1. Prawo prymitywne
   Brak podziałów czynów naruszających normy społecznej egzystencji ze względu na charakter dóbr tymi normami chronionych czy też sposób ochrony Wynikiem naruszenia jakiegoś ogólnie uznawanego dobra było poczucie krzywdy w sensie moralnym, oraz reakcja skierowana przeciw sprawcy, której źródło tkwiło we właściwym człowiekowi instynkcie samoobrony czy też odpłata złem za wyrządzone zło.

2. Źródło powstania prawa
   Wyjaśnić ma skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia, czyli czynniki prawotwórcze.

3. Źródła poznania prawa
   Pomniki przeszłości, materiały prawne pozwalające nam na zapoznanie się z prawem minionych epok, a więc efekty działalności prawotwórczej.

4. Prawo zwyczajowe
   Wywodzi się ze zwyczajów. Proces jego tworzenia był stopniowy i długotrwały. Wraz z umocnieniem władzy państwowej i jej organów było ono stopniowo zastępowane i uzupełniane aktami prawnymi wydawanymi przez władzę, czyli prawem stanowionym.

5. Prawo hebrajskie
   Pięcioksiąg złożony z księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa.

6. Prawo greckie
   Pojęcie sprawiedliwości wg Platona prawo to wartość absolutna, wyrażająca ideę obiektywnego ładu etycznego, utożsamianego z pojęciem sprawiedliwości
   Pojęcie słuszności Arystoteles rozróżnia pojęcia słuszności i sprawiedliwości.

7. Prawo natury

Stoicyzm był oparty na stworzonym przez Stoików systemie wartości opartym na uznaniu istnienia odwiecznego, najwyższego prawa natury, rządzącego całym kosmosem i jednakowego dla wszystkich ludzi i wszystkich epok będącego zbiorem zgodnych z naturą wszechrzeczy nakazów Rozumu.

8. Podział na prawo prywatne i publiczne
   W klasycznej formie Ulpiana „prawem publicznym jest to, które ma na względzie stan państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy interesu poszczególnych jednostek; są bowiem rzeczy pożyteczne dla państwa, inne znowu dla jednostek

9. I kodeks
   I kodeksem był poklasyczny Codex Gregorianus, zawierający uporządkowane zestawienie konstytucji od cesarza Hadriana do 291r.

10. Wulgaryzacja Prawa
    Okres od Konstantyna Wielkiego do Justyniana zwany był w doktrynie romanistycznej okresem wulgaryzacji prawa. Był to zetknięcie wyrafinowanego prawa rzymskiego z prawem ludów.

11. Kodyfikacja Justyniańska
    Było to radykalne uporządkowanie i ujednolicenie systemu prawnego w VIw. W ciągu 7 lat skodyfikowano prawo rzymskie w postaci trzech wielkich zbiorów Kodeksu, Digesty i Instytucji. Digesta zwana grecką Pandactae (zawierająca wszystko), Instytucje - podręcznik do nauki prawa, złożony był wg podziału trójpodziału Gaiusa z przepisów dotyczących osób (personae), rzeczy (res) oraz skarg (actiones). Kodeks obejmował uznane za nadal aktualne konstytucje. Później dodano Nowele, co razem stanowi zbiór Corpus Iuris Civilis.

12. Prawo feudalne
    Prawo okresu średniowiecznego i wczesnonowożytnego. Z punktu widzenia powstawania prawa znaczenie w tych czasach ma podział na prawo zwyczajowe i prawo stanowione.

13. Prymat prawa zwyczajowego w epoce feudalizmu.
    Ważną rolę w odnajdywaniu i poznawaniu prawa zwyczajowego odrywały ówczesne sądy, gdyż strona powołująca się na normę zwyczajową musiała ją przed sądem udowodnić. W monarchii wczesnofeudalnej niewiele było jeszcze przejawów prawotwórczej działalności władzy państwowej. Akty prawne wydawane przez monarchę dotyczyły najczęściej zmian lub uzupełnienia prawa zwyczajowego. Rozdrobnienie feudalne doprowadziło do zaników centralnych ośrodków władzy państwowej. Z obawy przed wzmocnieniem władzy królewskiej rodziły się koncepcje nadrzędności prawa zwyczajowego.

14. Przejście od prawa zwyczajowego do stanowionego III etapy
    Powstanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego
    Konieczność potwierdzenia autentyczności prawa zwyczajowego
    Intensywne prawodawstwo królewskie polegające nie tylko na aprobacji istniejących, ale i tworzeniu nowych norm prawnych
    Ustrój absolutyzmu w końcu feudalizmu stworzył nowe podstawy rozwoju prawa stanowionego. Główne działania legislacyjne dotyczyły procesu sądowego. Pojawia się konieczność pewności prawa, racjonalnej systematyzacji, chęć lepszego poznania prawa.

15. Partykularyzm prawa
    Wraz z krzepnięciem organizacji państwowej więzy rodowe ustępują miejsca związkom o charakterze terytorialnym a zasada personalności prawa w obowiązywaniu prawa zostaje zastąpiona zasadą terytorialności. Był to więc partykularyzm zarówno terytorialny jak i personalny. W dobie scentralizowanej monarchii są tendencje do likwidacji prawnego partykularyzmu i podejmowane są inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych (XIIIw. Prawa o założeniach „uniwersalizmu”).

16. Stanowość prawa
    Partykularyzm personalny przerodził się na dalszych szczeblach rozwoju państwowości w stanowość. Znaczenie miało wyodrębnienie się w ramach społeczeństwa - stanów - wielkich grup społecznych określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym. Mamy tu do czynienia z wykształceniem się prawa stanu szlacheckiego, prawa duchowieństwa, prawa miejskiego, chłopskiego (dworskiego). Prawo stanów uprzywilejowanych mogło mieć charakter przywilejów nadawanych przez władcę. Prawa stanów mogły też powstawać w drodze umów np. między władcą a właścicielem ziemskim.

17. Nauka Prawa i ogólna charakterystyka prawa średniowiecznego.
    Podstawą studiów prawniczych na uniwersytetach średniowiecznych było prawo rzymskie i kanoniczne. W prawie wczesnośredniowiecznym nie występowało jeszcze wyraźne rozróżnienie między prawem cywilnym a karnym (nie rozróżniano naruszeń typu kryminalnego i cywilnego). Brak ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego. Zbiory średniowieczne wzorowały się na systematyce kanonicznej (opracowana w XIIw.) - najpierw normy dotyczące sądownictwa i procesu sądowego, następnie prawo osobowe, na końcu karne. Od XVIw. nawiązywano głównie do trójpodziału Gaiusa. Pod koniec Od XVIIIw. systematyka prawa opierała się na kryteriach podmiotowych.

18. Zasada personalności prawa.
    Polegała ona na stosowaniu w wymiarze sprawiedliwości w stosunku do danej osoby prawa szczepu, z którego się wywodziła.

19. Zasada terytorialności prawa
    Podleganie przez strony prawu lokalnemu, obowiązującemu na danym terytorium.

20. Leges barbarorum
    Ogromne i trudne przedsięwzięcie spisywania praw szczepowych było powszechnie podejmowane przez Germanów na kontynencie europejskim między V a VIII w. i doprowadziło do powstania wielu zbiorów dla których przyjęto ogólną nazwę Leges barbororum - ustawy barbarzyńców.

21. Glosatorowie
    prawnicy szkoły w Bolonii, którzy wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych wówczas Digestów Justyniańskich. Nazwa wywodzi się z wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji justyniańskiej na marginesie (glossa marginalis).

22. Komentatorzy
    Zwani też postglosatorami lub konsyliatorami, którego dokonaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. . Musieli oni pogodzić czysto teoretyczne i abstrakcyjne rozważania nad prawem z potrzebami praktyki.

23. Odrodzenie prawa rzymskiego
    Glosatorowie uważali prawo rzymskie za prawo żywe, wskrzeszone przez fakt odrodzenia się idei Imperium rzymskiego w niemieckiej rzeszy, a niemieckich cesarzy za bezpośrednich kontynuatorów cesarzy rzymskich.
    Komentatorzy byli właściwymi twórcami nauki odrodzonego prawa rzymskiego, które w ich interpretacji zaczęło przenikać jako prawo powszechne ius commune w charakterze czynnika ujednolicającego, do wielu systemów partykularnych europy.

24. Źródła prawa kanonicznego
    Normy prawne tworzone przez kościół są zwane prawem kanonicznym. Nie pokrywało się ono pod względem zasięgu i nie było jednoznaczne z prawem kościelnym, które było również normami wydawanymi przez władzę państwową. Prawo kanoniczne pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej a po drugie mogło dotyczyć nie tylko stosunków kościelnych ale i świeckich. Normy zawarte w Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu były najistotniejszym źródłem prawa kanonicznego. Innym ważnym źródłem było ustawodawstwo synodalne, przede wszystkim postanowienia soborów powszechnych oraz ustawodawstwo papieskie. Uporządkowania istniejących źródeł prawa kanonicznego w 1 poł XII w. dokonał Gracjan w dziele Concordantia discordantium canonum zwanym Dekretem Gracjana. Obok niego głównym źródłem prawa kanonicznego były dekrety papieskie. Wszystkie zbiory tj. Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory Extravagansus były określane nazwą Corpus Iuris Canonici.

25. Źródła prawa Germanów kształtowanie się prawa
    Osadnictwo germańskie na słabo zaludnionych kresach Cesarstwa Rzymskiego rozpoczęło się już w I w. n. e. W czasach wędrówki ludów (IV i V w.) nastąpiło nasilenie osadownictwa. Germanowie tworzyli jako sprzymierzeńcy Rzymu państwa szczepowe (Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie) lub jako zdobywcy (Longobardowie). Wśród państw germańskich wyjątkową pozycję zdobyło państwo Franków (Chlodwig). Do największej potęgi państwo frankońskie doszło za Karola Wielkiego, który m.in. położył kres państwu longobardzkiemu. Za następców Karola doszło do podziały na trzy części usankcjonowanego w Verdum w 843r. co dało początek Niemcom, Francji i Włochom. Wizygoci na początku posługiwali się swoim prawem zwyczajowym, a ludność miejscowa prawem rzymskim. Pierwszy pomnik, a równocześnie najstarszy spis praw szczepowych określany pod ogólną nazwą Leges barbororum pochodzi z II poł. V w. a wydał go król Euryk, tzw. Codex Euricanus. Miał on wiele znamion wpływów romanistycznych. Dla ludności rzymskiej zamieszkałej w państwie wizygockim istniał wydany w 506r. za panowania Alaryka II zbiór prawa rzymskiego, Lex Romana Visigothorum zwany Breviarum Alaryka. Odegrał on podstawową rolę jako zbiór prawa franków i źródło prawa południowej Francji. W drugiej połowie VIIw. Liber Iudiciorum za króla Rekkeswinda obowiązuje całą ludność. Wśród Ostrogotów źródłem prawa był wydany w początkach VIw. Zbiór pod nazwą Edyktu Teodoryka. U Burgundów podobnie jak u Wizygotów. U schyłku Vw. król Gundobada wydaje zbiór Lex Gundobada w którym widać wpływ Kodeksu Eryka. Na wpływ prawa longobardzkiego miał fakt, że przybyli oni jako zdobywcy. Pierwszym oficjalnym zbiorem był z 643r. Edykt Rothara. Był prawie bez rzymskich naleciałości. Głosił zasadę terytorialności. W początkach VIIIw. Wydano zbiór prawa longobardzkiego Edykt Liutpranda. Dalszy rozwój prawa przerwał podbój franków w 774r. Prawo to w XIw. stało się źródłem prawa włoskiego.

26. Źródła prawa franków, charakterystyka tegoż prawa.
    Prawo kształtowało się pod wpływem podbojów państwa frankońskiego. Zachowana była zasada personalności prawa, utrzymywano więc moc obowiązującą praw szczepów i związków plemiennych. Więc w skład weszły pomniki praw szczepowych (uległy one silnej romanizacji) jak i te których wpływy rzymskie nie istniały w ogóle lub były nieznaczne. Pomniki prawa w państwie frankońskim dają najpełniejszy obraz prawa wczesnośredniowiecznego.
    Leges barbororum. Wraz z przemieszczaniem się ludności i personalnością prawa dochodziło do kolizji praw. Zaczęły się kształtować lokalne prawa zwyczajowe, co doprowadziło do zwycięstwa zasady terytorialności .Nie doszło do ujednolicenia prawa, ale poszczególne prawa zwyczajowe były spisywane. Ogólna nazwa spisów z okresu V-VIII w. to Leges Barbororum, czyli praw a właściwie ustaw barbarzyńców. Spisy istniejące to spisy które powstały w państwach szczepowych przed ich włączeniem np. Lex Gundobaba (burgundowie). Najstarszy spis prawa zwyczajowego franków salickich Lex Salica, Jest to pomnik o charakterze rdzennie germańskim. Spisy prawa zwyczajowego Franków rypuarskich, Almanów, i Bawarów. Następną grupę stanowią spisy powstałe za czasów Karola Wielkiego. Ludność rzymska rządziła się Leges Romanae czyli spisami wizygockim, burgundzkim i ostrogockim. Prawem rzymskim rządził się również kościół. Źródłem prawa stanowionego były kapitularze królewskie, czyli wydawane przez monarchę ustawy. Ich podstawą był bannus królewski, czyli prawo wydawania nakazów i rozkazów. Ważnym źródłem poznania prawa były również dokumenty praktyki, czyli te związane z jakąś czynnością prawną.

27. Statuty miast włoskich
    Było to prawo stanowione, były spisem zwyczajów miejscowych wywodzących się z reguły z prawa longobardzkiego i rzymskiego, orzeczenia sądowe, mające moc precedensów, oraz ustawy rad miejskich. Regulowały niemal wszystkie dziedziny prawa. W ich postanowieniach ścierały się dwa elementy - germański poraz rzymski, który wraz z rozwojem gospodarczym miast stawał się dominujący. Mogło ono stanowić posiłkowe prawo powszechne ius commune. Dodatkowo w miastach nadbrzeżnych wyróżniano statuty morskie.

28. Przyczyny partykularyzmu prawa w Niemczech
    Trwałe rozbicie polityczne terytoriów wchodzących w skład I Rzeszy i ich zróżnicowanie gospodarcze uniemożliwiające powstanie rynku ogólnonarodowego przyczyniło się do tego, że charakterystyczny dla średniowiecza partykularyzm prawny był tu szczególnie trwały.

29. Zwierciadło Saskie
    Nie doszło w Niemczech do spisania prawa zwyczajowego, posługiwano się prywatnymi pracami. Prywatna księga prawna z 1220-1235 zwana Zwierciadłem saskim, zawierała prawo zwyczajowe wschodniej saksonii. Autorem Zwierciadła Saskiego był prawnik Eike von Repgow. Zawierała prawo ziemskie i prawo lenne. Uwzględniała w pewnej mierze ustawy cesarskie oraz przepisy prawa kanonicznego. W XIIIw. pojawia się zbiór obejmujący Szwabskim.

30. Prawo miejskie, źródła, rzesza.
    Najwcześniejszym ze źródeł były przepisy zawarte w przywilejach czy też aktach lokacyjnych nadawanych miastu przy jego powstawaniu. Od XIII w. pojawiła się praktyka nadawania miastom zakładanym prawa miast już istniejących (miasta filialne). Najważniejszym miastem-matką był Magdeburg. Wraz z miastami filialnymi pojawiły się nowe źródła prawa miejskiego, a mianowicie wydawane przez miasta macierzyste dla miast filialnych pouczenia prawne, oraz orzeczenia sądów wyższych miast macierzystych w sprawach przesyłanych przez miasta filiane tzw. ortyle. Miejskie ustawy w miastach posiadających samorząd zwane wilkierzami. Wyroki sądów miejskich - prejudykaty. Kompletowane źródła prawa tworzyły statuty miejskie. Najważniejszych był Weichbild Saski czyli Magdeburski oparty na zwierciadle saskim i pouczeniach prawnych.

