BIBLIA A LITERATURA STAROŻYTNA

W starożytności istniał pewien kanon gatunków literackich.

DECORUM (Arystoteles i inni)

upadł dopiero na początku XIX wieku (romantyzm)

Wszystko razem - we władztwie retoryki, początkowo traktowanej jako sztuka mówienia.

Retoryka

• inventio - wybór tematu w zależności od rodzaju i gatunku literackiego, dobór metrum, kreacja bohatera

• dispositio - rozplanowanie materiału literackiego (treści)

• elocutio - środki stylistycznego wyrazu, np. wybór stylu (wysoki, średni lub niski), wybór środków personifikacyjnych, sposób pisania, ozdobniki

• actio - sposób poruszania się retora (wszystkie gesty zostały skodyfikowane)

• memoria - związana z jurysdykcją starożytną (w starożytnej Grecji wszystkie akta sądowe i całe sprawy obrońcy i oskarżyciele mieli w pamięci)

Actio i memoria - niezbędne w mówieniu i przekonywaniu.

Biblia była w starożytności bardzo popularna, jej pisarze pochodzili z różnych okresów, na ogół nie byli zbyt dobrze wykształceni. Napisana została stylem wysokim, ozdobnym.

LITERATURA W ŚREDNIOWIECZU

W średniowieczu wytworzyły się nowe gatunki, powstał nowy kanon gatunków. Literatura stała się podporządkowana Kościołowi.

Średniowiecze znało starożytność, ale inaczej ją odbierało niż później renesans.

Nawiązywano do Arystotelesa i Platona. Starano się ich „chrystianizować”. Ich twórczość znano wybiórczo, nie z pism oryginalnych, lecz od Arabów, którzy pisma te czytali, studiowali (Europa → przez Półwysep Iberyjski - średniowiecze barbarzyńskie).

Z mitów - znane tylko: mit Atlantydy i powstanie świata.

W średniowieczu mało kto znał grekę. Literatura dostępna była z komentarzami łacińskimi (chrystianizacja).

Średniowiecze poznało też epos antyczny. Odyseja była traktowana jako opowiadanie o nieszczęsnej duszy chrześcijańskiej, która błąka się po oceanie niesprawiedliwości.

W średniowieczu nazwy symbol i alegoria stosowano zamiennie.

Alegoria:

• dążenie do tego, aby była jednoznaczna

• głównie personifikacje

• starano się skodyfikować alegorie

Symbol - może być wieloznaczny (w zależności od kontekstu)

Literatura średniowieczna oscyluje wokół tematyki świętych (hagiografia, exemplum - utwór literacki o charakterze parateatralnym o życiu świętych lub męczenników).

Złota legenda Jakuba da Voragine (z Woraginy) - żywoty świętych.

Rozwój eposu rycerskiego, który nawiązywał do eposu antycznego, ale też do chançon de geste (Gesta Romanovus).

• zespalają się te dwa gatunki, wytworzyła się nowa jakość literacka

• Pieśń o Rolandzie jest właśnie taką nową jakością - jej kompozycja jest daleka od eposu antycznego

KRONIKI I ROCZNIKI

Nikt nie zadawał sobie trudu, aby sprawdzać informacje, powoływano się na autorytet i na nim opierano.

Kroniki średniowieczne (także Długosza) - punkt zerowy: stworzenie Adama i Ewy, potem - historia biblijna, po czasy współczesne

• były poddane zasadom retoryki gesta kroniki (opowieści o czynach)

• władca - waleczny, wychowanek Marsa i Muz, dobry chrześcijanin

• z rzadka pojawiają się też złe wizerunki władców

Zawsze posługiwano się przykładem. Prawda historyczna nie była tu ważna, ale miała służyć za przykład dostarczający jakiejś nauki.

Najważniejsza funkcja - propaganda, gloryfikacja władcy i dynastii królewskiej.

Legendy etnograficzne - związane z powstawaniem państw (np. o Lechu, Czechu i Rusie), wchodziły w skład kronik.

• państwa, które powstawały, szukały swych początków

Legenda o Wandalusie (łac. Vandalus `Wisła') - zapomniana w XVIII wieku.

Literatura apokryficzna, np. Dzieciństwo Chrystusa i Marii, Kazania gnieźnieńskie, opowieść o tym, jak Chrystus schodził z chorągwią do piekieł.

RETORYKA

Naczelny cel retoryki: pozyskanie odbiorcy.

