Andrzej Banach
Commedia dell'arte
Jako czysty wyraz humanizmu, człowiek wolny, zachwycony sobą, szydzące z otoczenia. Motywem teatru - chęć zarobku, przyjemność podróżowania, pokazywanie swych umiejętności. Kulturalna zabawa.
Twórcą człowiek świecki. W renesansie sztuka staje się towarem. Wymóg umiejętności - arte - rzemiosło.
Były teatry stałe, ale z przekonania jest to teatr wędrowny - ważna była niespodzianka, zaskoczenie, ciągła improwizacja znanych postaci. W jednym miejscu 2-3 dni. Repertuar obfity - lokalne historyjki, plotka (aktualna!).
Wynajmowali jak największą gospodę, potrzebna kameralność i zbliżenie do wykonawcy. Ewentualnie budowali estradę na małym placu lub u zbiegu ulic.
Zaczynały się przy świetle dziennym, ale coraz bardziej przesuwane ku wieczorowi (przedstawienia przestały być elementem dnia codziennego; podział dnia w tych czasach; formalne czynniki: w przedstawienia potrzebna czasem gra światłem, kryjówki, cień). Seans się skracał (znużenie aktorów, przepisy policyjne).
Brak kurtyny; stałe, skąpe i umowne dekoracje; akcja mało skomplikowana. Publiczność stojąca. W zasadzie brak antraktu - bo podczas zmiany stroju/maski, widzów zabawiali inni artyści.
Teatr wymagający inteligencji, ale kształtujący sobie publiczność tak, że mogli ich wkrótce oglądać wszyscy. Potrzebne było poczucie humoru ;)
Conceratore - kierownik trupy, szkicował scenariusz, główny zarys intrygi. Dane zasady ideowe: brak szacunku dla możnych, mądrość ludu, sympatia dla zakochanych. Reszta wynikała z charakteru grających.
Aktorów niewielu, niezbędni: doktor-pedant, kapitan (zawadiacki i tchórzliwy) kochanek (nieszczęśliwy) i wszechobecny arlekin. Grali swoje role aż do śmierci: raz arlekin, na zawsze arlekin. Teatr nie gwiazd, a zespołu.
Ekspresja - ruch, gest całego ciała - sprężysty, taneczny, oszczędny, służący do cyrkowej akrobacji. Głos konwencjonalny - dostosowany do postaci. Elementy teatralności.
Charakteryzacja częścią kostiumu - maska, przesadny nos, broda ostra i długa, kostium jako symbol typu. Elementy społecznej walki: sługa mądrzejszy i optymistyczny; pan nosi maskę śmieszna. Były osoby bez maski - drugi stopień teatru w teatrze - np. postacie liryczne, „prawdziwe”.
Strój jako początek przedstawienia - ze względu na natężoną symbolikę.
Brak maszynerii, aktorzy grali stale na proscenium, głębia dla wchodzenia, cofania się lub ucieczki. A l'italienne - scena podwyższona i pochylona w stronę publiczności, żeby dokładnie było widać każdy ruch aktorów. Korzystanie z misteriów - oparcie sceny o front budynku, schody czy ścianę. Włoska scena pomostowa - złożona z trybuny i jej tła. Orkiestra w głębi sceny.
Aktor stale komunikował się z publicznością, śledził reakcje - dostosowywanie gry i toku akcji.
Dekoracje przedstawiały najczęściej niewielki miejski plac. Po bokach ustawiano później dekoracje z trzema domami z każdej strony, z zamknięciem dekoracją w głębi. Praktykable - okna tych domów, przez które można było wyglądać. Dekoracje - charakter umowny.
Rekwizyty ograniczone do osoby aktora - np. mieczyk arlekina.
Oświetlenie wieczorem - latarka, kandelabry, lampki w oknach domów.
Maszyny niepotrzebne, radzono sobie przez zręczność aktorów. Zapowiadali, gdy była zmiana miejsca
Śpiew i muzyka łączyły się z grą, akompaniament tekstu, tańca, gry.
Taniec - ekspresyjny gest, umowny i pełny znaczenia ruch - nie ozdoba. Commedia dla ludu, balet dla arystokracji (rozwijał się w tym samym czasie we Francji).
Inscenizator niepotrzebny, reżyser niezbędny, ale niewidoczny.
Cel: zabawa estetyczna, czasem moralna.