31. Recepcja prawa rzymskiego
    W drugiej połowie XVw. W I rzeszy nastąpiła recepcja prawa rzymskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. oficjalne uznanie go za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Wczesna recepcja to okres kiedy wykształceni klerycy obok prawa kanonicznego stosowali rzymskie. Recepcja właściwa miała miejsce w II poł XVw. Już bez pośrednictwa kanonistyki. Przyczyny materialne recepcji prawa rzymskiego związane były z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej i nowymi wymogami obrotu. Uzasadnienie formalne recepcji zostało znalezione w idei kontunuacji Imperium rzymskiego. W czasach recepcji prawo rzymskie było traktowane jako prawo cesarskie (wydane przez poprzedników cesarzy obecnej rzeszy). Wyróżnić można dwie drogi przenikania prawa rzymskiego do sądownictwa Rzeszy, poprzez dizłalność Sądu Kameralnego oraz fakultetów Prawa (zwracanie się do uczonych). Przedmiotem recepcji były tylko te części, zawarte głównie w Digestach, które były przedmiotem zainteresowania glosatorów oraz komentatorów i w ich interpretacji. (uzupełnić o recepcję we Francji str. 68)

32. Constitutio Criminalis Carolina (I kodeks KARNY)
    Efektem przełamania partykularyzmu było uchwalenie przez Sejm Rzeszy ogólnoniemieckiej kodyfikacji karnej ogłoszonej przez Karola V w 1532r. nazwanej Constitutio Criminalis Carolina (w skrócie Carolina). Wstępne redakcje caroliny były odrzucane z obawy przed uszczuplaniem samodzielności prawnej terytoriów Rzeszy. W ostatecznym tekście znalazła się klauzula salwatoryjna która nadała ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do praw partykularnych. (PUNKT 78) Kodeks ten otwierał nowy charakterystyczny dla czasów Renesansu, etap rozwoju prawa karnego, kiedy to nastąpiło przenikanie do praw krajowych nowych pierwiastków i praktyki prawa włoskiego, a za jej pośrednictwem - z prawa rzymskiego i kanonicznego. Ukazanie się Caroliny oznaczało postęp w dziedzinie techniki legislacyjnej (definicje poszczególnych stanów przestępnych), zmieniło również dotychczasowe poglądy na przestępstwo i karę. Tam gdzie zaznaczyły się bezpośrednie wpływy Caroliny można zaobserwować zwycięstwo zasady publicznoprawnej, uznania winy za podstawę odpowiedzialności karnej, rozbudowy okoliczności wyłączających odpowiedzialność, wyłączności kar publicznych, opartych głównie na karach cielesnych, mających na celu odstraszanie ogółu i będących wyrazem wzmocnienia państwowej represji karnej. Carolina nie przewidywała wykupienia się od winy. Carolina opierała się na założeniu, że o przestępstwie decyduje nie skutek zewnętrzny, ale zamiar, oraz uzależniała zakres odpowiedzialności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. Ważnym novum było pojawienie się wzmianki o więzieniu w Carolinie. Na przykładzie Caroliny założenia dotyczące wymiaru kary. Jednym z jego znamion była arbitralność, polegająca na przyznaniu sędziemu dużej swobody w zakresie wymiaru kary. Carolina dopuszczała zasadę analogii tj. karalność czynów w niej nie wymienionych, a tylko podobnych do przestępstw przewidzianych przez prawo. Do zadań sędziego należało stosowanie kar w ustawie nieprzewidzianych: kary nadzwyczajne były z reguły łagodniejsze od kar kodeksowych czyli zwyczajnych. U komentatorów Caroliny istniał nawet pogląd, że jej kary można zastosować tylko wtedy, gdy nie istniały żadne okoliczności łagodzące, lub gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnia dany czyn. Carolina dostarczała też pewnych wytycznych jeśli chodzi o karanie za względu na stan. Okolicznością wpływającą na zwiększenie wymiaru kary była również nagminność występowania

33. Źródła prawa angielskiego
    W anglii większą rolę niż przy powstawaniu kontynentalnych leges barbonarum, odgrywało ustawodawstwo królewskie, związane z polityką łączenia państewek plemiennych w większe organizmy państwowe. Było to prawo spisane nie po łacinie a w old english, nie odbiegało zbytnio od leges barbonarum. Prawo precedensowe. Precedens to orzeczenie uprzednio zapadłe w podobnych sprawach.

34. System common law
    Różnorodne lokalne prawa zwyczajowe wraz z prawem zwyczajowym Normandów zaczęły pod wpływem działalności sądów królewskich tworzyć jednolity, powszechny dla całej Anglii system prawny. Opieranie się w wyrokowaniu na precedensach sądowych spowodowało, że w XIIIw. Powstało jednolite prawo dla całego Królestwa zwane prawem powszechnym, common law. Jest ono z charakteru i pochodzenia prawem precedensowym. Jest prawem o charakterze powszechnym. Termin common law mógł oznaczać:
    - prawo zwyczajowe w odróżnieniu od stanowionego (statute law)
    - prawo dla całej ludności w odróżnieniu od przywilejów, aktów o charakterze indywidualnym, nadawanym poszczególnym osobom czy miejscowościom.
    - rodzime prawo powszechne w odróżnieniu od innych praw o charakterze powszechnym tj. rzymskiego i kanonicznego.
    Prawnicy angielscy czerpali z podręczników prawa rzymskiego i kanonicznego elementy metody prawniczej, jak również niektóre zasady ogólne, odrzucali natomiast treść pozytywną (anglia miała swoje ius commune, sędziowie rzymscy nie kształcili się na uniwersytetach, system rozstrzygania wg zasad słuszności)

35. System Equity law
    Należy uelastycznić common law do zmieniających się okoliczności. Powstaje sąd kanclerski nie związany z regułami prawa powszechnego. Sąd ten w orzeczeniach nie trzymał się norm prawa powszechnego ale kierował się względami słuszności (eqity). Nastała więc dwutorowość prawa, która dziś znajduje głównie odbicie w różnicach procedury sądowej.

36. System statute law
    Ustawy zwane asyzami w interesach władzy królweskiej, od XIVw. Były zwane statutami.Dla prawa stanowionego przyjęła się ogólnie stosowana nazwa prawa statutowego (statute law). Rodzajem prawa stanowionego w dziedzinie prawa sądowego były także wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy, ryty, których nieprzestrzeganie było równoznaczne z obrazą majestatu królewskiego.

37. Literatura prawnicza Anglii
    Najwcześniejsze zbiory orzeczeń sądów to tzw. records, urzędowe protokoły rozpraw. Ich uzupełnieniami były reports, zawierające motywy wyroków + argumentację. Drugim ważnym źródłem były księgi prawne i literatura prawnicza rozwijająca się w XII i XIII w. pod dużym wpływem prawa kanonicznego i rzymskiego. Niektóre dzieła prawnicze uzyskały w praktyce sądowej taką powagę, że uważane były za oficjalne źródło prawa (books of authority).

38. Źródła prawa Czeskiego
    Podstawą jest prawo zwyczajowe. Rozbicie polityczne podowuje, że staje się ono trzonem prawa ziemskiego. W prawie miejskim i wiejskim był wpływ prawa niemieckiego. Za pośrednictwem orzecznictwa kościelnego rozpowszechnia się prawo kanoniczne.
    Od XIII w. tendencja do spisania prawa zwyczajowego. Pierwszy spis z połowy XIVw. - Księga Rożemberska, regulująca proces sądowe, zawiera postanowienia z procesu karnego i prywatnego. Pierwszy spis za sprawom królów czeskich - inicjatywa Wacława II, Ius regale montanorum, około 1300r. Najważniejsze przedsięwzięcie ustawodawcze w Czechacg było podjęte przez Karola IV Luksemborskiego, idea skodyfikowania prawa ziemskiego. 1349, 53 projekt znany pod nazwą Maiestas Carolina.
    W dobie wojen husyckich podejmowane były również liczne inicjatywy zreformowania państwa. Równolegle do prac nad wydaniem Ordynacji Ziemskiej (tworzy go komisja z 1497r, obejmuje zarówno normy prawa zwyczajowego i uchwały sejmów oraz ustawodawstwo królewskie odnoszące się do praw szlachty), a jednocześnie w opozycji do niektórych szlacheckich inspiracji tego zbioru, mistrz Wiktoryn Cornelius z Wyszechradu, opublikował w 1508r. i zadedykował Władysławowi II dzieło o Prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć. Dzięki systematyce, jasnemu wykładowi, znajomości literatury dzieło mistrza Wiktoryna zalicza się do najzacniejszych pomników literatury prawniczej doby europejskiego Odrodzenia.

39. Źródła prawa węgierskiego
    Brak tam spisów prawa zwyczajowego, ale dokumenty wspominały o prawie zwyczajowym, o ”starodawnym zwyczaju Królestwa” jako najważniejszym czynniku prawotwórczym. Władysław II w 1498r. polecił protonariuszowi kurii królewskiej Stafanowi Werborczemu dokonanie systematycznego zbioru prawa zwyczajowego. Werborczy sporządził obszerny zbiór pod nazwą Tripartitum opus iuris conseutudinarii inclyti regni Hungaria, który w 1514r został przedłożony sejmowi. Tripartitum nie uzyskało oficjalnej sankcji, ale stało się podstawowym źródłem prawa , obejmującym normy prawa ziemskiego stosowane w praktyce sądowej. O żadnej ścisłej systematyce nie było mowy.

40. Źródła Prawa Rosyjskiego RUSKA PRAWDA
    pierwsze dane o źródłach poznania prawa z XIIw. „Powieść doroczna”. Obok prawa zwyczajowego, które było głównym źródłem prawa w państwie kijowskim, pojawiać się zaczęło ustawodawstwo książece i nowe instytucje związane z potrzebami wczesnofeudalnego systemu społeczno-politycznego. Zebranie przekazów źródłowych otrzymało nazwę Ruskiej Prawdy. To najstarszy pomnik prawa słowiańskiego z okresu XI i XIIw.. Znane są obecnie dwie redakcje Ruskiej Prawdy - Krótka Prawda i Obszerna Prawda. Krótka prawda zawiera przepisy głównie z dziedziny prawa karnego i procesu. Zaznacza się charakter feudalnego prawa - przywileju. W obszernej prawdzie zawarte są przepisy Krótkiej Prawdy zmienione przez wnuków Jarosława Mądrego oraz statut Włodzimierza Monochama. Pojawiła się również Skrócona Prawda, stanowiąca wyciąg z redakcji obszernej prawdy z pewnymi nie znaczącymi przeróbkami.

41. Ustawy Cerkiewne, Prawo Bizantyjskie
    Ustawy cerkiewne były ważnym źródłem prawa średniowiecznej Rusi. Wydawane były przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych, szczególnie sądownictwa duchownego. Jedną z najwcześniejszych był Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych. Zależność od patriarchy Konstantynopola przyczyniła się do infiltracji prawa bizantyjskiego na Ruś. Zbiory praw bizantyjskich były rozpowszechnione w praktyce sądownictwa cerkiewnego. Nazywano je nomokanonami (nomos - ustawa świecka, canon -ustawa kościelna).

42. Ustawodawstwo ogólnorosyjskie w XV-XVII w.
    W wyniku zrzucenia jarzma tatarskiego wystąpiła potrzeba ujednolicenia prawa. Wyrazem tej potrzeby było ukazanie się w 1498 roku ogólno rosyjskiego zbioru pod nazwą Siudebnik dokonanego na zlecenie cara Iwana III. Opierał się on cześciowo na prawie zwyczajowym i postanowieniach Ruskiej Prawdy, jak również czerpał z przywilejów terytorialnych. W XVI wydano Carski Siudebnik z 1550r. Zawierał wiele postanowień z dziedziny sądownictwa i procesu. Kolejną kodyfikacją było Sobornoje Ułożenije z 1649r cara Aleksandra Michajłowicza. Trwał on do XIXw.

43. Źródła prawa w Polsce
    Dominująca pozycja prawa zwyczajowego, charakter partykularny, do czasów zjednoczenie Królestwa, kiedy to dążono do likwidacji odrębności (marne skutki w dziedzinie prawa sadowego). Prawo zwyczajowe Polski miało charakter stanowy, prawo ziemskie było wyłącznym prawem stany szlacheckiego, obok wykształciło się odrębne prawo miejskie i wiejskie. Obok prawa zwyczajowego było prawo stanowione, pojawiały się przywileje jednostkowe i zbiorowe. Na charakter prawa polskiego średniowiecza główny wpływ miały prawo kanoniczne i prawo niemieckie.

44. Spisy prawa zwyczajowego Księga Elbląska
    Księga Elbląska to najstarszy znany spis prawa zwyczajowego. Zwana jest również Prawem Polaków lub najstarszym Zwodej Prawa Polskiego. Księgę da się porównać z leges barbarorum, ale jednocześnie wyraźnie akcentuje zróżnicowanie stanowe społeczeństwa, wymieniając odrębnie rycerzy, duchowieństwo, kupców, chłopów zależnych. Podobną genezę miał Iura prutenorum stanowiący spis prawa pruskiego, na ziemiach należacych do zakony krzyżackiego. Spisem prawa ziemi łęczyckiej był z XIVw. Constitutiones Lancicienses (prawo zwyczajowe + lauda - uchwały sejmikowe ziemi łęczyckiej oraz orzeczenia sądowe).

45. Statuty Kazimierza Wielkiego
    Były one wyrazem wzrostu aktywności ustawodawczej monarchy. Wydane w latach 50-tych i 60-tych XIVw. Były wydane odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski. Wielkopolski wydany we współudziale możnowładców i szlachty. Małopolski to statut uchwalony na wiecu wiślickim oraz dołączone ustawy Kazimierza Wielkiego i jego następców tzw. ekstrawagantów, i stworzonych przez królewskich notariuszy prejudykatów (wyciągi ze spraw sądowych z wyrokami). Proces likwidacji odrębności miał miejsce u schyłku XIVw. Kiedy to powstawały zbiory obejmujące całość Statutów, tzw. zwody, z których pewne miały zasięg ogólnopolski. Najpopularniejsza redakcja to Dygesta z XVw.
    Statuty dotyczyły przede wszystkim ustroju politycznego oraz prawa karnego. Ich celem było ujednolicenie prawa i praktyki sądowej.

46. Prawo niemieckie a prawo Polskie okresu feudalnego
    Lokowano w Polsce wsie i miasta na prawie niemieckim. Stało się ono podstawą organizacyjną i na jego podstawie rozwijało się polskie prawo miejskie i wiejskie. Wpływ prawa niemieckiego dokonywał się najczęściej poprzez dokumenty lokacyjne. Głównym wzorcem był Magdeburg. Prawo magdeburskie wykształciło się na prawie saskim. Głównymi więc źródłami prawa niemieckiego w Polsce było zwierciadło saskie i Weichbild Saski czyli Magdeburski. Do polski przenikały pouczenia prawne, udzielane przez miasta macierzyste miastom filialnym. Innym źródłem prawa niemieckiego były ortyle. Chełmno miało duży wpływ na polskie prawo miejskie, gdyż wyparło z praktyki sądowej miast pruskich i mazowieckich prawo niemieckie, a ortyle przerobiło na Stare prawo chełmińskie.