PERSVASIO

- POZYSKANIE ODBIORCY

POUCZENIE PORUSZENIE WZRUSZENIE

Cyceron,

potem

w baroku

ZACHWYCENIE FORMĄ

CZTERY ZALETY WYSŁOWIENIA

(RETORYKA - JAKO SZTUKA KAZNODZIEJSKA,

SZTUKA WYGŁASZANIA KAZAŃ, MÓW)

1. POPRAWNOŚĆ 2. JASNOŚĆ 3. OZDOBNOŚĆ 4. STOSOWNOŚĆ

DECORUM

- ZASADA

NADRZĘDNA

BIBLIA W PÓŹNIEJSZYCH EPOKACH

BIBLIA figura biblijna, sens figuralny

W ŚREDNIOWIECZU - 4 SENSY:

• dosłowny

• alegoryczny (przenośny)

• moralny

• przypowieści z Nowego Testamentu (Chrystus) - mają pouczyć w sensie moralnym

• mistyczny

• związany z dogmatami, założeniami wiary (religia)

Egzegeza - badanie tekstów biblijnych, Starego i Nowego Testamentu, podporządkowane pewnych elementów, łączenie ich (analogie pomiędzy Starym i Nowym Testamentem)

• Klemens i Filon z Aleksandrii

• połączenie tradycji chrześcijańskiej i judaistycznej

Przykłady: egzegeza

* ST: ofiara Izaaka prefiguracja wydarzenia z NT - ofiary Chrystusa

sens figuralny Biblii

* niesienie winorośli z Hebronu Chrystus

* oblubieniec i oblubienica z Pieśni nad Pieśniami Chrystus poślubia organizację Bożą

Alegoria i figura biblijna:

• w literaturze nie ma różnicy

• przykład: eucharystia - przemiana wina w krew

• dla katolików - dosłowność

• dla innych - alegoria

W literaturze średniowiecznej - współwystępowanie alegorii i symbolu.

• E. Auersbach - „Mimesis”

• „Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu“

SARMATYZM

Mit o Sarmatach - powstawał w wiekach XIV-XVIII, trwał jeszcze w wieku XIX.

Maciej z Miechowa (Miechowita)

• traktat (łac.) O dwóch sarmacjach (kronika)

EUROPEJSKA AZJATYCKA

Dorzecze Dniestru, góra, do której

Donu, Wołgi przykuty był Prometeusz

(w Kaukazie)

Ideologia szlachty polskiej:

• ksenofobia

• obskurantyzm

• polska przedmurzem chrześcijaństwa

• szlachta uważała się za obrońców chrześcijaństwa

• sarmatyzm

Ustrój w Polsce - demokracja szlachecka, oligarchia magnacka

Poza Polską ustrój zbliżony do demokracji miały:

• Siedem Zjednoczonych Prowincji (Holandia)

• Wenecja (na zasadach republiki; doża + rada)

Historyczny paradoks - w Polsce do XVIII wieku - republika, a potem demokracja dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym.

MESJANIZM

Mesjanizm - jako zbiór pewnych poglądów na państwo rozwijał się w XVI wieku.

• pierwsza idea - naród Izraela - wybrany

• wybranie narodu ze względu na jego szczególne cechy

W romantyzmie - Polska jako Mesjasz narodu poświęcenie odkupić inne narody

W XVI wieku - pisarze staropolscy dopatrywali się znaków, że Polacy są narodem wybranym przez Boga i mieli zadanie rozgromić Tatarów, Turków, a może też Rusinów.

Rewelacja - objawienie misji

Realizacja - spełnienie misji

Prowidencjalizm

wszystko z Opatrzności

Mesjanizm

w Polsce - 1660-80 Wespazjan Kochowski

Pierwsze wątki mesjanistyczne pojawiły się już u Kochanowskiego.

LITERATURA ZIEMIAŃSKA

SARMATYZM

LITERATURA ZIEMIAŃSKA

Zapoczątkowana w czasach Mikołaja Reja

• Żywot człowieka poćciwego...

• poradnik dla kogoś, kto posiada ziemię

• liczne deminutiva

• potem - Jan Kochanowski

• nawiązania do Horacego

ANTYK RZYMSKI

OTIUM NEGOTIUM

W ZASADZIE

NIE: TOPOS,

ALE: POJĘCIE

CZAS WOLNY

OD ZAJĘĆ FIZYCZNYCH,

POŚWIĘCANIE SIĘ

ZAJĘCIOM

INTELEKTUALNYM

Aurerea mediocritas - „złoty środek”

Literatura ziemiańska jest apologią wyidealizowanego obrazu życia na wsi

• barok - w wyśnionej Arkadii ziemiańskiej pojawia się śmierć (często na polu bitwy)

• życie żołnierza nie ma apologii

• marzenie o śmierci spokojnej na własnym folwarku

• gatunek zw. votum

• votum - głos (zabranie głosu) na sejmie lub sejmiku

• votum w tytule utworu utwór ma charakter programowy

Wergiliusz idylla życie

i bukolika oraczy nakładają się na siebie

Teokryt sielanka pasterska

zawsze - pasterze

Arkadia - kraina wyidealizowana na szczęśliwą

• np. Czarnolas (?)

Złoty wiek - to, co było

• Przemiany Owidiusza

ROMANS

Do XVIII wieku romanse to była literatura II rzędu. W utworach tego gatunku przedstawiano niesamowite, nierealistyczne wydarzenia bohaterów, fabularyzowane, niezwykłe przygody.

Romans alegoryczny

Romans chrześcijański.

POEZJA POLSKO-ŁACIŃSKA

Ten rodzaj literatury powstawał głównie w latach 1470-1580.