TEATR EŻBIETAŃSKI:
Również reprezentuje metafizyczne kłopoty, ale już niedogmatyczne. Pierwszy klasyczny teatr powszechny.
Praca w teatrze jako zawód, aktor wyciągał większe zyski od autora.
W Anglii teatry stałe aż do likwidacji, czyli do 1642r. (purytanie niszczyli).
Miejsce: początkowo zajazdy, podwórza, place, skrzyżowania ulic, zamki, sale zabaw ludowych, sale szkolne. Wkrótce budynek teatralny - pierwszy w Europie - czworobok, częściej sześciu- sześciu ośmiobok, nieraz o owalnie zaokrąglonym wnętrzu. Trzypiętrowy, z dużą sceną na niewysokim podium. Środek przykryty niebem. Przedstawienie przy naturalnym świetle. Echa grecko-rzymsko-włoskie -> ateński amfiteatr, inni badacze mówią, że nawiązanie do areny walk byków w Hiszpanii albo wpływy teatru francuskiego -> sale gry w piłkę; Banach jednak pochyla się nad teorią łączącą ten rodzaj budynku z dziedzińcem wiejskiej gospody.
Przedstawienia zaczynało się wczesnym popołudniem i kończyło przed nocą.
Antrakt krótki, bez znaczenia estetycznego. Dekoracja się nie zmieniała - no skoro jej nie było- i kurtyna też nie istniała.
Publiczność - parter i 3 poziomy lóż na galeriach. Miejsca płatne (i to całkiem drogo było).
Tekst literacki - istotne znaczenie - elementy obliczone na wyobraźnię, to powodowało, że tekst był bogaty. Teatr Szekspirowski to poezja odgrywana na scenie ( z tego, co pamiętam, to on wprowadził w swoje tekst wiersz biały).
Aktor - początkowo amatorski, później zawodowy, musiał sprostać konkurencji innych teatrów i aktorów. Początkowo niewielu - oszczędności. Pierwsza kobieta wystąpiła w roli Desdemony - ok. 20 lat po upadku teatru elżbietańskiego.
okres manieryzmu - umiłowanie gestu wymierzonego. Każdy aktor grał inaczej, inaczej dykcji walczono z patetyką na rzecz naturalnego wdzięku. W scenach „teatru w teatrze” Szekspir przeciwstawiał przesadną efektowność gry aktorów, przedstawiających aktorów, zachowaniu aktorów, grających ludzi. Gra „Szlachetnie naturalna”.
Maski brak w Szekspirowskim (w innych być może występowały), powody:
- jego teatr był współczesny w sensie bliskości poezji jego z myślami niespokojnego człowieka nowoczesnego - taki człowiek nie może unieruchomić się maska
- klasyczny bohater Szekspira jest niezdecydowany - Hamlet przez całe życie szuka dla siebie maski
12. Kostium: ubiory współczesne (trochę uniedzielnione), ale zaznaczano w nich cechy narodowe i stanowe. Kostiumy „teatralne: nosili: a) ludzie Wschodu, b) starożytni Grecy i Rzymianie (posągowi), c) postaci nie z tej ziemi, symboliczne i umowne.
13. Scena: na przedzie proscenium, zwężone w stronę publiczności, oddzielone niską balustradą; dalej scena właściwa, nieoddzielona; trzecia - wewnętrzna, klasyczne miejsce dla tajemnicy (cela, namiot, sypialnia); nad nią balkon z lożą.
14. Widownia - otaczała scenę z trzech stron, czasem z czterech.
15. Inscenizacja - zawarta w treści sztuki i architekturze. Dodatkowo tabliczki z napisami, a czasem nieśmiałe dekoracje malowane na płótnie, zawieszane pod lożami.
16. Rekwizyty - w zgodzie w dekoracją prawdziwe: stół, tron, łóżko, krzesła, reszta napisana lub wypowiedziana.
17. Oświetlenie naturalne. Pochodnie oznaczały zapadniecie nocy.
18. Maszyneria - skromna, ewentualnie zapadnie, prymitywne platformy, ale w miarę możliwości zastępowane zręcznością aktorów.
19. Chór - nie zajmował miejsca. Natomiast muzyka odgrywała wielką rolę.
20. Wstawki baletowe jako istotny element ulubionego motywu tej epoki: teatru w teatrze; nadawał on sztuczność drugiego stopnia.