47. Źródła Prawa Rzeczypospolitej Szlacheckiej - źródła prawa sądowego
    W polsce zamiast wzmocnienia władzy monarchy nastąpiło utrwalenie swoistej formy monarchii stanowej, w której - obok króla - władzę zmonopolizował stan szlachecki. W dziedzinie prawa sądowego utrzymała się dominacja prawa zwyczajowego nad stanowionym. Hasło egzekucji praw polegające nie na tworzeniu nowych ale przestrzeganiu dawnych. Utrzymał się partykularyzm prawny. W prawie rzeczpospolitej szlacheckiej utrzymywała się również stanowość prawa. Źródłami poznania są księgi sądowe dzielone na ziemskie i grodzkie, w miastach księgi miejskie, a na wsiach księgi sądowe wiejskie.

48. Źródła prawa ziemskiego koronnego, próby kodyfikacji
    Opierało się głównie na prawie zwyczajowym, spisywanym od XVw. (Artykuły sądowe, Zwyczaje ziemi krakowskiej). Rozwijało się prawo stanowione w postaci uchwał sejmowych czyli konstytucji, aktór wydawanych przez króla pod nazwą edyktów, dekretów, uniwersałów oraz w pewnej mierze uchwał sejmików szlacheckich - laudów. Zgodnie z ruchem egzekucji praw powstała potrzeba ujednolicenie i skodyfikowania praw. 1505r. sejm radomski zwraca się do króla Aleksandra z petycją o wydanie praw. 1506r. powstaje Statut Łaskiego. Zawierał część oficjalną i nieoficjalną. W oficjalnej prawo polskie, w nieoficjalnej pomniki prawa niemieckiego, prawo lubeckie, oraz traktat o prawie rzymskim. Po raz pierwszy w Polsce gromadzi się taki ogromny materiał prawny. W 1520r. powołuje się w sejmie bydgoskim komisje dla poprawy całego prawa sądowego. W 1522 komisja podejmuje sprawę reformy postępowania sądowego. W 1523r. powstaje Formula Processus. Składała się z części normatywnej i wzorów formuł procesowych. Do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej obowiązuje Formula Processus. W 1532 pojawia się drukiem Korektura Taszyckiego. Podzielona była na 5 ksiąg zawierających przepisy z ustroju państwa, zwłaszcza ustroju sądów, procesu sądowego, prawa rodzinnego ze spadkowym i prawem stanów, zobowiązań i prawa karnego a w ostatniej księdze - zbiory formuł czynności prawnych i procesowych. Zawierała ona sporo nowości, co spowodowało, że w 1534r ją odrzucono przez szlachtę. W XVIw. Jakub Przyłuski podejmuje się kodyfikacji i w 1553r. wydaje kompendium najlepiej wyrażające program szlacheckiego ruchu egzekucyjnego. Jan Herbut w 1563r. wydaje po łacinie kompendium prawa polskiego, mające duże znaczenie praktyczne. W 1588r wybrana zostaje komisja dla korektury prawa ziemskiego koronnego i dla spisania doskonałego i gruntownego jednego statutu językiem polskim, i także do ukrócenia procesu. Jej efektem były prywatne prace Stanisława Sarnickiego i Jana Januszowskiego. Ostatnie próby kodyfikacji przypadły u schyłku XVIIIw. Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego i Kodeks Stanisława Augusta. Jeśli chodzi o zbiory ustaw to po statucie Łaskiego dopiero w XVIIIw. Załuski i Konarski wyszli z inicjatywą wydania pełnego zbioru ustaw pod nazwą Volumina Legum.

49. Źródła prawa Mazowsza i Prus Królewskich
    Po inkorporacji Korony zachowały one pewne odrębności. Na Mazowszu rozwijało się prawo zwyczajowe oraz prawo stanowione w postaci ustawodawstwa książęcego. Pierwsza kodyfikacja - Zwód Prażmowskiego, poprawiony projekt nazywany był Drugim Statutem Mazowieckim albo Zwodem Goryńskiego. W 1576r. szlachta Mazowiecka zdecydowała się przyjąć prawo koronne, ale z zastrzeżeniami. Były to tzw. Excepta Mazowieckie, które utrzymały się do końca dawnej RP.
    W Prusach Królewskich przywilej inkorporacyjny obowiązywał od 1454r. W 1476r. na szlachtę rozciągnięto prawo chełmińskie. Starania szlachty zakończyły się stworzeniem Korektury Pruskiej (1598). Regulowała ona przede wszystkim ustrój sądów, proces oraz prawo rodzinne i spadkowe. Inne prawa regulowało prawo chełmińskie.

50. Statuty Litewskie
    Wywołane związkami Polski z Litwą. Podjęte w XVw. Prace nad kodyfikacją prawa doprowadziły do opracowania trzech zbiorów o charakterze kodyfikacji, pod nazwą Statutów Litewskich. W 1529r. zatwierdzono pierwszy z nich na całym terytorium Wielkiego Księstwa tzw. I statut Litewski dotyczący nie tylko prawa sądowego, ale również ustroju państwowego i organizacji pozarządowych. Opierał się głównie na prawie zwyczajowym, ale również stanowionym. W 1566r. przez komisję powołaną w 1551r. przez Stanisława Augusta opracowano II statut litewski nieco obszerniejszy, oparty na nowej systematyzacji materiału prawnego. Widać tu większy wpływ prawa polskiego oraz silniejsze oddziaływanie pierwiastków romanistycznych. Powołano komisję do spraw statutu, która miała ujednolicić prawo Wielkiego Księstwa z prawem Unii. W 1588r. zatwierdzono III statut litewski. Zachowywał on odrębność systemu prawnego Litwy, jak również pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny. Przewidywał posiłkowe stosowanie inszych praw chrześcijańskich, a także jego wyłączność terytorialną.

51. Źródła Prawa Miejskiego Rzeczpospolitej
    Istniejące zróżnicowanie prawa miejskiego uległo pogłębieniu w XVIw. Mocno krytykowano kontakty z Magdeburgiem. Ważną rolę w pogłębieniu partykularnych różnic prawa odegrała działalność prawodawcza rad miejskich od XVI do XVIIIw. Pojawia się potrzeba ujednolicenia. Pierwsza próba z inicjatywy Zygmunta Starego w 1527 projekt Macieja Śliwniciego - Kodeks Zygmunta. Projekt ten nie wywarł wpływu na rozwój prawa miejskiego. Nadal obowiązywało Zwierciadło Saskie i Weichbild Saski. Ich tekst wydrukowano po raz pierwszy w Statutach Łaskiego w 1506r. W XVIw. ożywiła się działalność w zakresie literatury prawa miejskiego. Najbardziej płodnym pisarzem był Bartłomiej Groicki. Pisał wyłącznie po polsku i domagał się rozpowszechnienia polszczyzny w sądownictwie. Dokonał on złagodzenia Caroliny podczas jej tłumaczenia. Korzystał także z prawa polskiego tj. konstytucji dotyczących prawa miejskiego.

52. Źródła prawa wiejskiego
    Wywodziło się ono z prawa miejskiego w Polsce. Podstawowymi źródłami poznania prawa wiejskiego były powstające w XVw. Księgi sądowe wiejskie, do których wpisywano w porządku chronologicznym sprawy sądowe oraz akta spraw niespornych.

53. Prawo rzymskie w Polsce
    Polacy rządzili się własnym prawem a nie prawami „cesarskimi”. Pojawiały się obawy przed narzuceniem Polsce zwierzchnictwa niemieckiego, a szlachta obawiała się autorytaryzmu (pełna władza monarchy). W prawie ziemskim nie doszło więc do recepcji prawa rzymskiego. Większy zasięg miało w prawie litewskim, gdzie III Statu Litewski dopuszczał jego stosowanie. W prawie miejskim prawo rzymskie odegrało odmienną rolę. Rozwój miast wiązał się z wykorzystaniem norm, które najlepiej by odpowiadały warunkom gospodarki towarowo-pieniężnej. Prawo rzymskie infiltrowało do prawa miejskiego. Bartłomiej Groicki mówił o konieczności posiłkowego stosowania prawa rzymskiego. Było ono w użytku z racji jego przydatności.

54. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
    W średniowieczu nie każda jednostka miała zdolność prawną, czyli była uznawana za podmiot praw i obowiązków. Zdolność prawną posiadali tylko ludzie wolni. Zdolność prawna miała charakter stanowy. W prawie średniowiecznym zdolność prawna mogła być uzależniona od dobrej sławy. Występowały również ograniczenia zdolności prawnej kobiet. Mógł o zdolności prawnej decydować również stan zdrowia (np. karły). Nabycie zdolności prawnej wiązało się z przyjęciem do rodziny (symboliczne podniesienie dziecka przez ojca). Płód nie posiadał zdolności prawnej ale był otoczony specjalną ochroną prawa. Utrata zdolności prawnej następowała przez śmierć fizyczną i fikcyjną (cywilną - wyjęcie jednostki spod prawa).
    W prawie współczesnym zaczęto wyróżniać zdolność do czynności prawnej, czyli możności nabywania praw i obowiązków mocą własnego działania. Nabywało się ją wraz z osiągnięciem pełnoletniości fizycznej. Później pojawiły się granice wieku pom. 12 a 15 lat. Kobiety były z reguły całe życie ograniczone w zdolności do czynności prawnej. W średniowieczu zdolność do czynności prawnych mogła być tak jak zdolność prawna uzależniona np. od stanu zdrowie

55. Małżeństwo w średniowieczu (prawo małżeńskie osobowe)
    Pierwotnie zwierano je przez porwanie kobiety przez mężczyznę. Z czasem zwyczaj ten przekształcił się w kupno żony. Dalej przekształciło się to w kupno władzy, opieki nad kobietą od ojca lub innego męskiego krewnego. Opłata ta nazywała się wianem. Zawarcie małżeństwa było we wczesnym średniowieczu aktem świeckim. Jednolity akt prawny rozpadł się na dwa stadia - zmówiny i zdawiny. Zmówiny to wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa, zdawiny to uroczysta czynność prawna, której treścią było zawarcie małżeństwa. Obie umowy miał świecki charakter. Małżeństwo w obliczu kościoła zaczynało się pojawiać stopniowo od XIw, a wymagane było od Soboru Trydenckiego (1545-1563). Dawne zmówiny stają się zaręczynami. Od 1215r. od IV soboru lotaryńskiego pojawia się instytucja publicznych zapowiedzi, w celu wykrycia ewentualnych przeszkód do zawarcia związku małżeńskiego. Pojawiły się przeszkody małżeńskie zrywające (małżeństwo nieważne) i wzbraniające które zabraniały zawarcia ale nie czyniły go nieważnym. Najważniejszą przeszkodą było pokrewieństwo. Prawo świeckie wprowadziło różnice pochodzenia, a ukształtowanie stanowe - różnicę stanu. Rozwiązanie małżeństwa poza śmiercią, następowało za obopólną zgodną lub jednostronnie (przysługiwało z reguły tylko mężowi). Kościół starał się wprowadzić zakaz ponownego małżeństwa za życia drugiego małżonka, a następnie zasadę bezwzględnej nierozerwalności związku. Zarówno w prawie świeckim i kościelnym źle patrzono na powtórne małżeństwo wdów. Stosunki osobiste w małżeństwie były zdominowane przez męża , który miał władzę i opiekę nad kobietą. Mógł on nawet cieleśnie karcić. W prawie małżeńskim osobowym (w tej dziedzinie prawa) zaznaczył się największy wpływ kościoła.

56. Stosunki majątkowe małżeńskie
    W skład majątku małżeńskiego wnoszonego przez żonę wchodziły wyprawa, a następnie posag. Mąż natomiast wnosił wiano. Mógł też ofiarować żonie w związku z małżeństwem zwyczajowo przyjęte dary np. podarek poranny, podarek poślubny. W stosunkach majątkowych dominująca pozycja męża była w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem, szczególnie wśród niższych warstw społeczeństwa. System pełnej wspólności polegał na tym, że cały majątek wniesiony i uzyskany w czasie trwania małżeństwa stawał się wspólną własnością. W prawie ograniczonej wspólności regułą było utrzymanie przez obojga małżonków odrębnej własności wniesionych do małżeństwa nieruchomości. W systemie jedności zarządu majątkowego zarząd i użytkowanie, majątku należącego do żony, należało do jej męża. W sprawach z zakresu prawa małżeńskiego majątkowego utrzymana została jurysdykcja sądów świeckich.

57. Posiadanie, własność
    Własność w sensie prawnym to podstawowa, bezpośrednia i najszersza co do zakresu forma władania rzeczami. Prawo to jest historycznie zmienne. W prawie wczesnego średniowiecza brak jednoznacznego rozróżnienia między własnością a posiadaniem. Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako określone prawo do niej. Określano własność od słów potocznych tenuta, gewere, saisine, sedere. Posiadanie w prawie średniowiecznym z pojęciem posiadania z prawa rzymskiego. Składało się na faktyczną detencje (corpus) i wola władania rzecza jako swoją (animus). Dzielono posiadanie na pośrednie i bezpośrednie. Stąd charakterystyczna w czasach średniowiecza możliwość posiadania jednej rzeczy przez wiele osób.
    Własność nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej. Była uważana za najpełniejsze władztwo nad rzeczą. Odróżnienie własności od posiadania dokonywało się najpierw w sferze procesu sądowego (np. bezprawne posiadanie). Własność ziemi najczęściej wiązała się z władztwem o charakterze publicznoprawnym. Feudalna własność ziemi była własnością podzieloną co do treści na kilka podmiotów. W wiekach średnich własność prywatna nie była popierana przez kościół (niechęć do bogacenia się jednostek - wszyscy równi). Chciano osiągnąć kompromis między tradycyjną, a opartą na Ewangelii nauce o własności. Bóg dał człowiekowi władzę nad tworami przyrody. Św. Tomasz wiązał więc naturalne prawa właściciela z równie naturalnymi obowiązkami, jakie właściciel miał do spełnienia wobec nie posiadających czy potrzebujących. Więc gdy zysk z własności jest godziwy, to może być. Pojawia się własność jako funkcja społeczna.
    Nabycie własności mogło mieć charakter pierwotny lub pochodny. Przy pierwotnym nabywca nabycie było niezależne od czyichkolwiek uprawnień. Przy nabyciu pochodnym następowało przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą na podstawie kupna-sprzedaży, darowizny, czy zamiany. Przeniesienie własności wiązało się z umową realną (I etap) i wejściem w posiadanie (II etap).

58. Rodzaje umów w średniowieczu:
    Najważniejszym źródłem zobowiązań były umowy. Można wyróżnić umowy formalne i realne. Formalna polegała na zobowiązaniu kogoś do świadczenia w przyszłości, które dokonywane były drogą uroczystego przyżeczenia, ślubowania wiary. Umowa realna była zawierana wówczas, gdy zobowiązanie jednej ze stron do świadczenia w określonym terminie wynikało z faktu przyjęcia świadczenia otrzymania rzeczy od drugiej strony.

59. Sposoby zabezpieczania wierzytelności (samopomoc).
    Do najwcześniejszych należało zakładnictwo (krewny dłużnika stawał się zakładnikiem do momentu spłaty). Zastaw należał do najważniejszych i najbardziej rozpowszechnionych w przeszłości sposobów zabezpieczenia zwrotu wierzytelności. Ustanowienie zastawo mogło nastąpić w drodze umowy - był to zastaw umowny, określany jako dany. Tytuł prawa zastawu mógł nie wynikać z umowy i powstawać bez woli dłużnika. Był to zastaw wzięty. Jego genezą była przysługująca pierwotnie wierzycielowi możnośc stosowania samopomocy wobec dłużnika w celu zabezpieczenia swego roszczenia. Wśród rycerstwa i osób wyższego stanu szlacheckiego wyróżniano również jako zabezpieczenie wierzytelności załogę i łajanie.