Twórcy:

• Jan z Wiślicy

• Mikołaj z Hussowa (Husowczyk)

• Andrzej Krzycki

• Jan Dantyszek

• Klemens Janicki

• Filip Kallimach

• Konrad Celtes (Celtis)

Piszą oni po łacinie, ponieważ język ten jest językiem studiów filologicznych, są skupieni wokół dworu, tworzą utwory o charakterze okolicznościowym:

• wysławianie imienia mecenasa,

• gloryfikacja zwycięstw.

Imitatio

Zalecano plagiaty.

Gatunki:

• epos

• epinikion Pindar

• epitalamium

• opiewające wesela, zwłaszcza królewskie

• epicedium (żałobne) epitafium

• poemat zw. hodoeporicon

• o konkretnej podróży, np. władcy

• elegie

• wysławiały coś lub kogoś

• Klemens Janicki

• emblematy

• powstawały w późnym renesansie, baroku

• turcyki

• utwory antytureckie

• Stanisław Orzechowski

Budowa emblematu

CZĘŚCI

I CZ. - ILUSTRACYJNA III CZ. - OPIS NARRACYJNY

- drzeworyt, miedzioryt

ICON DESKRYPCJA

* icones `poczet' * dłuższy opis

(np. królów) II CZ. - MOTTO (LEMMA)

- subskrypcja, sentencja

(np. z Biblii, z Cycerona,

Wergiliusza)

SUBSKRYPCJA

* zwykle 2-wersowa

Jan Kochanowski był fenomenem, pisał te same utwory zarówno po polsku, jak i po łacinie.

Wzorce dla Janickiego i innych - elegie Tibullusa, Propercjusza, Owidiusza. W poezji polsko-łacińskiej można odnaleźć frazy w całości przepisane z Horacego. Wzorem był też Cyceron (wzór wymowy) cyceronianizm.

Czynniki sprzyjające powstawaniu poezji polsko-łacińskiej:

• włoskie studia poetów (głównie filologiczne),

• pisanie na zamówienie dworu,

• obecność Węgrów w Polsce.

Przykłady utworów zaliczanych do poezji polsko-łacińskiej

• Jan z Wiślicy (1485 [?] - 1516), Wojna pruska (1516) - pierwszy epos pisany w Polsce po łacinie

• opis bitwy pod Grunwaldem

• historia do czasów Zygmunta Starego

• Polska - ukazana jako państwo leżące na północy

• opowieść o czynach protoplasty - Władysława Jagiełły

• Mikołaj Hussowczyk (1475-1533), Pieśń o żubrze - poemat dydaktyczny (epika)

• Utwór miał być darowany papieżowi Leonowi X, zamówiony został przez Edwarda Ciołka

• żubr - „znak reklamowy” Polski

• opiewa Polskę i Litwę, księcia Witolda, walki polskie i litewskie

• apel o stawienie oporu Turkom

• apostrofa do Marii - novum w literaturze

• Andrzej Krzycki (1482-1537)

• Skarga religii i Rzeczypospolitej

• skarga - gatunek, inaczej querela, szybko stała się utworem publicystycznym

• o nierozerwalności państwa i religii

• planctus - żal

• epinikiony - „gratulacje” związane ze zwycięstwami królów polskich

• pamflety

• satyry

• erotyki - co jest dziwne, bo autor był biskupem

• Klemens Janicki (1516-1543)

• Elegia o sobie samym do potomności

• wierszowane żywoty królów i arcybiskupów gnieźnieńskich

• zapoczątkowały poczet królów polskich

• były związane z rozwojem druku

• Jan Dantyszek (1485-1548), tworzył głównie:

• elegie

• hymny

• epitalamia

• erotyki - co jest dziwne, bo autor był biskupem

4 fazy rozwojowe poezji polsko-łacińskiej
1470-1500	Do Polski przyjeżdżali z zagranicy humaniści i zaczęli tworzyć po łacinie	Filip Kallimach Konrad Celtis (Celtes) Jan Sommerfeld
1500-1543	Twórczość poetów rodzimych	Paweł z Krosna Jan z Wiślicy Mikołaj Hussowczyk Andrzej Krzycki Jan Dantyszek Klemens Janicki
1543 - koniec XVI w.	Rozwój poezji	Jan Kochanowski Andrzej Trzycieski (Trzecieski) Grzegorz z Sambora Jan Dymitr Solikowski Sebastian Fabian Klonowic Stanisław Orzechowski
koniec XVI w. - lata 20. XVII w.	Faza schyłkowa - w zasadzie już barok. Twórczość po łacinie.

WERSYFIKACJA ŚREDNIOWIECZNA

Wersyfikacja średniowieczna była dość prymitywna.

• miary nieregularne (4-, 6-, 7-, 8-zgłoskowce)

• średniowieczne wzorce wiersza łacińskiego w łacinie iloczas rządził układem rymów w polskim wierszu średniowiecznym to się zaciera

• zasady konstrukcyjne - względna liczba głosek odpowiadających sobie w jednostce rytmicznej

• jednostka rytmiczna ≠ wers!

