 1890 roku zwłoki poety sprowadzono do kraju. Spoczęły one w Krakowie w krypcie kościoła katedralnego, obok grobów królewskich na Wawelu.
5. Mickiewicz żywy
+ W dwa lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 18 grudnia 1920 roku, Sejm uchwalił konieczność wydania krytycznego „Dzieł Mickiewicza”. Wydanie to zostało przerwane przez wybuch drugiej wojny światowej. Z przewidywanych 16 tomów ukazało się zaledwie 8.
+ 5 maja 1945 na parę dni przed kapitulacją Niemiec, Krajowa Rada Narodowa zdecydowała o podjęciu prac nad Wydaniem Narodowym „Dzieł” Adama Mickiewicza
+ Grono najwybitniejszych historyków literatury przygotowało szesnastotomową edycję, obejmującą cały dorobek poety wraz z jego wykładami, przemówieniami i korespondencją. Każdy tekst opatrzony został bogatym komentarzem językowym i historycznym. Nim jednak ukazały się ostatnie tomy, okazało się, że Wydanie Narodowe, bite w zbyt małej ilości egzemplarzy (344000) nie zaspokoiło potrzeb. Zaradzono temu przeszło półmilionowym nowym wydaniem, które ukazało się w roku 1955, w setną rocznicę śmierci poety, i z tej racji nazwane zostało Wydaniem Jubileuszowym.
+ Twórczość Mickiewicza jeszcze za jego życia stała się własnością nie tylko Polaków. Początki światowej sławy Mickiewicza są bardzo wczesne. Kraje słowiańskie - przede wszystkim Rosja i Czechy - poznały go jeszcze za jego życia w licznych przekładach, na których czoło wysunęły się tłumaczenia „Ballad”, „Sonetów” i „Konrada Wallenroda”. W Europie Zachodniej rozsławiły go nade wszystko początkowo „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”, tłumaczone natychmiast po ich ukazaniu się na szereg języków. Szybko jednak zainteresowanie dziełami Mickiewicza na Zachodzie wzrosło. Miało to związek z falą wstrząsających Europą walk narodowowyzwoleńczych.