60. Prawo prywatne u schyłku wieków średnich (wpływ prawa rzmskiego)
    Istotny wpływ miało na prawo prywatne - obok innych czynników - prawo rzymskie. Występuje tutaj głównie wulgarne prawo rzymskie głównie dla tendencji rozwojowych praw germańskich, co świadczyło o oddziaływaniu wzajemnym obu tych nurtów prawnych. W prawie rzymskim zacierały się różnice między przestępstwem publicznym i prywatnym, a także różnice między bezprawiem cywilnym i karnym. Prawo wulgarne funkcjonowało we Francji do XII-XIIIw. Potem źródłem poznania prawa stał się Corpus Iuris Civilis. Glosatorowie przystosowali prawo rzymskie na podstawie dośc swobodnej interpretacji tekstów rzymskich do teorii własności podzielonej. Stworzyli oni konstrukcję własności użytkowej, jako własności podległej wobec własności zwierzchniej. Z praktycznej potrzeby rozstrzygania kwestii kolizyjnych w stosunkach prawnych między miastami włoskimi wzięła początek nowa dziedzina jurysprudencji - prawo międzynarodowe prywatne. Komentatorowie opracowali teorię spółek handlowych.

61. Znaczenie recepcji prawa rzymskiego (prawo rzymskie w czasach nowożytnych)
    Szczególne znaczenie u schyłku średniowiecza i w początku czasów nowożytnych miał fakt recepcji prawa rzymskiego tj. przyjęcie go jako prawa zobowiązującego. Recepcja polegała nie tyle na przejmowaniu gotowych rozwiązań, ile na czerpaniu samych formuł, pojęć i reguł prawnych. Recepcja prawa rzymskiego następowała za pośrednictwem nauki prawa. Zmodernizowane i oparte na romanistycznych podstawach prawo, zwane prawem powszechnym lub pospolitym formalnie miało moc posiłkową w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce wypieało prawo miejscowe.

62. Osoby fizyczne
    Głównie regulowało się zdolność osób fizycznych do czynności prawnych. Pojawiają się trzy kategorie wieku - małoletność (brak zdolności prawnej), dojrzałość czyli tzw. lata sprawne (ograniczona zdolność) i pełnoletność(pełna zdolność). W prawie prywatnym pozostają ograniczenia z racji przynależności do pewnego stanu. Utrzymywały się w dalszym ciągu ograniczenia cudzoziemców. Wpływało również wyznanie. Utrzymało się ograniczenie zdolności do czynności prawnych kobiet, a także upośledzenie dzieci nieślubnych. Ograniczono również duchownych. Nad majątkiem osób ograniczonych wobec prawa czuwali powoływani kuratorzy.

63. Małżeństwo (późne średniowiecze)
    Kościół wywiera duży wpływ na rozwój małżeństwa. Był to związek monogamiczny i nierozerwalny. Pojawiają się teorie gallikanizmu, które starały się pogodzić ideę charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w sprawach małżeńskich. Od soboru trydenckiego obowiązująca i obligatoryjna jest wyznaniowa forma małżeństwa. Formą tą był ślub poprzedzony zapowiedziami pozwalającymi na wykrycie przeszkód. Znano także egzamin przedślubny z znajomości zasad religii chrześcijańskiej. Rozbudowany został katalog przeszkód.

64. Zmiany w prawie majątkowym (schyłek średniowiecza)
    Pojawia się rozróżnienie pomiędzy faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do niej oraz określanie posiadania za wzorem rzymskim za pomocą dwóch elementów - faktycznego władztwa (corpus) oraz woli posiadania (animus). Wiąże się to z pojawieniem się specjalnych form sądowych ochrony posiadania i powstaniem odrębnego procesu posesoryjnego. Późniejsze konstytucje polskie w celu zapobieżenia szlachecko-magnackiej samowoli rozwijały zasady procesu posesoryjnego, który w praktyce sądowej był jednak łączyny z kwestiami natury petytoryjnej. Dziełem doktryny cywilistycznej tamtych czasów było również stworzenie jednoczesnego posiadania wyrażone w rozróżnionym przez glosatorów posiadaniu corpore i animo. Pojawiła się nieznana rzymskiemu prawu kategoria posiadania praw (posiadanie w zakresie jakiegoś prawa, nie tylko rzeczowego, ale również niemajątkowego o charakterze familijnym, godności itp.).

65. Przemiany własności feudalnej.
    Na terenie zachodniej Europy własność ziemi miała charakter własności podzielonej. Własność użytkowa podległa należała do użytkownika lenna, natomiast własność zwierzchnia pozostawała w rękach pana lennego. Umacniano własność podzieloną. Charakter i zakres praw chłopów zależał od ich ogólnej sytuacji społeczno - ekonomicznej. Dziedziczenie prawa chłopa do gruntu w czasach recepcji prawa rzymskiego ujmowane było w kategorię prawną wieczystej dzierżawy, występującej pod nazwą emfituezy. Własność ziemska traciła są pozycję ekonomiczną podstaw ustroju, ale nadal określała przywileje polityczne i społeczne właścicieli ziemskich. W ideologii reformacji pojawia się potępienie próżnujących bogaczy, bogacić można się było droga pomnażania wartości produkcyjnej. Rozpowszechniło się nabywanie własności poprzez sądowe przenoszenie własności tj. dokonywanie wywiązania przed sądem. Pojawiła się instytucja specjalnych ksiąg w XIVw. Gdzie wpisywano fakt przeniesienia. Wpis mógł być konstytutywny, jeśli decydował o przeniesieniu tytułu własności na nabywcę lub deklaratoryjny, gdy tylko potwierdzał przeniesienie własności, a księgi służyły rejestracji umówi czyli tzw. transkrypcji. Rozwinęła się teoria tzw. tytułu i prawnego nabycia nieruchomości.

66. Przemiana w prawie zobowiązań (schyłek średniowiecza)
    Następuje przesunięcie odpowiedzialności z osoby na majątek dłużnika. Pozostał środek przymusu osobistego w postaci aresztu za długi. Pojawia się wyrastająca z instytucji zakładu kara konwencjonalna jako sankcja pieniężna za nieterminowe wywiązanie się z długu. Rozwijają się kontrakty konsensualne, dochodzące do skutku przez samo oświadczenie woli (solo concensu). Ważność niektórych umów uzależniona była od zachowania pewnych wymogów np. formy pisemnej, albo obowiązku wpisu do ksiąg czy rejestrów. Podstawowe znaczenie nadal miała umowa kupna sprzedaży. Wyodrębniła się umowa pożyczki (najem pieniądza). Zakaz lichwy został stopniowo złagodzony. Znaczenia nabiera dzierżawa.

67. Prawo Karne w ustroju plemienno - szczepowym.
    Wg Tacyta rodzaj kary symbolizuje charakter przestępstwa. Nie chodziło jednak tylko o to, ale wpływ również miały bóstwa, bowiem w tamtej epoce kara miała jeszcze charakter sakralny. Wyróżniano przestępstwa publiczne polegające na łamaniu miru - pokoju publicznego. Wyróżniano również przestępstwa naruszające interesy jednostki. Można było wybrać tutaj jako karę drogę samopomocy (zemsta rodowa). Wraz z rozwoje gospodarczym pojawiła się instytucja okupu będącego środkiem wykupienia się od zemsty, a jednocześnie sposobem kończenia waśni i wojen rodowych. Do prawa karnego zaczęły przenikać nowe pierwiastki, wynikające ze wzrostu władzy publicznej i aparatu państwowego, jak również znaczenia organizacji kościelnej w średniowiecznym państwie. Coraz więcej przestępstw zaczęto zaliczać do naruszających interes ogółu, i zaczęto je określać mianem publicznych. Były one zagrożone karami państwowymi - inaczej publicznymi. Ścigano za złamanie Miru. Powstało rozróżnienie na mir miejscowy (specjalnie miejsca) i mir osobowy (nadanie specjalnych praw pewnym osobą). Z czasem najwyższymi karami państwowymi były zagrożone przestępstwa przeciwko religii. Wszystkie pozostałe czyny określano jako prywatne. Można było je dochodzić na drodze sądowej lub w drodze samopomocy. Na miejsce krwawego odwetu wkraczała idea okupu. Wykształcił się system kar pieniężnych tzw. kompozycyjnych, uiszczany w celu zakończenia walk rodowych. W czasach państwa wczesnośredniowiecznego podstawowe przestępstwa to przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, życiu i zdrowi, mieniu i moralności.

68. Ograniczenie wojen prywatnych (samopomocy) (prawo prywatne)
    Krwawe wojny stały się sposobem dochodzenia sprawiedliwości drogą regularnych wojen prywatnych. Aby zapobiec wojnom prywatnym wyniszczającym państwo m.in. ekonomicznie, coraz więcej pojawiało się kar o charakterze publicznym. Rozbudowywano instytucję okupu, który musiał zostać przyjęty pod groźbą naruszenia miru. Z przymusem pojednania wiązało się powstanie instytucji pośredników (arbitri) między powaśnionymi rodami. Rozpowszechniła się rola kościoła jako azylu (kto ukrył się w kościele nie mógł być zabity, tylko wyprowadzony na publiczną rozprawę). Pod wpływem kościoła pojawiło się ograniczenie czasowe wykonania kary i tzw. rozejm boży np. w wielki post. Ograniczeniem było również wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd. Uległ także zwężeniu krąg krewnych, którzy mogli występować po obu stronach.

69. Pojęcie przestępstwa, charakter odpowiedzialności
    Nie było rozróżnienia pomiędzy przestępstwem a czynem naruszającym czyjeś prawo prywatne. Przestępstwem był więc każdy fakt wyrządzenia szkody (tak samo dochodzono zabójstwa jak i nie oddania długu). Nie wykształcona była odpowiedzialność, Przestępstwo było ujmowane od strony obiektywnej tj. od strony zewnętrznych przejawów. Odpowiedzialność była niezależna od winy, oraz z reguły, istniała bezkarność usiłowania przestępstwa. Nie istniało rozróżnienie odpowiedzialności karnej od cywilnej, a odpowiedzialność ogólna miała charakter odszkodowawczy. Występowały pewne tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności. W niektórych prawach pojawia się wyróżnienie czynów popełnionych niechcący lub przypadkiem. Zaczęto uwzględniać okoliczności popełnienia przestępstwa (działanie umyślne, początek - na jego bazie wykształciły się przesłanki obrony koniecznej). Pozostała utrzymana odpowiedzialność zbiorowa, ale widać było coraz większe dążenia do indywidualizacji odpowiedzialności. Przejawem obiektywnej odpowiedzialności było traktowanie wszystkich osób w przestępstwie jednakowo.

70. Kary państwowe - publiczne
    Znamieniem rozwoju organizacji państwowej był rozwój kar o charakterze publicznym,. W prawie wczesnośredniowiecznym zaczęło się kształtować rozumienie kary jako odpłaty za wyrządzone zło. Na początku karę dostosowywano do przestępstwa zgodnie z zasadą talionu (oko za oko, ząb za ząb). Kara miała charakter odzwierciedlający (złodziejowi ucinano rękę). Później rozpowszechniła się idea okupu. Podstawową karą była kara śmierci. Kara ta miała służyć odstraszaniu innych od popełnienia przestępstwa czyli nie była to tylko prewencja szczególna (wobec jednostki) ale również generalna. Karami publicznymi były kary mutylacyjne, kara wyjęcia spod prawa, kara wygnania z kraju, konfiskata lub zniszczenie majątku. Istniała możliwość wykupienia się od kary publicznej, ale nie zawsze na to pozwalano.

71. Kary prywatne, system kar kompozycyjnych
    Kary kompozycyjne były następstwem samopomocy. Były to kary uiszczane w formie okupu. Kara ta posiadała połączenie elementu kary, jak i elementu pieniężnego. Wyróżnić tutaj można np. główszczyzne, pokutno lub nawiązkę. Dopełnieniem była kara na rzecz władcy za naruszenie miru. Początkowo kara kompozycyjna była karą zbiorową. Kto nie mógł się wykupić musiał ponieść karę śmierci.

72. Ograniczenie wojen prywatnych, tzw. wróżd (prawo karne)
    Powstawały liczne ustawy, zwane „ustawami pokoju”, dodatkowo istniała instytucja rozejmu Bożego i zarządzenia dotyczące czasu. Wprowadzono przedawnienie, wprowadzono obowiązek formalnego zapowiedzenia odwetu, zwanego „odpowiedzią”. Sposobem było również zapłacenie okupu (jeśli strony były równe stanem) i dopełnienie aktu pokory.

73. Nowa klasyfikacja przestępstw
    Postępuje rozwój aparatu państwowego. Pojawiają się czyny, które można było utożsamić z pojęciem „spraw królewskich” - były one przeciw interesom króla. Do kary pieniężnej dokładano równolegle karę na rzecz monarchy. Pojawił się podział ze względu na wagę czynu na przestępstwa większe i mniejsze. Innym podziałem było wyróżnienie zbrodni i przekroczeń. W Zwierciadle Saskim można spotkać próbę podziału ze względu na wolę dokonania przestępstwa. W prawie francuskim dodatkowy podział na gardłowe i nie gardłowe w zależności od rodzaju sankcji karnej. W prawie Angielskim w XII w. wykształcił się podział na zbrodnie i wykroczenia. Rozwój państwowości prowadził do zmian w katalogu kar. Najcięższą stała się obraza majestatu (crimen lease maiestatis). Z przestępstw przeciw jednostce w późnym średniowieczu wyróżniono przestępstwa przeciwko czci.

74. Subiektywizacja odpowiedzialności
    Pojawia się subiektywny stosunek sprawcy do czynu. Próbowano odróżnić czyny popełniane umyślnie i bez złego zamiaru. Odróżnienie to było opierane początkowo na zewnętrznych okolicznościach popełnienia czynu. Okoliczności mogły wyłączać bezprawność czynu, a nie wyłączać bądź umniejszać winę sprawcy. Drugim ważnym ruchem późnego średniowiecza była indywidualizacja odpowiedzialności.

75. Nowa klasyfikacja kar w późnym średniowieczu
    Brak podziału na kary publiczne i prywatne. W systemie kar pieniężnych pokrywano często prywatne i publiczne uszczerbki (wcześniej). Jednym z typowych podziałów był podział niemiecki na kary na gardle i ręku (za zbrodnie) oraz kary na skórze i włosach (za przekroczenia). Od kary śmierci można się było wykupić, ale było więcej ograniczeń niż wcześniej. Kary na skórze i włosach to kary hańbiące. Ogólną cechą ówczesnych środków represji były kary na czci, w Polsce najcięższą była infamia - utrata praw szlacheckich. Nadal stosowano kary pieniężne. Wraz z późniejszym rozróżnieniem na prawo cywilne i karne okup na rzecz władzy państwowej przekształcił się w karę majątkową, a na rzecz kary prywatnej w odszkodowanie.

76. Włoskie prawo karne
    Przyjęte zostały pewne postępowe rozwiązania prawa rzymskiego. Miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu prawa karnego. Uczeni operowali również definicjami. System włoskiego prawa karnego wykształcił się od XII do XVIw. Wpływały na niego prawa germańskie, rzymskie, kanoniczne. Prawo poszczególnych miast charakteryzowało się rozbieżnością, ale razem tworzyły pewien całościowy system norm.

77. Zwycięstwo zasady publicznoprawnej we Włoszech (przejście od prywatnoprawnego do publicznoprawnego)
    Zasada publicznoprawna polega na uznawaniu każdego przestępstwa za czyn naruszający w jakiejś mierze interesy ogółu przez sam fakt zakłócania ustalonego przez państwo porządku publicznego. Początkowa słabość aparatów publicznych powodowała, że w niektórych przestępstwach nadal stosowano samopomoc. Wraz z rozwojem pojawia się potrzeba karania wszelkich naruszeń porządku publicznego. Prawo karne staje się jednym z najważniejszych instrumentów zabezpieczenia ustalonego przez rządzących ładu. /klasyfikacja przestępstw opierała się na kryterium wielkości grożącej za nie kary.