Wersy - wyróżnia się za pomocą sylab, akcentów, końcówek wyrazów

• elementy intonacyjno-składniowe decydują o wersach albo o ekwiwalentach wersów

Tropy (gr. tropos `rozwinięcie')

• krótkie jedno- lub wielozdaniowe zwroty umieszczane przed tekstem kanonicznym pieśni, legendy lub po nim

• do dziś - troporiony - zbiory tropów

Sekwencje - tropy rozwinięte pod względem treściowym (początkowo dotyczyły melodii, potem - tekst)

• autonomiczność

• Żale Matki Boskiej pod krzyżem (Plankt świętokrzyski)

BIBLIJNA TRADYCJA PSALMICZNA W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ

Psałterz - zbiór psalmów

• psalmy powstawały w X-III w. p.n.e.

• z hebr. psalm `hymn'

• nazwa od słowa psalterion (instrument muzyczny)

• przykład - Psałterz Dawidów

PODZIAŁ PSALMÓW

• błagalne - śpiewane przy zagrożeniach jednostki lub grupy

• pochwalne - charakter komemoracyjny - upamiętniające ważne wydarzenia narodowe

• dziękczynne - śpiewane przy okazji składania ofiar Jahwe

• królewskie - prośby o realizowanie planów dynastii i narodu

• król - pomazaniec Boży (charakter mesjanistyczny)

• syjońskie - nazwa od stolicy (Syjonu)

• sapiencjalne - mądrościowe

• łac. sapientia `mądrość'

• deuteronomiczne - nawiązujące do tematyki Księgi Wyjścia

Inny podział:

• historyczne

• dydaktyczne

• pochwalne

Werset - miara wierszowa Biblii

Przykład: Vulgata, fragm. Ps. 18 o przeczuciu śmierci

„Ogarnęły mnie bóle śmierci, potoki Belida zatrzymały mnie,

Splątały mnie potrzeby Otchłani, pochwyciły mnie sidła śmierci.”

• mnie - powtórzenia

• Otchłań Szeol

Paralelizm biblijny - wyznacza werset biblijny

Rodzaje paralelizmów biblijnych:

• synonimiczny - powtarzanie tej samej myśli

• antytetyczny - dwa werstety wyrażają przeciwstawne myśli

• syntetyczny - dwa wersety uzupełniają się znaczeniowo

XIV i XV w. - Psałterze floriański i puławski

• przeróbki tekstu z XIII wieku

• nazwy od miejscowości, w których zostały odnalezione

Podstawowym tłumaczeniem Biblii była Vulgata - przekład św. Hieronima z IV wieku.

Tłumaczeń niektórych psalmów dokonywali: Mikołaj Rej, Andrzej Trzecieski, Stanisław Kleryka, Jakub Lubelczyk.

Styl biblijny - norma stylu wysokiego.

Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów (1579)

W czasach Kochanowskiego nie rozróżniano stylu biblijnego ze stylem poezji łacińskiej, nie rozróżniano poetyki charakterystycznej dla psalmów. Psałterze traktowano jako rodzaj poezji.

Jan Kochanowski odszedł od tradycji liturgicznej literackie ciągi synonimiczne (neutralne religijnie).

• najważniejsza była tu estetyka

• koncepcja Boga - antropomorfizacja

• psalmy - w duchu Nowego Testamentu Bóg łaski i miłosierdzia

• podział na strofy

• negativa - epitety zaprzeczone - poetycka nowość

• nienarodzony, niestworzony, niepojęty

• sens typologiczny psalmów - sens figuralny!

Wespazjan Kochowski, Psalmodia polska (1695)

• utwór wykorzystuje tradycje psalmiczne

• budowa poszczególnych wersów

• pararwlność

• imitacja stylu biblijnego

• podział na psalmy, są one ponumerowane

• incipit - łac. z Vulgaty

rewelacja + realizacja

objawienie tego

zamiarów zamierzenia

• 3 bohaterów:

• jedermann

• Sarmata

• król - tu: Jan III Sobieski - topos naczynia łaski pańskiej

• funkcjonowanie tekstu na trzech płaszczyznach:

• konkretyzacja - uszczegółowienie (także adresu), wiąże się z podmiotem wypowiedzi

• podmiot liryczny - utożsamiony z autorem i z każdym wiernym (Sarmata i katolik)

• przemieszczenie historyczne

• dzieje Izraela - figura dziejów sarmackich

• przemieszczenie teologiczne

• zawężenie adresu psalmów do jednego wyznania (katolicyzm) i jednego narodu (polskiego)

• przemieszczenia historyczne i teologiczne - w zakresie ideowym

• autor nie tworzy koncepcji bohatera

• temat - odsiecz wiedeńska

Lamentacje - nawiązujące do żalów.

