PODZIAŁY TERYTORIALNE PAŃSTWA

RYS HISTORYCZNY

• Do odzyskania niepodległości w 1918 r.:

• zabór pruski - podział wielostopniowy, w którym funkcjonowały organy samorządu terytorialnego oraz administracji rządowej;

• największa - prowincja → rejencje → powiaty (2 funkcje: jednostka terytorialna dla administracji rządowej i samo­rządu terytorialnego) → gminy i obszary dworskie (właściciel ziemski);

• zabór austriacki - podział dwustopniowy → najniżej - gminy i obszary dworskie → powiaty (2 zarówno administracji rządowej, jak i samorządowej)

• często bardzo duże powiaty → wtedy wydzielano mniejsze dla samorządu powiatowego;

• zabór rosyjski - podział trzystopniowy → najniżej - gminy (składały się z gromad jako wewnętrz­nych jednostek pomocniczych) → powiaty (organ I instancji - naczelnik powiatu, a odwołania do gubernatora) i gubernie;

• Po odzyskaniu niepodległości → przyjęto podziały państw zaborczych, wprowadzając niewielkie korekty;

• województwa - wyznaczone według byłych prowincji i guberni - było ich 17, a w tym 2 o szczególnym statusie - śląskie (autonomia) i Warszawa (grodzkie);

• powiat - podstawowa jednostka terytorialna; stosunkowo duży obszar;

• gminy początkowo zróżnicowane → ziemie zachodnie prze­ważnie nadal gminy jednostkowe, dawny zabór rosyjski - gminy zbiorowe;

• lata 30'te - próba unifikacji podziały terytorialnego - brak sukcesu, ale zlikwidowano obszary dworskie, zmniejszono liczbę gmin i powiatów, oraz korekta granic województw: poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego.

• Okres okupacji Polski podczas II wojny światowej - podział admini­stracyjny został dostosowany do wymogów Niemiec i Związku Radzieckiego;

• z ziem niewłączonych ani do Niemiec ani do Rosji utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo (5 dystryktów: Warszawa, Lublin, Kraków i Radom, a do 1941 r. Lwów).

• Po wojnie - podział terytorialny oparty na podziale z okresu międzywojennego → województwa, powiaty, miasta i gminy, a jednostkami pomocniczymi były gromady oraz dzielnice w dwóch miastach (Warszawie i Łodzi)

• nowe jednostki terytorialne były z reguły mniejsze od dawnych → tendencja do zmniejszania jednostek terytorialnych utworzono w 1950 r. województwa rzeszowskie i gdańskie, a potem opolskie, zielonogórskie i koszalińskie;

• podział większych miast na dzielnice, którym zmieniono status z jednostek pomocniczych na podział zasadniczy;

• utworzono nowe powiaty, zmniejszając dotychczasowe, oraz wydzielono pewną liczbę miast jako samodzielne powiaty miejskie;

• poziom gmin i małych miast → tendencja do zmniejszania;

• w 1950 r. były 22 województwa, w tym 3 miasta szczebla wojewódzkiego, 324 powiaty, w tym 53 miasta powiatowe, 2994 gminy oraz 40124 gromady.

• 1954 r. - reforma podziału terytorialnego → polegała na zniesieniu gmin i powołaniu w ich miejsce gromad oraz na utworzeniu osiedli → oficjalnie po to by władza była bliżej ludności, a w rzeczywistości chodziło o stworzenie warunków do zmiany struktury własnościowej rolnictwa i wprowadzenia nowych metod zarządzania rol­nictwem uspołecznionym;

• do roku 1969 - liczba podstawowych jednostek podziału maleje, gdyż państwo odchodzi od polityki przyspieszonej kolektywizacji rolnictwa i kierowania rolnictwem metodami administracyjnymi, oraz ze względu na rozpoczęcie procesu de­koncentracji i decentralizacji władzy i administracji państwowej (aby zadania mogły być wykonywane na niższych szczeblach musiały mieć te jednostki potencjał) → liczba gromad - 4672.