78. Subiektywne przesłanki odpowiedzialności. Wina. - Subiektywizm odpowiedzialności karnej. (włoskie statuty)
    W doktrynie miast włoskich uznano stronę podmiotową przestępstwa za czynnik stanowiący podstawę odpowiedzialności sprawcy i decydujący o jej zakresie. Już nie strona przedmiotowa (skutek) ale czynniki subiektywne, mówiące o wewnętrznym nastawieniu sprawcy do czynu, jego zamiarze, woli popełnienia przestępstwa stał się przesłankami odpowiedzialności karnej. Źródła wyrażnie wyróżniały winę umyślną i nieumyślną. Nie umiano wtedy jeszcze wyróżnić działania nieumyślnego od czystego przypadku. Dalszą tendencją było zrównywania odpowiedzialności karnej kobiet z odpowiedzialnością mężczyzn. Normowano również odpowiedzialność nieletnich (mniejsza wina). Istniały również okoliczności bezkarności, kiedy następowało wyłączenie winy jak obrona konieczna, pomoc konieczna. Samopomoc była niedopuszczalna. Istniało również popełnienie czynów w afekcie. Bezkarna była również kradzież z nędzy. Wraz z subiektywizacją pojawił się pogląd, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek wywołany w świecie zewnętrznym. Osiągnięciem doktryny włoskiej było wyrobienie się pojęcia usiłowania. Ponoszono również odpowiedzialność za udział w przestępstwie - mandat (nakłanianie i podżeganie), consilium (udzielenie rady) i auxilium (pomoc natury fizycznej). Poplecznictwo było ujmowane jako odrębne przestępstwo.

79. System kar (statuty włoskie)
    W komunach włoskich uznano publicznoprawny charakter kary, i stopniowe wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele. Celem kary wg chrześcijańskiej doktryny średniowiecza był środek poprawy, uleczenia grzesznika, z drugiej zaś strony była kontynuowała ona ideę biblijnego odwetu wyrażonego słowami oko za oko, ząb za ząb. W ustawodawstwie statutowym panował longobardzko germański podział kar. Podstawową karą była kara pieniężna - kara kompozycyjna. Drugą część kary stanowiła grzywna płacona na rzecz czynnika państwowego. Kary cielesne miały charakter subsydiarny, gdy sprawca nie mógł lub nie chciał zapłacić. Stopniowo kary cielesne stawały się podstawowymi. Jeśli chodzi o wymiar kary to statuty włoskie wprowadzały kary ściśle oznaczone za dane przestępstwo, bądź wprowadzały możność stosowania kar arbitralnych. Tworzono taryfy karne. Do okoliczności łagodzących zaliczano pojednanie (pax) sprawcy z pokrzywdzonym oraz przyznanie się do winy. Równolegle z podziałem na przestępstwa zwyczajne i nadzwyczajne wyróżniano więc kary zwyczajne oraz kary za czyny nieprzewidziane w statutach zwane nadzwyczajnymi.

80. Rozwój prawa karnego w XVI -XVII w. Linie rozwoju do początku doby nowożytnej.
    Warunkiem działania scentralizowanego aparatu władzy była unifikacja prawa. W dziedzinie prawa sądowego działalność monarchów skupiała się na skodyfikowaniu prawa karnego procesowego i materialnego. Początki doby nowożytnej w prawie karnym nazywane są okresem ordynacji karnych, gdyż od XVI aż po wiek XVIII powstało kilka dużych dzieł, z których najważniejszym w skali ogólnoświatowej była Constitutio Criminalic Carolina. (PUNKT 34) Kodeks ten otwierał nowy charakterystyczny dla czasów Renesansu, etap rozwoju prawa karnego, kiedy to nastąpiło przenikanie do praw krajowych nowych pierwiastków i praktyki prawa włoskiego, a za jej pośrednictwem - z prawa rzymskiego i kanonicznego. Ukazanie się Caroliny oznaczało postęp w dziedzinie techniki legislacyjnej (definicje poszczególnych stanów przestępnych), zmieniło również dotychczasowe poglądy na przestępstwo i karę. Tam gdzie zaznaczyły się bezpośrednie wpływy Caroliny można zaobserwować zwycięstwo zasady publicznoprawnej, uznania winy za podstawę odpowiedzialności karnej, rozbudowy okoliczności wyłączających odpowiedzialność, wyłączności kar publicznych, opartych głównie na karach cielesnych, mających na celu odstraszanie ogółu i będących wyrazem wzmocnienia państwowej represji karnej. Zasady te wyznaczały kierunki rozwoju aż do przełomu epoki oświecenie.

81. Rozwój Prawa karnego XVI-XVIIw. Publiczno prawny charakter przestępstwa. (Polska Odmienność)
    Wraz z wydaniem Caroliny ugruntowano przeświadczenie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny, więc zwalcza się je karami o charakterze publicznym. Carolina nie przewidywała wykupienia się od kary, ugoda też nie uwalniała sprawcy od kary publicznej. W prawie karnym Polskim w XVI w. podnosiły się głosy sprzeciwu, gdyż szlachta nie chciała publicznoprawnego przestępstwa. Andrzej Frycz Modrzewski w mowach „O karach za mężobójstwo” domagał się m.in. ścigania przestępstw z urzędu oraz zastąpienia główszczyzny karą śmierci za zabójstwo - niezależnie od stanu. W 1588r w Polsce pojawił się zakaz pojednania się stron poza sądem przy przestępstwie mężobójstwa. Wyrazem odmienności prawa karnego ziemskiego w RP szlacheckiej było także utrzymywanie się i teoretyczne opracowanie w doktrynie z XVIw. dawnego podziału na przestępstwa publiczne i prywatne.

82. Rozwój prawa karnego XVI-XVII w. Podstawy odpowiedzialności
    Podstawy odpowiedzialności były rozpowszechniane za pomocą Caroliny. Carolina opierała się na założeniu, że o przestępstwie decyduje nie skutek zewnętrzny, ale zamiar, oraz uzależniała zakres odpowiedzialności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. Pojawia się np. rozróżnienie na morderstwo (umyślne) i zabójstwo (nieumyślne). Rozwinięta problematyka winy została rozbudowana w kierunku szczegółowego podziału na winę umyślną i nieumyślną, a czasem przypadku. W orzecznictwie sądowym XVII doszło do odróżnienia zabójstwa nieumyślnego od przypadkowego. Ważną rzeczą były urzędowe nakazy rozpatrywania okoliczności popełniania przestępstw ,które wpływały na istnienie i zakres odpowiedzialności. Opracowano okoliczności wyłączające winę.

83. Rozwój prawa karnego XVI-XVII wiek, nowe kierunki represji karnej, polowanie na czarownice.
    Przemiany społeczno gospodarcze i polityczne epoki nowożytnej spowodowały pojawienie się nowych represji karnych. Jednym z najbardziej charakterystycznych przejawów były masowe, trwające 3 wieki polowania na czarownice. Prześladowanie czarownic zapowiedziane przez wydaną w 1487r. książkę „Młot na Czarownice” rozpoczęło się w państwach niemieckich, a później w krajach protestanckich aż do Katolickich krajów Europejskich.

84. Rozwój Prawa Karnego XVI - XVIIw. Pojęcie i cel kary. Katalog kar
    Carolina nie znała już kar prywatnych. Wszystkie przewidziane przez nią sankcje karne miały charakter publiczny, a ich głównym celem było odstraszanie innych od popełnienia przestępstwa, czyli prewencja generalna. System kar polegał na jak najsurowszej represji karnej. Pojawiło się znowu jako reminscencja danego odwetu, dążenie do upodobnienia kar do przestępstw, osiąganego drogą talionu i kar odzwierciedlających. Carolina wprowadzała osiem kar śmierci, dodatkowo urozmaicony katalog kar mutylacyjnych, a poza tym karę chłosty, stania pod pręgierzem, wygnania oraz konfiskaty. Ważnym novum było pojawienie się wzmianki o więzieniu w Carolinie. Katalog kar publicznych wprowadzonych przez Carolinę rozpowszechnił się. Z rozwojem kolonizacji i żeglugi w XVIw. pojawiła się kara dożywotniej pracy na galerach. W Rosji Sobornoje Ułożenije z 1649r. pojawiła się kara bicia knutem, kara zesłania na Syberię lub Kaukaz oraz katorga. W społeczeństwie szlacheckim były również kary wyróżnione od stanu. Dla szlachty były to kary godzące w pozycję społeczną i honor. Jako więzienie dla szlachty u schyłku XVw. pojawiła się kara wieży, która była karą niehańbiącą.

85. Rozwój prawa karnego w XVI -XVIIw. Zasady stosowania kar.
    Na przykładzie Caroliny założenia dotyczące wymiaru kary. Jednym z jego znamion była arbitralność, polegająca na przyznaniu sędziemu dużej swobody w zakresie wymiaru kary. Carolina dopuszczała zasadę analogii tj. karalność czynów w niej nie wymienionych, a tylko podobnych do przestępstw przewidzianych przez prawo. Do zadań sędziego należało stosowanie kar w ustawie nieprzewidzianych: kary nadzwyczajne były z reguły łagodniejsze od kar kodeksowych czyli zwyczajnych. U komentatorów Caroliny istniał nawet pogląd, że jej kary można zastosować tylko wtedy, gdy nie istniały żadne okoliczności łagodzące, lub gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnia dany czyn. Carolina dostarczała też pewnych wytycznych jeśli chodzi o karanie za względu na stan. Okolicznością wpływającą na zwiększenie wymiaru kary była również nagminność występowania przestępstwa danego rodzaju.

86. Proces sądowy w średniowieczu - Wiadomości o najdawniejszych formach postępowania
    W czasach przedpaństwowych normalną drogą dochodzenia sprawiedliwości była samopomoc, przybierająca często charakter zemsty prywatnej. Z rozwojem organizacji państwowej następowało postępowanie prowadzone w określonych przez prawo formach i pod powagą władzy państwowej.

87. Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego
    We wczesnym średniowieczu nie rozróżniano bezprawia cywilnego i karnego. Rysem charakterystycznym procesu średniowiecznego był brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych. Każdy proces był w swej istocie procesem karnym, gdyż miał kończyć się wymierzeniem kary. Karanie przestępstw godzących w ogół należało do państwa, a przestępstw godzących w jednostkę do samych pokrzywdzonych. Przestępstwa publiczne dochodzone były z urzędu, podczas gdy przestępstwa prywatne w drodze postępowania prywatno-skargowego.

88. Proces sądowy w średniowieczu - cechy procesu zwyczajnego i jego przebieg
    Podstawową cechą procesu średniowiecznego była jego skargowość. Zaczynało się toczyć gdy ktoś wystąpił ze skargą. To formalne wezwanie zwało się pozwem. Wraz z rozwojem aparatu państwowego pozew prywatny zostaje zastąpiony przez pozew sądowy. W dalszym rozwoju prawa pojawiły się także szczegółowe przepisy dotyczące odroczeń rozprawy. Drugą cechą procesu była jego ustność i jawność. Stronami w postępowaniu był powód i pozwany. Spór stron przed sądem zaczynała skarga powoda. Trzecią cechą procesu średniowiecznego był jego ścisły formalizm tj. konieczność przestrzegania określonych rytuałów, gestów. Pojawiła się instytucja pomocników, którzy później zamienili się w zastępców procesowych. Czwartą cechą było oparcie procesu na zasadzie kontradyktoryjności czyli sporności. Proces był sporem między dwiema stronami. Sąd nie dociekał prawdy materialnej, opierał się tylko na danych przedstawionych przez strony i argumentach przez nie powołanych. Gdy pozwany uznał skargę lub potrafił ją dowodami odrzucić zapadał wyrok merytoryczny, jeśli natomiast pozwany zaprzeczył skardze, mógł paść wyrok warunkowy, czyli dowodowy, gdyż otwierał on kolejną część procesu - postępowanie dowodowe. Sąd orzekał, która ze stron ma „bliższość w dowodzie”, czyli ma pierwszeństwo w jego przeprowadzeniu, przewidywał sposób jego przeprowadzenia i ustalał z góry wynikające konsekwencje. Bliższość w dowodzie była przywilejem strony. Prowadzenie postępowania dowodowego przez strony, czasem nawet bez udziału sądu było przejawem biernej pozycji sędziego w procesie. W polskim procesie postępowanie miało charakter urzędowy (przed sądem, lub przez funkcjonariusza sądowego), ale w wyrok i tak nie był oparty na prawdzie materialnej.

89. Proces sądowy w średniowieczu - środki dowodowe
    Najważniejszym była przysięga. Miała charakter samoprzekleństwa, gdyż wzywała zemstę bóstw za kłamstwa. Przysięga mogła oczyścić z zarzutu, była to przysięga oczyszczająca. Istniała również przysięga oskarżająca. Prawo wymagało składania przysięgi z współprzysiężnikami. Podbną do współprzysiężników rolę odgrywali świadkowie. Doniosłą rolę w średniowiecznych środkach dowodowych odgrywały ordalia czyli sądy boże np. próba zimnej wody (kto tonął ten niewinny, bo woda żywił czysty nie pochłonie winowajcy), gorącej wody (brak oparzenia = niewinny), próba poświęconego kęsa (kto się zakrztusi poświęconym chlebem, ten winny). Ordalia dwustronne to pojedynek sądowy (walka) lub próba krzyża (stanie pod krzyżem z rękami w górze, kto pierwszy opuści ten winny). Stopniowo zaczęły się jako dowody pojawiać dokumenty pisemne. Pełną moc dowodową miały dokumenty królewskie, prywatne mogły być odrzucone.

90. Proces sądowy w średniowieczu - nagana wyroku
    Nagana wyroku musiała zawierać zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo, była więc naganą sędziego. Jej następstwem był pojedynek sądowy. Później zaczęto wprowadzać nowy proces pomiędzy naganiającym a sędzią (pojawienie się toku instancji). Następnie nagana zaczęła nabierać cech apelacji.

91. Proces sądowy w średniowieczu - postępowanie z urzędu, proces rugowy
    Monarcha przejmował funkcję publicznego mściciela wymierzającego sprawiedliwość. Ściganie przestępstw przeciw ogółowi odbywało się z urzędu. Było to postępowanie arbitralne, które cechowała szybkość represji karnej i dowolność kary. Był to sposób zemsty publicznej na sprawcy. W postępowaniu w sądzie królewskim silne były przejawy sędziowskiego kierownictwa procesem. Decyzje sądowe były w formie urzędowego nakazu. Sąd z urzędu przeprowadzał postępowanie dowodowe. Kolejnym etapem w rozwoju postępowania sądowego było w monarchii frankońskiej postępowanie sądowego. Wybierano na świadków rugowników, których zdaniem było zeznawanie na temat popełnianych w danej miejscowości, a dotąd nieujawnionych przestępstw, i wskazanie osoby podejrzanej. W Anglii sprzyjało konsolidacji władzy państwowej, stając się punktem wyjścia do rozwoju instytucji przysięgłych w sprawach karnych. Wskazanie przez owych przysięgłych danej osoby jako winowajcy było formalnym oskarżeniem publicznym, zastępującym skargę prywatną.

92. Proces sądowy w średniowieczu - szczególne rodzaje postępowania
    Proces o zwrot skradzionego przedmiotu czyli proces wydobywczy, określany jako gonienie śladem. Wraz z ugruntowaniem się poddaństwa chłopstwa pojawił się proces o zbiegłych poddanych.

93. Proces sądowy w średniowieczu - Egzekucja wyroków
    W początkach średniowiecza egzekucja miała charakter pozasądowy, a strona wygrywająca proces dochodziła zaspokojenia swych żądań w drodze pomocy własnej. Stosunkowo wcześnie pojawiła się egzekucja sądowa, przeprowadzona przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę. Z biegiem czasu rozbudowywano postępowanie o nowe czynności przewidziane prawem.