• zetknięcie poezji politycznej (patriotycznej) i lamentacyjnej + religijnej

• opisanie realnej batalii wojennej nie tylko w sensie historycznym poprzez stylizację biblijną - charakter ponadczasowy

PIOTR SKARGA

Kazania - cykl 6 chorób Rzeczypospolitej

• stylizacja biblijna

• topika organiczna w literaturze

• naród = organizm

• urzędy = organy

• w tonie lamentacyjnym

• część kazań - wygłaszana, dużo - spisanych i wydrukowanych

• Skarga występuje jako „prorok” pouczający naród

• naprawa Rzeczypospolitej + napawa Kościoła

• topika nautyczna

• targany przez fale okręt, który ma przybić do spokojnej przystani

• Polska, Kościół = okręt

Żywoty świętych

MIKOŁAJ SĘP-SZARZYŃSKI

Biblia była dla niego ważnym tworzywem.

Sonet IV - utwór mistyczny

• wojna - z księgi Hioba, z Listu 1 do Koryntian (nie wymysł poety)

• z przeciwnikami realnymi - chrześcijaństwa i ojczyzny

• z przeciwnikami duszy (katolickiej)

Np. utwór „na kształt psalmu”

Pieśń Stefanowi Batoremu

• bohater w sensie antycznym - epinikion - pieśń zwycięska

• topos naczynia łaski pańskiej

Pieśni i sonety nawiązujące do psalmów i zawierające cytaty z nich.

EPIKA STAROPOLSKA

KRONIKA

Tradycja ustna VI, VII w. (podobnie jak epos)

I okres - VI-X (nawet po XI) w.

• Grzegorz z Tours

• Kasjodor

• Izydor z Sewilli

• Beda Czcigodny

Model ex visione - iluzja naoczności

• „narrator bezpośrednim uczestnikiem”

• „przedmiotem opisywania (poznania historycznego) jest (tylko) teraźniejszość”

• oparcie się na autorytecie

Przekonanie, że wydarzenia są wynikiem Opatrzności (w sensie - działania Boga)

• związane z filozofią św. Augustyna

• De civitate Dei

Wydarzenia przeszłe - wzór dla teraźniejszości!

• nie istniało pojęcie progresji, postępu

• nie istniało pojęcie „prawdy historycznej”

• historia - zbiór exemplów

Anachroniczność wynikająca z ciągłości dziejów, powtarzania się

• chodziło jedynie o danie przykładu

II okres - IX-XII w.

Bardziej krytyczny stosunek do przeszłości

• powoływanie się na dokumenty

3 gatunki kronikarskie:

• kronika

• roczniki (annales)

• żywoty świętych, biskupów, królów, opatów

Gesta - kategoria fabularna, narracyjna

• łac. `czynny'

• potem - chançon de geste - pieśni o czynach

Kronika polska Galla

• chorografia

• topos afektowanej skromności

• opis władcy:

• anima et corpus

• sapientia et fortitudo (mądrość i męstwo)

• sakralizacja narodzin władcy (cuda)

• podział trójkowy

EPIKA RYCERSKA

• zapis - laisy - narracyjne całości

• opisywanie tego samego zdarzenia z różnych punktów widzenia, czasem się te relacje uzupełniają

• podział na postacie „białe” (dobre) i „czarne” (złe)

• nie ma ewolucji bohaterów

• styl wysoki

• zwykle 2 plany - realny i duchowy

• wątki mistyczne, duchowe

• walka duchowa

POLSKA EPIKA

• Jan z Wiślicy, Walka pruska

• Jan Kochanowski - liczne próby napisania eposu

• Wacław Potocki, Transakcyja wojny chocimskiej

• epopeja narodowa

• oparcie na zapisach, dokumentach

• sięgnięcie do zapisków (diariuszów) Jakuba Sobieskiego

• dystans - sprzed 100 lat bardzo mało!

• zasada rozróżniania postaci

• chrześcijanie poganie

• w obrębie wojsk: starzy (jak Nestor w Iliadzie - Chodkiewicz) młodzi (Lubomirski)

• epitety

• liczne dygresje - odnośniki do szlachty polskiej

• próby nawiązania do współczesności

• przeszłość - chwalebna, teraźniejszość - nie!

LITERATURA SOWIZDRZALSKA

(MIESZCZAŃSKA, PLEBEJSKA, RYBAŁTOWSKA)

Dyl Sowizdrzał, Marchołt, Ezop

Pojęcie literatury sowizdrzalskiej wprowadził w latach 30. XX wieku Karol Budzyk.

Cechy literatury sowizdrzalskiej:

• krytyka społeczna

• np. cykl tzw. Albertusów, bohater - klecha, pomocnik parafialny

• parodie literackie

• parodia - naśladowanie prześmiewcze

• groteska - wyolbrzymienie albo pomniejszenie, przejaskrawienie pewnych cech

• krytyka Kościoła

• stylizacja na gwarę

• mieszanie stylów

Naenia - Na śmierć parobka Matysa

• stylizacja na gwarę (zwłaszcza mazurską)

Twórcy literatury sowizdrzalskiej nie zawsze byli anonimowi, nie zawsze też byli to mieszczanie, plebejusze. W szkołach jezuickich być może tworzono tego rodzaju utwory w celach ćwiczeń retorycznych, pisali je też Jan Kochanowski i Mikołaj Rej, często zabierała się do tego zubożała szlachta.