• 1972 r. - ustawa o utworzeniu gmin → tendencja do zwiększania i wzmacniania najniższych jednostek podziału, które miały tworzyć samodzielne mikroregiony społeczno-gospodarcze, zdolne do samodzielnego wykonywania przypisanych im zadań gos­podarczych, kulturalnych, oświatowych, zdrowotnych itp → 2365 gmin;

• zniesiono osiedla i włączono do gmin i miast, albo przekształcono w miasta;

• 1975 r. - ustawa dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych → zniesiono ona powiaty (przekazanie ich zadań i kompetencji gminom, z pewnymi wyjątkami na rzecz organów nowo powołanych województw oraz dla wyspecjalizowanych organów terenowych i innych jednostek organizacyj­nych);

• nowy podział na poziomie województw - utworzono 49 i 3 miasta wojewódzkie stołeczne warszawskie, krakowskie i łódzkie oraz niewielkie województwo wrocławskie (miasto wraz z otaczającymi je gminami → Rada Miasta Wrocławia, Prezydent Wrocławia)

• Lata kolejne - zmiany w strukturze gmin - tendencja do zmniejszania liczby gmin; 1977r - 275 gmin;

• 1990 r. - ustawa o samo­rządzie gminnym oraz ustawa o terenowych organach rządowej administracji ogólnej → definicja gminy - wspólnota samorządowa oraz odpowiednie terytorium; jednostki zasadniczego podziału terytorialnego stopnia podstawowego, a województwo jest jednostką zasadniczego podziału terytorialnego „dla wykonywania administracji rządowej”;

• dla właściwości rozporządzeń RM - tworzenie, łączenie i znoszenie gmin, ustalanie ich granic i nazw oraz siedziby władz po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami;

• dla właściwości rozporządzeń RM - zmiana granicy województwa po zasięgnięciu opinii województw oraz gmin, których te zmiany dotyczyły, a także po konsultacjach społecznych;

• dla właściwości ustawy - tworzenie i znoszenie województw, ustalanie i zmiana ich nazw oraz ustalanie siedziby wojewody;

• pomimo deklarowanego dwustopniowego podziału (art. 49) ustawa wprowadziła dodatkowy stopień - rejony administracyjne → tworzone na podstawie ustawy, w sposób określony w ustawie i w celu wykonywania określonych przez ustawę zadań i kompetencji, a więc im tylko przypisanych, więc były jedno­stkami terytorialnymi tworzonymi dla potrzeb rejonowych organów administracji ogólnej (terenowych organów państwowych);

• 1998 r. (do teraz) - wprowadzenie podziału trójstopniowego - gminy - powiaty - województwa.

PODZIAŁ ZASADNICZY

• ustawa z 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa → gminy, powiaty i województwa; w załączniku wykaz gmin wchodzących w skład województw;

Gmina

• zasady i tryb tworzenia, łączenia, podziału i znoszenia gmin, ustalania ich granic i nazw oraz siedzib władz, a także nadawania gminie statusu miasta są w:

• Konstytucji - art. 15 - nakaz uwzględnienia więzi społecznych, gospodarczych lub kulturowych i zapewnienie zdolności wykonywania zadań publicznych;

• ustawie z 1990 r. o samorządzie gminnym - nakaz dążenia by gmina zajmowała obszar jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze zapewniające zdolność wykony­wania zadań publicznych.

• tworzenie, łączenie, podział i znoszenie gmin, ustalenie ich granic i nazw oraz siedzib władz w drodze rozporządzenie RM po przeprowa­dzeniu konsultacji z mieszkańcami, także statut gminy, ale bez konieczności konsultacji;

Powiat

• ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiato­wym → tryb i zasady tworzenia, łączenia, dzielenia i znoszenia powia­tów → rozporządzenie RM po zasięgnięciu opinii zainteresowanych rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (rozporządzeniem z 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów);

• nakaz dążenia by powiat obejmował obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze, zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych;

Województwa

• ustawa z lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa → wskazano siedziby władz województw, tj. wojewody i sejmiku województwa, nazwę urzędu wojewody oraz tryb dokonywania zmiany województw.

• 16 województw, nazwy z reguły geograficzne, a nie od miast siedzib (jak dotychczas);

• możliwość ustalenia różnych miast siedzibami różnych władz, np. woj. kujawsko-pomorskie - wojewoda - Bydgoszcz, sejmik wojewódzki - Toruń;

• nazwa wojewody od nazwy województwa;

• tryb dokonywania zmian w granicach → rozporządzenie RM po zasięgnięciu opinii organów jednostek samorządu terytorialnego, których zmiana dotyczy (więc tak samo jak gmin i powiatów).

2

---