94. Proces sądowy w średniowieczu - podział skarg.
    Stopniowo wykształcał się proces cywilny i karny, co u schyłku średniowiecza doprowadziło do powstania dwóch odrębnych trybów postępowania sądowego: procesu cywilnego i karnego. Zapowiedzią tego podziału był podział skarg na cywilne i karne, a także mieszane w których strona domagała się odszkodowania cywilnego jak i ukarania sprawcy. Na tryb postępowania skargowego miał wpływ proces kanoniczny. Rozpowszechniła się pisemność postępowania, powstał system zarzutów procesowych, pojawiły się początki apelacji jako środka odwoławczego. W sprawach karnych znaczenia nabierało postępowanie z urzędu, bo którego przenikały elementy postępowania inkwizycyjnego.

95. Proces sądowy w średniowieczu, procesy szczególne
    Np. Niemiecki proces przeciw ludziom szkodliwym, rosyjski przeciw ludziom lichym i niemiecki proces gościnny przeciw cudzoziemcom.

96. Rozwój procesu od schyłku średniowiecza - proces cywilny włoski, zasady procesu rzymsko-kanonicznego.
    We Włoszech najwcześniej zatarł się podział na proces w sprawach cywilnych i proces w sprawach karnych. Proces cywilny od dwóch głównych źródeł oparcia, nazwany został procesem rzymsko-kanonicznym. Stosowany od XIIIw. W komunach włoskich stał się podstawą rozwoju procesu cywilnego w Europie. Cechowała go pisemność, był procesem skargowym. Jego cechą była dyspozycyjność (rozporządzalność) - sędzia dopiero po otrzymaniu skargi rozpoczynał postępowanie. Z zasadą dyspozycyjności ściśle związana była zasada kontradyktoryjności czyli sporności. Proces opierał się na zasadzie prawdy formalnej. Postępowanie opierało się na tzw. legalnej teorii dowodowej, zwanej również teorią dowodów formalnych.

97. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - Stadia procesu. Litis contestatio.
    Proces składał się na dwa stadia, oddzielone tzw. wdaniem się w spór. Pierwsze stadium procesu rozpoczynało się wniesieniem przez powoda do sądu pozwu wraz z pisemną skargą. Sędzia uznając skargę za formalną, urzędowo pozywał rugą stronę i ustalał termin stawienia się w sądzie. Pozwany mógł wnieść pisemną obronę. Gdy pozwany zaprzeczał roszczeniom powoda, a słuszność swej ekscepcji nie mógł uzasadnić, następowało wdanie się w spór. Kolejnym stadium był merytoryczny rozbiór sporu. Odtąd spór stawał się umocniony przed sądem. Nastąpiło wyodrębnienie aktów bezspornych i spornych wymagających udowodnienia w postaci tzw. aktów dowodowych (pozycje - artykuły - w formie listy zawierające jeden fakt). Najważniejszym środkiem dowodowym było przyznanie się do winy (confessio est optima probatio). Wyrok końcowy zwany był stanowczym. Mógł być przedstanowczy wyrok wydany w toku procesu w kwestiach incydentalnych, niedotyczących samej istoty sporu. Powstała instytucja zastępców stron podzielonych na adwokatów i prokuratorów. Prawomocny wyrok stawał się tytułem egzekucyjnym. Egzekucję przeprowadzał wyznaczony urzędnik sądowy. Postępowanie cywilne wykształcone na podstawie procesu rzymsko-kanonicznego było niezmiernie przewlekłe. Powstało postępowanie skrócone zwane sumarycznym. Sędzia miał wtedy wpływ na tok postępowania a także wybór dowodów. Znacznemu skróceniu uległy terminy procesowe.

98. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach nowożytnych
    Połączeniem procesu rodzimego i rzymsko-kanonicznego był powszechny niemiecki proces cywilny. Wprowadzał on zasadę ewentualności (przedstawiano od razu wszystkie twierdzenia i zaprzeczenia) oraz wyrok na dowód oddzielający dwa stadia postępowania sądowego. Wymiana pism od razu była meritum sporu i kończyła się wyrokiem na dowód. Środkiem odwoławczym była apelacja do sądu wyższej instancji, a od wyroku ostatecznego rewizja. W XVIw wyodrębnił się proces cywilny we Francji. Połączono tam zasadę pisemności z zasadą ustności. Uwidaczniała się zasada dyspozycyjności i sporności. Proces ten był bardzo przewlekły. W toku postępowania wyróżniano stadia wymiany pism między stronami, później przechodzono w tzw. stan sprawy zawisłej prowadzonej ustnie przez strony. Zwyczajnym środkiem prawnym była apelacja. We Francuskiej procedurze wykształciła się również opozycja przeciw wypadłemu wyrokowi zaocznemu oraz restytucja czyli prośba o przywrócenie sprawy do stanu poprzedniego. Nadzwyczajnym środkiem prawnym była kasacja, czyli skarga przeciw prawomocnemu wyrokowi składana do Rady Stron.

99. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - proces karny włoski, początki postępowania inkwizycyjnego.
    Charakterystyczną cechą jaka rozwinęła się w komunach włoskich było zastąpienie procesu skargowego inkwizycyjnym. Zapowiedzią przechodzenia w sprawach karnych od procesu skargowego do inkwizycyjnego było postępowanie z doniesienia. Potrzeba zwalczania się od schyłku XIIw. ruchów heretyckich legła u podstaw powołania przez papież instytucji inkwizytorów - sędziów śledczych rekrutujących się spośród dominikanów (specjalnie powołany w tym celu zakon w 1216r.). Postępowanie inkwizycyjne czerpało z procesu rzymsko-kanonicznego a także dopuszczało stosowanie tortur w celu wydobycia zeznań. Ogólne założenia to: wdrożenie postępowania następowało z urzędu, funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego były skupione w jednym ręku, oskarżony nie był stroną w procesie a tylko przedmiotem postępowania, proces był tajny i utrwalony w pisemnych protokołach stanowiących podstawę wyroku, postępowanie dowodowe oparte było na teorii dowodów formalnych i dopuszczało stosowanie tortur jako sposobu wymuszania zeznań. Proces inkwizycyjny składał się z trzech stadiów: postępowania informacyjnego zwanego inkwizycją generalną, właściwego śledztwa czyli tzw. inkwizycji specjalnej oraz osądzenia. Śledztwo było wdrożone z urzędu przez sędziego-inkwirenta. Postępowanie dowodowe było oparte na tzw. legalnej teorii dowodowej, wykształconej w procesie rzymsko kanononicznym. Przyznanie się do winy nazywano królową dowodów.

100. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - rozwój procesu inkwizycyjnego w XVI -XVIIIw.
     Nastąpiło zwycięstwo procesu inkwizycyjnego nad skargowym w sprawach karnych, co wiązało się z rozwojem absolutystycznych form rządzenia. Najważniejsze pomniki ustawodawcze tej epoki dotyczyły właśnie regulacji procesu inkwizycyjnego. W praktyce postępowanie inkwizycyjne stało panującą formą postępowania karnego. Wraz z przepisami Caroliny postępowanie inkwizycyjne zostało recypowane w złagodzonej postaci przez Bartłomieja Groickiego. We Francji wprowadzono je w ordonansie w 1539r. a szczegółowo rozbudowano w ordonansie z 1670r. W RP nie było procesu inkwizycyjnego, tylko skargowy jako jedna z ważnych gwarancji „złotej wolności” szlachty.

101. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - charakter i przebieg procesu inkwizycyjnego.
     Mimo istnienia praw lokalnych w okresie od XVI do XVIII w. przebieg i założenia procesu inkwizycyjnego wszędzie były takie same. Wszędzie był wszczynany z urzędu przez sędziego, lub specjalny organ powołany do ścigania przestępstw. W czasach nowożytnych odrodziła się instytucja rugowników, którzy w dawnym procesie rugowym mieli donosić władzom o wiadomych im przestępstwach. Pierwsze stadium postępowania - inkwizycja generalna - miała na celu ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak wystarczających do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy. Drugie stadium stanowiło etap właściwego śledztwa, kiedy to działanie inkwirenta było skierowane bezpośrednio przeciw podejrzanemu. Postępowanie dowodowe na drugim stadium miało na celu zebranie określonej liczby materiałów dowodowych, które stanowiłyby podstawę wyroku skazującego. Posługiwano się teorią dowodów formalnych, która wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości. Do dowodów określanych domniemaniem należały poszlaki. Najlepszym dowodem było przyznanie się do winy. Postępowanie było tajne, a z przebiegu sporządzany był pisemny protokół. Jeśli nie było wystarczającej liczby dowodów istaniało tzw. uwolnienie od sądu, w każdej chwili można było znów wszcząć postępowanie, jeśli dowody się znalazły. Istniała również kara z podejrzenia, łagodniejsza od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo. Czasem wyróżniano 3 stadium tzw. rozprawę końcową, albo końcowe przesłuchanie oskarżonego. Było jawne i ustne. Było z reguły czystą formalnością, gdyż decydującą role odgrywał sędzia-inkwirent. Odwołanie się od wyroku było bardzo ograniczone a nawet niedopuszczalne. Specjalny tryb postępowania wyróżnił się w procesach o czary. Do wszczęcia wystarczała jakiekolwiek doniesienia. Do wyroku skazującego wystarczyły dowody domniemane czyli proste podejrzenia czy poszlaki.

102. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - Cechy polskiego procesu ziemskiego w XVI-XVIIIw. Zasady postępowania skargowego.
     W prawie ziemskim Rzeczpospolitej szlacheckiej wyróżniano sporo odrębności od tendencji ogólnoeuropejskich. Proces w sprawach cywilnych jak i karnych był oparty na zasadach postępowania skargowego, z odchyleniami do procesu inkwizycyjnego w sprawie najcięższych przestępstw. Proces rozpoczynał się od złożenia pisemnego pozwu. Pojawił się podział na pozwy w sprawach kryminalnych i w sprawach cywilnych. Pozwanemu przysługiwało wniesienie dylacji (odkładów) które uległy obecnie usystematyzowaniu. Merytoryczne rozpoznawanie sprawy zaczynało się od wywodu sprawy przez powoda zwanego induktą. Merytoryczna odpowiedź pozwanego, czyli replika, powodowała zagruntowanie sprawy. Przedstawienie dowodów należało do samych stron, a sąd ograniczał się tylko do ich oceny. Najpoważniejszym środkiem dowodowym było świadectwo urzędowe z przeprowadzonej wizji czy obdukcji. Istniała instytucja świadków. Ważną rolę odgrywały dokumenty publiczne i prywatne. Proces kończył się wyrokiem stanowczym, w takcie procesu mogły zapadać interlokuty. Wyrok mógł być uwalniający, lub zasadzający. Znano także podział na wyroki oczywiste (oczne) i zaoczne. Pełny tekst wyroku nazywano dekretem. W XVIw. ukształtowała się instytucja apelacji. W procesie ziemskim utrzymywała się również nagana sędziego zwana mocją. Do nadzwyczajnych środków prawnych należało wznowienie procesu. Znana była również instytucja tzw. male obtentum, czyli postępowania przeciwko wyrokowi zaocznemu, uzyskanemu w sposób podstępny i niewłaściwy. Wykonanie wyroków prawomocnych odbywało się w obrębie procesu egzekucyjnego. Charakter egzekucji zależał od tego, co szlachcic posiadał. Szlachic-gołota egzekwował osobiście. Wykształciła się też samoistna egzekucja z nieruchomości, najpierw był zakład potrójny, następnie zakład potrójny + rumacja, na końcu banicja.

103. Rozwój procesu u schyłku średniowiecza - Cechy polskiego procesu ziemskiego w XVI-XVIIIw. - odrębności proceduralne w sprawach karnych
     W sprawach karnych uległo rozszerzeniu dochodzenie przestępstw z urzędu, prowadzone obecnie przez specjalnych urzędników ziemskich przy sądach ziemskich i grodzkich zwanych instygatorami. W przestępstwach przeciw państwu i jego organom prowadzono śledztwo sądowe, prowadzone z urzędu. W sprawach o najcięższe przestępstwo jak crimen laesae maiestatis czy zdrada kraju, dopuszczano stosowanie tortur.

104. Program Kodyfikacji Prawa - Ruch kodyfikacyjny czasów oświecenia (Grotius)
     Wiek oświecenia nazywany jest wiekiem kodyfikacji. Cechą wspólną kodyfikacji z XVIIIw. było to, że ich podstawą ideologiczną stała się filozofia nowożytnego prawa natury. Filozofia prawa natury zajmowała ważne miejsce w doktrynach polityczno-prawnych starożytności i średniowiecza. Ujmując rzecz najbardziej ogólnie: wszelkie oświeceniowe postulaty przebudowy istniejącego porządku prawnego nacechowane były w dziedzinie prawa prywatnego ideałami indywidualizmu i liberalizmu, zaś w dziedzinie prawa karnego głoszone były pod hasłami humanitaryzmu i bezpieczeństwa prawnego jednostki. Powstanie szkoły nowożytnego prawa natury wiąże się z postacią Hugona Grotiusa (1583-1645), holenderskiego prawnika, polityka i filozofa, który sformułował w swych dziełach katalog występujących w społeczeństwie stałych, niezmiennych, wynikających z natury człowieka prawideł, jak obowiązek dotrzymywania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nienaruszalność własności jednostki uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane; z owych założeń prawnonaturalnych wyedukować można było elementy do budowy całego systemu.
     Wyróżniamy dwa etapy rozwoju filozofii prawa natury: etap absolutnego i etap względnego prawa natury. Prawo natury stało się w czasie późniejszym swoistą nadbudową nad prawem pozytywnym. Zawsze nadrzędność prawa natury wobec prawa pozytywnego dotykała kwestii stosunku między prawem a moralnością. Wyrażano konieczność podporządkowania prawa prawom natury, co wyrażane było tezą o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy, którego rolą było pryncypia prawnonaturalne tylko odkryć, przyswoić i w odpowiedniej formie ogłosić. Prawno natury stało się prawe świeckim.

105. Program kodyfikacji prawa, założenia programu kodyfikacji prawa
     Postulatem myśli oświecenia było zbudowanie całkowicie nowego systemu prawnego. Jednym z celów ruchu kodyfikacyjnego „wieku świateł” było stworzenie jednolitego prawa. Hasłem XVIIIw. było zerwanie z stanem niepewności prawnej, brakiem bezpieczeństwa, samowolą i nadużyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Przyszły kodeks miał stworzyć prawo pewne. Zadanie to mógł spełnić tylko kodeks pełny pod względem zawartości, bez luk. Innym ważnym postulatem kodyfikacyjnym był podejmowany zgodnie z myślą kartezjańską „myśleć jasno i wyraźnie” wymóg jasności i powszechnej zrozumiałości kodeksu (Charakterystyczna bowiem była nieufność wobec prawników). Idealny kodeks miał być sprawiedliwy i służyć idei powszechnego dobra.