• grupa pokoleniowa - zazwyczaj ludzie młodzi

• „Dzikie pola” (Kozacy, Morze Czarne) - odpowiednik kolonii dla Polski

LITERATURA KARNAWAŁU - odwrócenie porządku społecznego - z niej wywodzi się literatura sowizdrzalska

• język plebejski - pełen obscenizmów i wulgaryzmów

• zaniechanie decorum

Przykład - François Rabelais, Gargantua...

Ciekawe opracowanie - Bronisław Geremek, Świat opery żebraczej

TEATR

W średniowieczu nie było teatru jako instytucji, pojawiały się natomiast formy teatralne.

• drama („sprawa”) - pojęcie bardziej ogólne niż gatunek teatralny, mniej ogólne niż dramat

• pojęcie funkcjonowało do oświecenia

• obejmowała też tragedię

• rozróżnienie: tragedia kończy się źle, tragicznie, komedia - kończy się dobrze, pozytywnie

• było to wszystko, co się wystawiało na scenie

• np. Sprawa chędoga

• dramat liturgiczny - związany z liturgią kościoła katolickiego

• pasja - męka Chrystusa

• wielka

• mała

• Ostatnia Wieczerza

• planctus (plankt)

• złożenie Krzyża - związane z Wielkim Piątkiem

• zstąpienie do piekieł

• podniesienie Krzyża

• misterium - wywodzi się z dramatu liturgicznego

• poza obrębem kościoła

• w językach narodowych

• elementy kultury ludycznej

• np. cechy misterium nosi Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim

• moralitet - komedia, tragedia, dialogi

• sens typologiczny, sens alegoryczny

• postacie - uosobienia

• ukazywał historię zbawienia

• dysponował pewnym znakiem

• prezentował tezy chrześcijaństwa

• akcja

• w czasie mitycznym - nunc et semper

• zawsze na ziemi - między niebem a piekłem

• obejmowała upadek i zbawienie

• tworzywo - zazwyczaj mitologia, antyk, Biblia, pseudohistoria

Sąd Parysa (1543) - przeróbka utwory J. Lockera

Mikołaj Rej, Kupiec (1549)

Komedia Justyna i Konstancji (1551)

XVI-XVII w.

• była pewnego rodzaju „instytucja” społeczna, ale nie było instytucji zwanej teatrem, sceny narodowej

• scena szkolna - jezuici, pijarzy

• scena dworska

• król, książę = mecenas

• kraków

• Warszawa

• trupa - zespół aktorski

• silne powiązania z Kościołem

• barok jasełka (wywodzące się z misterium)

• fragmenty Pisma Świętego, rok liturgiczny

TRAGEDIA HUMANISTYCZNA, RENESANSOWA

Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich

• tytuł - raczej publicystyczny

• miała być nawiązaniem do antyku, wzorca tragedii antycznej (głównie do Seneki)

• istniały średniowieczne przeróbki Iliady (Diktys, Darys) - do nich sięgnął Kochanowski

• w sensie gatunkowym - nie spełnia wymogów

• tytuł w antyku był zwięzły, krótki, związany z imieniem bohatera

• zamówiona prze kanclerza Zamoyskiego

• nie ma konfliktu tragicznego, „tragedia nierządnego królestwa” - racji politycznych, a nie jednostki

• nie ma głównego bohatera tragicznego (Troja Polska)

• chór - nawiązanie do antyku

• didaskalia - wskazówki scenograficzne świadczą o zawężonym charakterze działania

• odnosi się do sytuacji Polski w XVI wieku

• ukazywanie pod maską tematu antycznego tematów aktualnych

• rozbudowane partie liryczne

• rozwija się wg zasad tragedii greckiej:

• protasis

• epistasis - rozwój konfliktu

• kathastasis - punkt kulminacyjny

• katastropha - rozwój tragedii

• wypowiedzi chóru - mają charakter ogólny, abstrakcyjny

• retoryka przekonywania

JAN KOCHANOWSKI - FRASZKI

• zbiory, które należałoby traktować jako całość

• pisane do śmiechu, ale posiadają immanentną poetykę

• cechy

• cykl - „podwójne autorstwo”

• podmiot liryczny przybiera różne role

• moralista

• kochanek

• żałobnik

• rolnik

• sam autor zbioru - Jan Kochanowski

• zasada varietas - różnorodność

• krótkie, ujmujące trafnie jakąś fabułkę

• kilka utworów autotematycznych:

• Na swoje księgi

• O żywocie ludzkim

• dwie fraszki o tym tytule

• topos świata jako teatru

• ludzie łątki (kukiełki) kierowane przez Boga

• Człowiek - Boże igrzysko

• Bóg - stworzyciel

• scena - ludzie

• dzięki mądrości - człowiek może stać się widzem świata

• ludzkie sprawy - błahostki

JAN KOCHANOWSKI - PIEŚNI

Kochanowski napisał ponad 70 pieśni, tworzył je przez całe życie. Osobno - Pieśń świętojańska o Sobótce.