21. Rolę reżysera obejmowali wszyscy aktorzy.
DWORSKA UROCZYSTOŚĆ BAROKOWA:
Królewska uroczystość teatralna tworzyła się od późnego średniowiecza do początków oświecenia, kształt najdoskonalszy w baroku. Wyznanie epoki: „życie jest snem, a świat teatrem”. Wszystko było wielością, przejściem z rzeczywistości jednej do drugiej. Teatr bogaty, mógł wszystko wsiąkać: misterium, balet, tragedię itd., ale wtedy stawały się czymś nowym.
Twórca i organizator: król/książę/miasto/kościół (władza i bogactwo). Wspólny wysiłek wszystkich twórców epoki: Lully, Moliere, Rubens, Bernini, Calderon, Velazquez.
Święto okolicznościowe, konkretna przyczyna i zasadniczo niepowtarzalną: wjazd cesarza/króla do miasta, przyjęcie znakomitych gości, urodziny, śluby itd. Święta były liczniejsze niż dni pracy (a nam to nawet dziekańskich nie chcą dawać!). Ceniono pomysł. Repertuar nie do końca zaplanowany - w trakcie ktoś rzucał projekt i jak się królowi spodobał, to szybko musieli go realizować (nie było czegoś takiego w „Improwizacji wersalskiej”?). 1664 „Przyjemności zaczarowanej wyspy” Moliera, napisane dla Ludwika, który chciał uczcić pannę De La Valiere i sam zagrał (Ludwiś).
Miejsca: pałac królewski albo jego przedłużenie w przyrodę; dziedziniec, park.
Pora i czas trwania w zależności od charakteru uroczystości (najczęściej - cały dzień albo cała noc)
Antrakty były chwilą wypoczynku, osłabieniem rytmu estetycznego. estetycznego tym czasie zwykle uczta, połączona z widowiskiem, a nawet z tańcami („Pasztety otwierały się i uwalniały dwanaście śpiewających panienek” :D). Tłem dla rozmowy łagodna muzyka.
Pięć foteli dla rodziny królewskiej; księżniczki i damy dworu; znakomici goście <- publiczność. Lud nie był wyłączony - początkowo czynny udział (wieśniacy przebierani za pasterzy, Indian, Turków itd.), a potem stawał się publicznością -> w końcu przedstawienie to demonstracja wielkości króla i państwa. Sztuczne ognie.
Pomysłowość tak, rewolucyjność tematyki nie. Postaci muszą być znane i rozpoznawalne. Słowo mało potrzebne - zamiast niego symbol plastyczny.
Wielu aktorów, dodatkowo ogromna ilość statystów (fauny, pasterze, karły, ludy podbite, starcy, dziewice, cztery pory roku, pięć zmysłów…).
Aktor do publiczności (króla!) zawsze przodem. Ruchy większe znaczenie niż głos. Sale królewskie nieakustyczne.
Maskowanie się, podawanie za kogoś innego, przemiana, pomyłka płynąca z nierozpoznania. Zacierała się charakteryzacja między codzienną a teatralną - na co dzień mieli np. te peruki.
Kostium bogatszy, barwniejszy, bardziej błyszczący od codziennego, ale nie inny.
Scena: rozmaita i dostosowywana do sytuacji. Scena królewska: w pałacu, wklęsła z przodu. Publiczność łączyła się z aktorami. Dekoracje otaczają widza. Scena symultaniczna (jak w misterium), ale z odwróceniem osi z poziomej na pionową (niebo nad sceną, nie wszystkie 3 na jednym poziomie).
Początkowo widownie nieoddzielona os sceny, z czasem pojawiają się ramy dla ukrycia maszynerii.
Dekoracje - liczna, barwne, udające architekturę. Grały z przebierającymi się aktorami i z pełnią rekwizytów. Zmiana była stała.
Scena pełna - obok ludzi zwierzęta, przyroda, pieniąca się woda, kolumny, posągi.
Oświetlenia - świece lub pochodnie. Pirotechnika (sztuka ognia)- konieczna część uroczystości.
Maszyneria musi być, skoro to teatr cudów! - może nie być teksty, ale efekty być muszą.
Każda przerwa wypełniana śpiewem i muzyką, każdy efekt wzmacniano nimi.
Taniec i balet jako zasada ruchu scenicznego. 1653 - życiowa rola króla - jako „król-słońce”.
Reżyser, inscenizator, dyrektor maszyn i inżynier - naczelne stanowiska.
Twórczość wbrew pozorom tragiczna - w tym związek z elżbietańskim.