106. Program kodyfikacji prawa, zaczątki prac kodyfikacyjnych
     Program kodyfikacji znalazł podatną glebę na terenach „Świętego Cesarstwa Niemieckiego”. Pierwszy program kodyfikacji został sformułowany przez W.G. Leibniza, w którego dziełach zaobserwować można ów proces przechodzenia od dawnych programów reformy prawa do planów kodyfikacyjnych nowego typu. W Bawarii prace kodyfikacyjne podjęto w połowie XVIIIw za panowania Maksymiliana Józefa 3. Efektem prac było powstanie 3 kodeksów: karnego w 1751r., Codex Iuris Bavarici Criminalis, procedury sądowej w 1753r. i cywilnego w 1756r. Codex Maximilianeus Bavaricius Civilis. W prusach pierwsze reformy były postulowane na początku XVIIIw. W 1746r. władca Prus Fryderyk Wilhelm II wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji, zarówno pod względem kryteriów materialnych (uwzględnienie prawa rodzimego i zasad naturalnego rozsądku), jak i formalnych (postulat powszechnej zrozumiałości). Rezultatem był Corpus Iuris Fredericiani, który trzymał się praw dotychczasowych. W 1790r. Fryderyk II polecił K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi sporządzić zbiór na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury. Powstał w 1794r. Landrecht pruski. W Austrioi pierwsze prace przypadły na czasy panowania Marii Teresy. W 1752r. powołała ona komisję kompilacyjną prawa karnego, w 1768r. powstał Constitutio Criminalic Theresiana. W 1753r. została powołana komisję kompilacyjną prawa prywatnego, powstał Codex Theresianaus, który został odrzucony. W 1811r. ukazał się kodeks cywilny austriacki. W rosji do urzeczywistnienia programu kodyfikacyjnego doszło dopiero w XIXw. We Francji prace kodyfikacyjne ruszyły w dobie rewolucji po obaleniu rządu feudalnego. Zadaniem rewolucji było skodyfikowanie prawa i procesu karnego, aby zawrzeć tam fundamentalne zasady legalizmu i gwarancje bezpieczeństwa prawnego jednostki sformułowane w Deklaracji praw Człowieka i Obywatela z 1789r. Wydano dwie ustawy o charakterze częściowej kodyfikacji, w 1791r. kodeks karny, a w 1795r. kodeks o przestępstwach i karach. Dzieło kodyfikacji urzeczywistnione zostało dopiero przez Napoleona.

107. Program kodyfikacji prawa - projekty kodyfikacyjne w Polsce epoki Stanisławowskiej
     W 1776r. powołana została przez Sejm na wniosek króla komisja kodyfikacyjna. Kierownictwo jej powierzono Andrzejowi Zamoyskiemu. Idee ruchu kodyfikacyjnego zawierał tekst ”Jemu zleciliśmy uformować Codicem iuridicum, powszechnie w całej ojczyźnie naszej za regułę służyć mający; żądając po nim, żeby sprawiedliwość naturalną biorąc zawsze pro primo obiecto nie przywiązywał indesistenter do żadnej z dawnych legislatur, ale żeby zwracając naturę okoliczności, w których się naród nasz znajduje, i obyczaje onego, to wszystko in formando novo codice z dawnych praw zachował, cokolwiek zamierzonemu przez nas ulepszeniu sprawiedliwości nie znajduje przeciwnym. Wynikiem prac komisji było przedłożenie sejmowi w 1778r. projektu kodyfikacji pod nazwą „Zbiór praw sądowych”, obejmującego zarówno prawo prywatne, jak i karne, ułożone wg rzymskich instytucji: personae, rec, actiones. Same założenia kodyfikacyjne powtarzały znane wątki: myśl o szczęśliwości Narodu, chęć by wszelką ciemnotę w ustawach jasnym, prostym i krótkim oświecić wyrazem aż wreszcie odwołanie do praw natury. Silna opozycja ze strony duchowieństwa i szlachty doprowadziła do odrzucenia projektu. Sprawa kodyfikacji odżyła w dobie sejmu 4 letniego. Konstytucja 3 maja zawierała postanowienia o spisaniu praw cywilnych i kryminalnych pod nazwą Kodeksu Stanisława Augusta. Powołano komisje dla Korony (Hugo Kołłątaj) i dla Litwy. Plan kodyfikacyjny realizowany miał być na podstawie prawa antury, w duchu kompromisu z przywiązaniem szlachty do tradycji. Powtórzony zostały znane postulaty kodyfikacyjne epoki: prawo dla każdego, nie może być obojętności, nie może być zawikłania, powinno być oczywiste, jasne prawo, pisane językiem ojczystym, zrozumiałym dla każdego. Prace komisji przerwano w wyniku upadku sejmu 4 letniego. Pozostały z tego okresu jedynie nieliczne dokumenty.

108. Program kodyfikacji prawa - nauka i nauczanie prawa w dobie oświecenia
     Prawo natury było oderwaną od praktyki rozumową spekulacją, stąd też nazwane było prawem profesorskim, w przeciwieństwie do dawnego prawa prawników. Rozszerzył się w dobie oświecenia terytorialny zasięg badań nad prawem (prawo natury było z założenia prawem uniwersalnym), postulaty miały charakter powszechny, ogólnoludzki. Powstała nowa dyscyplina: prawo narodów, związana z ekspansją zamorską. Grotius pierwszy przeniósł zagadnienia stosunków międzynarodowych ze sfery moralności do prawa, i uznany został za twórcę prawa międzynarodowego. Uniwersalizm prawa doprowadził do badań nad systemami prawnymi różnych ludów i epok. Leibniz sformułował program uniwersalnej historii prawa, która miała stanowić samą nauki prawa substancję. Owocem badań różnych systemów prawnych było dzieło Monteskiusza „O Duchu Praw”, stanowiące ważny etap w rozwoju badań porównawczych nad prawem i pozwalające widzieć we francuskim filozofie prekursora powstałego w drugiej połowie XIXw. prawoznawstwa porównawczego. Zainteresowania prawem narodowym, spowodowały, że prawo zaczęto nauczać w językach narodowych a nie po łacinie. W Polsce w XVIIIw. panował marazm. Pierwsze postulaty nauczania prawa natury czy też prawa narodów w II poł XVIIIw. wysuwali Załuski i Konarski. Dopiero podjęta przez Hugona Kołłątaja w 1780r. pod auspicjami KEN reforma Akademii Krakowskiej stanowiła istotny krok w polskim szkolnictwie. W czasie rozkwitu nauczanie prawa nabierało charakteru użytkowo - praktycznego.

109. Program kodyfikacji prawa - kształtowanie się systemu nowożytnego
     Wiek oświecenia przyniósł wszechstronne zainteresowanie się jednostką ludzką jako podmiotem niezbywalnych i nienaruszalnych praw. Szkoła prawa nowożytnego dała początek nowej dziedzinie prawa - prawu narodów. W początkach prac kodyfikacyjnych najczęściej brano pod uwagę trójpodział zaczerpnięty z instytucji Justyniana, rozpowszechniony już w XVIw. Dopiero w XIXw. na kontynencie europejskim w ramach prawa prywatnego zaczęto odróżniać prawo „cywilne”, ujmowane jako gałąź prawa obejmująca stosunki osobisto-majątkowe jednostek w ogóle, oraz prawo „handlowe” regulujące niektóre tylko stosunki majątkowe jednostek. Jeremiasz BENTHAM, analizując w swym dziele Ogólne spojrzenie na pełny zbiór ustawodawstwa różne sposoby klasyfikacji danego systemu prawa, uznał podział na prawo karne, cywilne i konstytucyjne za najbardziej kompletny.

110. Program kodyfikacji prawa - odmienność systemu prawnego w Anglii
     Inna niż na kontynencie mentalność prawników i całkowicie inny sposób pojmowania normy prawnej. W systemie common law norma prawna jest jednostkowym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy i ma ściśle praktyczny charakter, a nie ma charakteru ogólnego. 1 norma = 1 przypadek. W prawie tym nie nastąpił podział na gałęzie prawa ze względu na sferę prawnej regulacji, na materialną treść prawa. W 1873r. nastąpiła reforma sądów. O podziale prawa decydowały kwestie nie materialne, ale proceduralne. Wzrosło znaczenie prawa stanowionego (statute law).

111. Program kodyfikacji prawa - kodyfikacja prawa kanonicznego
     Program kodyfikacyjny został sformułowany przez biskupów w latach 60-tych XIX stulecia. Nowy etap prac nad kodyfikacją prawa kanonicznego stanowił pontyfikat Piusa X z 1904r. Powołano Kolegium Konsulatorów, a efektem ich pracy był Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), którego promulgacji dokonał Benedykt XV bullą z 1917r. Kodeks zrywał z kazuistyczną formą dawnych dekretałów.

112. Historia prawa prywatnego - LANDRECHT PRUSKI 1794r.
     Landrecht wszedł w życie 1 czerwca 1794r. w zasadzie jako zbiór o charakterze posiłkowym w stosunku do praw prowincjonalnych. Zamiarem jego twórców było skodyfikowanie całości prawa materialnego (prawo procesowe odrębnie). Twórca chcąc osiągnąć zupełność zbioru stworzył zbiór liczący 19175 paragrafów. W kazuistyce Landrechtu znalazła też wyraz typowa dla oświeconego absolutyzmu nieufność panującego do samodzielności poddanych patriarchalna troskliwość wyrażająca się w drobiazgowej reglamentacji całej sfery ich życia prywatnego i pozycji w społeczeństwie. Zgodnie z postulatem powszechnej zrozumiałości napisany był po niemiecku, ale w sposób zawiły, terminologicznie niewprawny, stylem rozwlekłym, obfitującym w różne dygresje i życiowe przykłady. Landrecht był typowym kodeksem okresu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, określanego mianem tzw. pruskiej drogi. Obok norm nawiązujących do ideologii Oświecenia i prawa natury regulował on instytucje na wskroś feudalne, typowe dla społeczeństwa stanowego i pruskiego absolutyzmu policyjnego.

113. Historia prawa prywatnego - kodeks cywilny austriacki z 1811 roku ABGB
     Prace nad kodyfikacją prowadzono od czasów Mari Teresy zostały zrealizowane w niewielkiej części za rządów Józef II, który w 1786r. ogłosił I część odeksu, obejmującą prawo osobowe tzw. Kodeks Józefiński. Za panowania Leopolda II został wprowadzony projekt kodyfikacji cywilnej, w 1797r. pod nazwą Kodeksu cywilnego Zachodniogalicyjskiego.
     Kodeks zachodniogalicyjski z 1797r. został poddany dyskusji w środowiskach prawniczych monarchii, a zebrane doświadczenie posłużyło przy ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych. Ostateczna redakcja uzyskał sankcję cesarską 1 czerwca 1811r. a od początku roku następnego wszedł on w życie we wszystkich krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej m.in. w Galicji. W 1815-16 rozciągnięto jego moc na nowe terytoria, a w 1852 został na krótko wprowadzony na Węgrzech, w 1855r. w Krakowie. Kodeks cywilny austriacki dzielił się - poza krótkim wstępem - na trzy części - o prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym. Było to nawiązanie do trójpodziału Instytucji Justyniańskich, ale w trzeciej części zamiast skarg znalazły się przepisy wspólne dla części poprzednich. ABGB opierał się na prawnonaturalnych, ujmowanych abstrakcyjnie założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów. Pod względem formy realizował postulaty szkoły nowożytnego prawa natury, operował sformułowaniami krótkimi i prostymi, a jednocześnie wyrazistymi, odwołaniami do zdrowego rozsądku i zasad słuszności oraz ujęciami na tyle ogólnymi, by można było podciągnąć pod nie jak największą liczbę przypadków. Potrzeba modernizacji pojawiła się w XXw. Wprowadzono III nowele . Nowela I z 1914r. (osobowe, rzeczowe, spadkowe) 1915r.(sprostowanie i odnowienie granic) i 1916r.(prawo zobowiązań)

114. Historia prawa prywatnego KODEKS NAPOLEONA
     Prace nad kodyfikacją cywilną zostają podjęte ponownie w czasach konsulatu z inicjatywy Napoleona. W 1800r. powołuje on 4-osobową komisję starych praktyków prawników ancien-regime'u. Ostateczna wersja projektu zredagowana została w 36 ustawach, które zebrane zostały w jedną całość pod nazwą Kodeksu Cywilnego Francuzów. W 1807r. kodeks otrzymał nazwę Kodeks Napoleona. Kodeks napoleona zebrany był w trzech księgach: I- o osobach, II - o majątkach i różnych rodzajach własności, III - o różnych sposobach anbywania własności. Systematy kodeksowa formalnie nawiązywała do trójpodziału Instytucji Justyniańskich, w intencjach twórców miała stanowić usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego. Kodeks napoleona jest uznawany za klasyczną kodyfikację liberalnego prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Oparty był na prawnonaturalnych założeniach wolności, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów, domagał się pełnej swobody jednostki i jej inicjatyw gospodarczych. Miał charakter antyfeudalny. W swych założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. W rozwiązaniach szczegółowych nawiązywał do dawnego prawa francuskiego głównie w prawie osobowym (upośledzenie zamężnej kobiety, całkowita władza ojca i męża). Kodeks uważany był w czasach powstania za arcydzieło sztuki legislacyjnej. Zwięzły, napisany językiem prostym i jasnym, unikał z jednej strony kazuistyki, z drugiej zaś - zbyt abstrakcyjnych i teoretycznych konstrukcji. Był pełny elastycznych sformułować. Było to dzieło o zasięgu światowym (podboje napoleona). Dopiero po latach 60-tych XIX wieku zaczęły pojawiać się tendencję przeciwstawiające się indywidualistyczno-liberalnym założeniom code civil. Zmiany dotyczyły głównie prawa osobowego i rodzinnego.

115. Historia prawa prywatnego - KODEKS NAPOLEONA na ziemiach polskich, Kodeks Królestwa Polskiego.
     Kodeks Napoleona był wprowadzony na mocy Art. 69 konstytucji Księstwa Warszawskiego. Aby go wprowadzić powołano w marcu 1808r. Szkołę Prawną opartą na zworach francuskich. KN wszedł w życie 1 maja 1808r. W 1810r. jego moc rozciągnięto na nowe departamenty pozagalicyjskie. Głównym przeciwnikiem KN było duchowieństwo zmuszone do pełnienia funkcji urzędników stanu cywilnego. Stąd też ślub cywilny i rozwody w Polsce pozostały literą martwą. Drugim czynnikiem opozycyjnym była szlachta (przepisy o hipotece godzące w interesy zadłużonego ziemiaństwa). Po upadku Napoleona kodeks zatrzymano na ziemiach polskich. W związku z sprzeciwami szlachty dokonano rewizji KN na ziemiach polskich. Zamiast księgi III w 1818r. wprowadzono prawo o ustalaniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach. W początkach Królestwa Polskiego pojawiła się konieczność wprowadzenia kodeksów narodowych. W 1820r. powołano Deputację, która bazując na KN, ABGB, Landrechcie stworzyła I księgę kodeksu. Został on uchwalony przez sąd w 1825r. jako Kodeks cywilny Królestwa Polskiego. Jednocześnie ustalone w 1825r. prawo o przywilejach i hipotekach uchyliło ostatecznie moc obowiązującą tytułu XVIII księgi III Kodeksu Napoleona. Kodeks Królestwa Polskiego był niewielką przeróbką KN. Znosił instytucję śmierci cywilnej, i polepszał sytuację dzieci pozamałżeńskich. Prawo małżeńskie nabrało charakteru mieszanego wyznaniowo-świeckiego. Po upadku powstania listopadowego polskie prawo małżeńskie zostało oparte na Zwodzie Praw w 1836r. Prawo to obowiązywało w czasach IIRP na terenach byłego zaboru rosyjskiego.

116. Historia prawa prywatnego - Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.
     Na początkach panowania Aleksandra I, Michał Sperański zgłosił potrzebę kodyfikacji i ujednolicenia obowiązujących ukazów carskich, jakie ukazały się od czasów Sobornego Ułożenija. Przygotował on w latach 1809-1812 projekt kodeksu cywilnego dla poszczególnych dziedzin prawa. Kodeks ten wzorował się na Kodeksie Napoleona. Projekt wywołał ostrą krytykę w duchu opozycji antynapoleońskiej i antyfrancuskiej. Sperańskiego wygnano. Po powrocie w 1821r. znów podjął pracę w komisji kodyfikacyjnej, ale na podstawie historyczno-narodowej. Pod rządami Mikołaja I komisja stworzyła zbiór pod nazwą Pełnego Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego (1649-1825). Stał się on podstawą do opracowania nowego zbioru Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Ukończony w 1832r. wszedł w życie z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1835r. Prawo prywatne zawarte było głównie w X tomie Zwodu Praw. Miało charakter feudalno stanowy i w małym stopniu uwzględniało interesy mieszczaństwa. Sperańskiemu z rzadka tylko udawało się przemycić nowe ujęcia i instytucje. W 1882. chciano zreformować zwód, projekt z 1905r nie został przyjęty (opierał się na kodeksie cywilnym niemieckim), dokonano tylko reform najbardziej przestarzałych rozwiązań Zwodu. Rewolucja październikowa położyła kres całemu ustawodawstwu w dziedzinie prawa prywatnego.