Pieśni ksiąg dwoje - próba powtarzania ód Horacego

• liryka okolicznościowa

• życie dworu

• natura

• życie towarzyskie

• prawa rządzące światem

• liryka miłosna

• liryka refleksyjna

Zasada imitacji - naśladowanie wzorów antycznych.

Inventio retoryczne - polskość (polskie imiona, polskie realia, często pojęcia zastępowane polskimi wyrazami).

Kochanowski stosuje wers liryczny (nie werset) psałterz.

Bóg - stwórca wszechświata.

• deus architex

• deus rideus - śmiejący się z ludzkich postępków

Pieśni:

• o naturze - liryka refleksyjna

• metafory - antropomorfizacja

• ład, harmonia

• pory roku

• przyroda postrzegana w konwencji przemijalności (w baroku vanitas)

• Fortuna

• biesiadne - liryka okolicznościowa

• dwa grona biesiadników - jeden bohater, który staje się podmiotem lirycznym, solidaryzuje się z innymi lub ich poucza

• carpe diem

• refleksyjne - liryka refleksyjna

• sytuacja człowieka określana przez trzy równouprawnione dominanty:

• Bóg

• Fortuna

• czas

Motyw „ubi sunt?” przemijanie

Cnota (virtus), zwłaszcza obywatelska - wartość nadrzędna przezwycięża Fortunę i czas człowiek pokonuje Fortunę i czas dzięki cnocie zdobywa sławę jako rycerz, jako człowiek wykształcony poeta! (opiewając coś).

Otium - złota jedność.

JAN KOCHANOWSKI - PSAŁTERZ DAWIDÓW

W renesansie

• bardziej naukowe podejście do starożytności

• studia filologiczne

• przekłady Biblii

• powstanie druku

• reformacja

XVI w. - kwestionowanie Vulgaty, powstawały przekłady z języków oryginalnych

• liczne przekłady psalmów

WACŁAW POTOCKI, TRANSAKCYJA WOJNY CHOCIMSKIEJ

• epopeja

• opis konkretnych wydarzeń

• źródła - pamiętniki Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III)

• nawiązania do cezara

• hiperbolizacja świata przedstawionego

• dygresje („A teraz nastąpi dygres...”)

• epika staje się opisem współczesności

MITOLOGIA I ANTYK A BAROK

Alegoreza - odczytywanie alegorii.

Fulgencjusz - mitolograf

• Mitologiarum librum tres

Cezary Ripa, Iconologia

• komentarze do pojęć upersonifikowanych

• atrybuty personifikacji

• wizualny słownik pojęć abstrakcyjnych

• umocnienie reformacji

Andrea Alcati, Emblematum liber - Księgi emblematów

• umocnienie reformacji

• emblemat:

• icon (imago)

• subskrypcja epigram

• deskrypcja

Kompilacja mitologii antycznej zaprzężonej do chrześcijaństwa.

„Sąd Parysa” - Wenus, Minerwa, Junona

• Wenus - via voluptaria - życie rozwiązłe

• Minerwa - via activa

• Junona - vi(t)a contemplativa

Maciej Kazimierz Sarbiewski - nowa chrześcijańska, kontrreformacyjna forma dzieła Fulgencjusza - Dii Gentiis (Bogowie pogan).

Na gruncie literatury ziemiańskiej - przemiany.

Pojawiają się w użyciu nowe środki stylistyczne.

JAN MORSZTYN

• ur. 1621, zm. 1693

• kontakty z Francją - klasycyzm

• przekłady sztuk francuskich

• kariera polityczna

• dworzanin na dworze Jana II Kazimierza

• potem - orientacja dworu prohrabiowskiego, a Morsztyn - profrancuski (Ludwik XIV)

• kupił tytuł sekretarza

• jako wielki podskarbi koronny być może dopuścił się malwersacji, miał opinię zdrajcy

• twórczość - w latach 1638-1661

• marinizm, konceptyzm

• mistrz formy, kunsztownej poezji

• poezja - nie odbicie świata, ale doskonałość warsztatu

• antytezy, inwersje, oksymorony

• przerost formy nad treścią

• poeta bardzo jednorodny w swojej formie

• napisał 6 utworów publicystycznych

• poezja metafizyczna

• zabawa z zaskakiwaniem odbiorcy

• dysharmonia jako środek i jako cel

ZBIGNIEW MORSZTYN

• poeta skromny, mało znany, w służbie u Radziwiłłów

• poezja ziemiańska

TEATR BAROKU

• teatr królewski (od Zygmunta III Wazy)

• teatr szkolny (szkoły różnowiercze i katolickie)

• popisy uczniów

• adaptacje wzorów

• teatr ludowy, rybałtowski, plebejski

• wywodzący się z misteriów (tradycja kościelna)

• początkowo - teatr religijny

• widowiska parateatralne związane ze świętami kościelnymi

• opera barokowa - sztuka teatralna oparta o wątki mitologiczne przy akompaniamencie niezbyt ważnego śpiewu

• teatr jarmarczny - głównie komedie, uboga scenografia

• parodie

OŚWIECENIE

Termin - nie tylko prąd literacki, też formacja filozoficzna i kulturowa, społeczna, wiek filozofii - XVIII wiek

Oświecenie:

• rokoko

• sentymentalizm

• klasycyzm

Powstały nowe gatunki literackie - gł. powieść i jej pochodne.

Wydarzenia historyczne - Rewolucja Francuska, upowszechnienie ustroju republikańskiego, konstytucje.

Zmiany społeczne i kulturowe

• próba rozdzielenia moralności od religii

• pojęcie obywatela, społeczeństwa obywatelskiego

• nowy typ armii

• nowe instytucje - społeczne, ekonomiczne, kulturalne

• encyklopedie

• prasa (codzienna) jako zjawisko powszechne

• kronika towarzyska

• narzędzie propagandy

• „Gazeta Warszawska”, „Monitor Polski”, „Zabawy przyjemne i pożyteczne”

• Scena Warszawska

• cel propagandowy

• cel komercyjny (dramy mieszczańskie, przeróbki znanych romansów, klasyka)

• KEN

• Szkoła Rycerska

• Collegium Nobilium

• Towarzystwo Przyjaciół Nauk

• biblioteka braci Załuskich

Literatura:

• nowy bohater literacki - często mieszczanin, w Polsce - pochodzenie szlacheckiego

• realizm jako metoda opisywania świata

• nowy czytelnik - na Zachodzie niewykształcony, nie znający zasad retoryki

• powieść wywodząca się z romansu

Gatunki w dobie oświecenia:

• oda

• list poetycki

• sielanka

• poemat heroikomiczny

• satyra

• bajka

• powieść

• poemat opisowy

• drama mieszczańska

• opera komiczna

PERIODYZACJA POLSKIEGO OŚWIECENIA

3 fazy rozwojowe literatury

• wczesne oświecenie 1730-64

• pokolenie urodzone pod koniec XVII bądź na początku XVIII wieku

• zalążki instytucji

• początek literatury związanej z klasycyzmem

• jeszcze funkcjonowała literatura barokowa

• 1765-87

• ośrodek warszawski skupiony wokół króla

• klasycyzm stanisławowski

• Krasicki

• Trembecki

• Naruszewicz

• ośrodek puławski - Iza i Adam Czartoryscy

• konkurencja dla Warszawy

• sentymentalizm

• rokoko

• 1787-95

• Kołłątaj

• Staszic

• Bogusławski

Współistnienie różnych prądów literackich.

Kryterium piękna - rozum!

Reguły retoryki - przepisy.

Cele dydaktyczne.

Symetria - ład - porządek

Kategoria gustu (przedtem - decorum)

Pocz. XVIII w. - rokoko - reakcja we Francji na skostniały klasycyzm - odrzucenie reguł klasycystycznych.

• gust oparty na przesłankach emocjonalnych, uczuciowych - czułość, jasność, delikatność

SENTYMENTALIZM

• opozycja do klasycyzmu, zwłaszcza we Francji

• w Polsce - kierunek paralelny do klasycyzmu warszawskiego

• termin - od tytułu powieści Podróż sentymentalna

• dzieła Rousseau - „powrót do natury”

• najważniejsze - przeżycia bohaterów preromantyzm

• nowy bohater mieszczański

• literatura jako narzędzie kształtujące nowe więzi międzyludzkie i nowy świat

• moralizm, dydaktyzm

• czułość i prostota

• motywy i tematy literackie:

• przeciwstawienie miasta i wsi

• miasto - złe, cywilizacja

• wieś - natura, powrót do niej

• przeciwstawienie sielskiego dzieciństwa i dojrzałości

• bardzo często - retrospekcja

• dojrzałość - skażenie jednostki

• idealny obraz przeszłości w kontraście ze złą rzeczywistością czasów obecnych

• przeszłość = sielanka

• skażony świat cywilizacji - konkretna jednostka ludzka z jej życiem wewnętrznym, odczuciami, przeżyciami

Zasada odpowiedniości stylu.

Erazm z Rotterdamu, Cyceronanus, czyli o właściwej wymowie.

Dworzanin, sekretarz Bony, biskup.

Biskup i dyplomata.

Tworzył utwory przeciwinnowiercze. Napisał pierwszy poemat opisany o życiu flisaków nad Wisłą.

Tworzył utwory przeciwinnowiercze.

Tzn. Dawidowy, czyli: zbiór psalmów Dawida.

W tym roku Jan Sobieski zwyciężył pod Wiedniem.

Wcześniej coś takiego u Sępa-Szarzyńskiego.

Wcześniej - turcyki, czyli utwory antytureckie.

Pojawiła się już w Biblii, także u Cycerona.

1563 - uchwała soboru trydenckiego - zakaz spektakli liturgicznych.

---