117. Historia prawa prywatnego - Kodeks cywilny niemiecki BGB
     W początkach XIXw. w Niemczech głoszono potrzebę zakończenia partykularyzmu. Dokonano krytycznej analizy Landrechtu i ABGB, a Savigny stwierdził że Niemcy nie dorosły do poziomu nowego prawa. Polityczne rozbicie Niemiec i jego stanowisko przesądziły negatywnie o jakichkolwiek ruchach kodyfikacyjnych. Dopiero po zjednoczeniu Niemiec, w 1874r. powołano do życia komisję kodyfikacyjną, która po kilkunastu latach przedkłada I projekt. Nie jest akceptowany. Powołana w 1890r. druga komisja niewiele przerabia wcześniejszy projekt, i zostaje on uchwalony w 1896r. przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900r. pod nazwą BGB. Kodeks cywilny niemiecki zawierał pięć ksiąg według opracowanej w XIXw. przez niemiecką naukę recypowanego prawa rzymskiego systematyki tzw. pandektowej, która dzieliła system prawa cywilnego na część ogólną, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i spadkowe. Uznany został za dzieło pandektystyki na najbardziej romanistyczne dzieło ustawodawcze czasów nowożytnych. Był tworem pozytywizmu prawniczego. Operował bardzo rozbudowanym aparatem abstrakcyjnych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć. Opierał się zasadniczo na założeniach liberalno-indywidualistycznych, zawierał jednak już pewne akcenty antyliberalne i antyindywidualistyczne. W kodeksie umieszczono liczne klazule generalne tj. odwołania do dobrej wiary, zwyczajów uczciwego obrotu, ważnych postaw itp. W czasach III rzeszy kodeks obowiązywał formalnie nadal, nastąpiło natomiast załamie samych podstaw dotychczasowego porządku prawnego, nastąpiła likwidacja praw indywidualnych. Hasłem narodowego socjalizmu stało się całkowite zlikwidowanie kodeksu cywilnego, i zastąpienie go kodeksem narodowym Niemców, nad którym pracę rozpoczęto w 1940r.

118. Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB)
     W pracach kodyfikacyjnych Szwajcarii decydujący był udział germanisty z Berna, profesora Eugena Hubera. Stworzył on projekty częściowe w latach 1893-1896, które jako całość zostały uchwalone jednomyślnie 10 grudnia 1907r. jako kodeks cywilny. Następnie przyłączono do niego zrewidowany kodeks zobowiązań. Całość kodyfikacji weszła w życie 1 stycznia 1912r. Jego systematyka stanowi swoistą kombinację systemu pandektowego i Instytucji. Dzieli się na wstęp i 4 księgi - prawo osobowe, rodzinne spadkowe i rzeczowe. Do tego dołączone jest prawo zobowiązań. Jest to najnowowcześniejsza z wielkich kodyfikacji cywilnych Europy epoki kapitalizmu, oparta na tendencjach egalitarnej i liberalnej. Był on zrozumiały nie tylko dla prawników, ale dla przeciętnego obywatela. Zgodnie z założeniem szkoły wolnego prawa, jeśli istniała luka w prawie, sędzia mógł ją zapełnić, tak jak by był ustawodawcą.

119. Historia prawa prywatnego - źródła prawa cywilnego w II RP.
     Z zakresie prawa cywilnego na terytorium odrodzonego państwa polskiego istniało 5 systemów prawnych, w zależności od zaboru. Ustawą z 3 czerwca 1919r. została powołana Komisja kodyfikacyjna, której celem było przygotowanie projektów jednolitego ustawodawstwa dla wszystkich ziem w skład państwa wchodzących, a to w dziedzinie prawa cywilnego i karnego. Program kodyfikacyjny dzielił się na dwa etapy - pierwszym z nich miała być unifikacja prawa, drugim kodyfikacja całego prawa cywilnego oparta na rozwiązaniach oryginalnych, dokonywana drogą opracowania poszczególnych działów prawa cywilnego, a następnie ich połączenia w jednolitą całość. Do najpilniejszych zadań ustawodawczych należało obok likwidacji najbardziej anachronicznych norm praw dzielnicowych, uregulowanie sposobów rozstrzygania występujących miedzy prawami dzielnicowymi rozbieżności poprzez stworzenie tzw. norm kolizyjnych. Od pocztku lat dwudziestych podjęto prace nad przygotowaniem projektów wszystkich części KC. W pierwszej kolejności przedsięwzięto prace nad ujednoliceniem prawa małżeńskiego osobowego regulowanego ówcześnie przez 5 różnych systemów i nieraz wg całkowicie odmiennych zasad. Karol Lutostański w projekcie z 1929r. opierał się m.in za uznaniem świeckiego charakteru małżeństwa, fakultatywnej (cywilnej lub kościelnej) formy jego zawarcia, jurysdykcji sądów powszechnych w sprawach małżeńskich i równouprawnienia małżonków. Wywołało to falę protestów duchowieństwa i konserwatystów. To zahamowało postęp. Lutostański ukończył projekt w 1937r. Z dziedziny prawa rodzinnego też ukazał się projekt Stanisława Gołąba. Projekt prawa rzeczowego był z 1937r. Jedynym działem prawa cywilnego, którego kodyfikację zrealizowano w czasach II RP były zobowiązania. Wyodrębniono przykładem Szwajcarii prawo zobowiązań z całości przyszłej kodyfikacji cywilnej i opracowano je w formie osobnego kodeksu. W 1927r. ukazał się kontrpojekt w części ogólnej autorstwa L.Domańskiego. W 1929r. powołano specjalną podkomisję, której referentem został Romulad Longchamps de Berier. Projekt kodeksu został ogłoszony w formie rozporządzenia Prezydenta RP z 27 paćdziernika 1933r. jako Kodeks zobowiązań, z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934r. Dzięki elastyczności utrzymał się aż do 1964r.
     Ogólnie biorąc, dzieło komisji kodyfikacyjnej IIRP w sprawie prawa cywilnego nie zostało uwieńczone sukcesami legislacyjnymi, materiały komisji kodyfikacyjnej zostały wykorzystane po II wojnie światowej, i umożliwiły unifikację całego prawa cywilnego w rekordowo krótkim czasie kilkunastu miesięcy na przełomie 1945-1946r.

120. Historia prawa prywatnego - Źródła prawa prywatnego w Anglii
     W Anglii nie doszło do kodyfikacji prawa, a od XIXw. wzrosła wybitnie rola prawa stanowionego, czyli statutów. Nastąpiło wyodrębnienie prawa handlowego i cywilnego. W 1934r. powołano do życia komitet do reformy prawa

121. Historia prawa prywatnego - Źródła prawa handlowego w Europie pierwszy kodeks handlowy, kodyfikacja w Polsce
     W XIXw. doszło do wyodrębnienia z prawa prywatnego norm dotyczących niektórych stosunków majątkowych w nowej gałęzi zwanej prawem handlowym. Na kontynencie europejskim pierwsza kodyfikacja prawa handlowego została przeprowadzona we Francji. Pierwszy kodeks w dobie napoleońskich kodyfikacji został wydany w 1807r. - code de commerce. Składał się z czterech luźno powiązanych ksiąg - prawo handlowe i wekslowe, prawo morskie, prawo upadłościowe, przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych. Kodeks francuski opierał się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, które dotyczyły obrotu handlowego. Punktem wyjścia było wyodrębnienie czynności prawnych uznanych za handlowe. Recypowano go w Księstwie Warszawskim. W państwach niemieckich w początkach XIXw. obrót handlowy poza Prusami (tam były rozbudowane przepisy Landrechtu) regulowało przestarzałe ustawodawstwo partykularne i prawo zwyczajowe. W 1834r. związek celny wysunął postulat kodyfikacji. W 1848r. parlament uchwalił prawo wekslowe. W 1856r. powołano w Norymberdze specjalną komisję jej projekt bez prawa morskiego w 1861r. został uznany jako kodeks handlowy Austrii. W niemczech obowiązywał od 1871r. 1897r. wydano nowy kodeks handlowy który wszedł w życie z BGB. Zawierał on 4 księgi - normowanie sytuacji prawnej kupca, spółki handlowe, czynności handlowe, handel morski.
     W Polsce okresu międzywojennego kodyfikacja prawa handlowego została uznana za najpilniejsze zadanie z punktu widzenia zjednoczenia ziem polskich. Do prac przystąpiono w pierwszych latach niepodległości. Powołano komisję, a rezultatem jej działania było przygotowanie ustaw szczegółowych, wynikających z zobowiązań międzynarodowych jak np. prawa wekslowego. Prace nad całością prawa handlowego uzależniały prace nad prawem zobowiązań. Całość projektu, jako pierwsza część kodeksu handlowego została ogłoszona rozporządzeniem Prezydenta z 27 czerwca 1934r. z mocą obowiązującą 1 lipca 1934r. Polski KH był nowoczesny pod względem formy i treści. Prawo handlowe dotyczyło po pierwsze kupców, po drugie czynności handlowych. Kodeks dzielił się na dwie księgi - I traktowała o kupcach, II o czynnościach handlowych. KH został uchylony przez kodeks cywilny z 1964r. z wyjatkiem przepisów dotyczących spółek jawnych, spółek z.o.o. i s.a.

122. Historia prawa prywatnego, ogólny rys rozwoju prawa cywilnego w XIX i XXw.
     Wyróżnić mozna tutaj 2 okres. Okres pierwszy przypadał na czasy panowania liberalizmu ekonomicznego. Kodeksy cywilne były oparte na prawnonaturalnych założeniach sprowadzających się do haseł wolność, własność, umowy. Przepisy prawa majątkowego ukształtowane były całkowicie na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. Kierunek rozwoju prawa majątkowego wyznaczały dwie fundamentalne zasady, stanowiące konkretyzację nadrzędnej idei autonomii woli jednostki w sferze prywatno prawnej - zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.
     Drugi okres rozwoju rozpoczął się w ostatnich dziesiątkach lat XIXw. wraz z wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne. Program reform formułowany w duchu społecznym m.in pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrona słabszych jednostek przeniknęły wszystkie dziedziny prawa. Żądano zerwania z prymatem interesu prywatnego na rzecz interesu społecznego, a także odwrotu od liberalizmu na rzecz interwencjonizmu państwowego (w celu obrony słabszych i biedniejszych) Nowe prądy socjalne, podważyły nie tylko fundamentalne liberalne zasady europejskiej cywilistyki, ale spowodowały rozsadzenie ram systemu prawa prywatnego. Nastąpił więc proces określony mianem publicyzacji prawa prywatnego

123. Historia prawa prywatnego - Prawo osobowe i rodzinne, osoby fizyczne.
     W KC epoki zajmowano się głównie sytuacją prawną osób fizycznych, regulacją ustawową praw jednostki w społeczeństwie. Punktem wyjścia stała się konstrukcja praw podmiotowych, utożsamianych ze sferą naturalnej wolności jednostki przeciwstawiającym się ograniczeniom pochodzącym z ustroju feudalnego. Ogólnie biorąc prawo osobowe w kodyfikacji epoki liberalizmu, zostało ukształtowane na abstrakcyjnie ujętych założeniach powszechności praw cywilnych jednostki i równości podmiotów. Tylko w niektórych kodyfikacjach utrzymywał się podział stanowy (zwód praw, Landrecht). Od proklamowanych założeń równości, istniało wiele odstępstw. Ograniczenia te dotyczyły przedewszystkim kobiet. Wynikało to z szczególnej pozycji męża, tzw. władza mężowska (tak ujęto to w prawie francuskim). Upośledzenie kobiet było widoczne w prawach do dzieci (władza mężowska tylko nad dziećmi) Od końca XIXw. następowała likwidacja anachronicznych przejawów ustawowej nierówności płci. Drugą kategorią osób upośledzonych były dzieci nieślubne. Można w kodeksach było również spotkać inne ograniczenia np. z przyczyn wyznaniowych, stanu majątkowego, natury moralnej np. godność osobista. W państwach totalitarnych pojawiała się jak np. w III Rzeczy dyskryminacja ze względów rasowych.
     Zdolności prawnej nabywała jednostka z chwilą urodzenia, z tym, że wszystkie kodeksy zapewniały, ochronę prawną dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego (nasciturus). Śmierć naturalna a także śmierć cywilna (KN) mogła być powodem utraty zdolności prawnej. Śmierć cywilna została zniesiona na ziemiach Polskich w 1825r, w Francji w 1854r.
     Zdolność do czynności prawnych zależała przede wszystkim od wieku człowieka. Wraz z osiągnięciem przez człowieka pełnoletniości (21 lub 20 lat) osoba nabywała pełne zdolności do czynności prawnych. Ograniczały zdolność wiek, stan psychiczny, płeć, tryb życia np. pijaństwo).

124. Historia prawa prywatnego prawo osobowe i rodzinne, osoby prawne.
     Indywidualizm epoki cechował się w wystąpieniach przeciwko zorganizowanym formom zbiorowości. Dlatego brak było szerszych uregulowań na temat osób prawnych. W pierwszej połowie XIXw. panowała teoria fikcji prawnej (Savigny), która wszelkie zbiorowości uznawała za twory sztuczne, nie posiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Podobnie późniejsza teoria Interesu Rudolfa Inheringa, który wiązał pojęcie prawa podmiotowego tylko z osobami fizycznymi, a nie z osobami prawnymi uważanymi za pewien wytwór techniki prawniczej. Teoria fikcji była przejmowana przez tych uczonych, którzy szukali ochrony jednostki indywidualnej przeciw rozwijającym się jednostkom monopolistycznym. Wyjątkiem był BGB, gdyż poświęcał aż 69 paragrafów osobom prawnym, ponieważ germaniści uznawali realny byt osób prawnych. Otto v. Gierke sformułował teorię organiczną, przyrównującą osobę prawną do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych. W nauce opracowano różne sposoby podziału osób prawnych, na osoby prawa prywatnego i osoby prawa publicznego. Na korporacje oraz fundacje. Ze względu na cel osoby prawne o charakterze majątkowym i altruistyczne. Osoby prawne mogły powstawać różnymi sposobami, stąd wykształciły się dwa systemy - koncesyjny (zezwolenie władz) i normatywny (wypełnienie przepisanych prawem wymogów) W Francji większość osób prawnych można było zakładać bez zezwolenia, w Niemczech pozostał interwencjonizm aparatu państwowego.

125. Historia prawa prywatnego - prawo osobowe i rodzinne, małżeństwo.
     Czasy oświecenia cechowało dążenie do nadania instytucji małżeństwa Świeckiego charakteru oraz do objęcia ustawodawstwem państwowym tej dziedziny, regulowanej dotąd przepisami prawa wyznaniowego. Doktryna nowożytnego prawa natury (Grotius), hołdowała małżeństwu jako umowie cywilnej, z wszystkimi płynącymi stąd konsekwencjami, również w zakresie jej rozwiązywania. W ciągu XIXw. w zakresie prawa małżeńskiego osobowego wykształciły się trzy systemy jego regulacji decydujące o charakterze prawnym tej instytucji - system poddania prawa małżeńskiego wyłącznie ustawodawstwu państwowemu, co oznaczało przyjęcie świeckiego charakteru instytucji małżeństwa, system poddania prawa małżeńskiego prawu wyznaniowemu z utrzymaniem religijnego charakteru małżeństwa, wreszcie system mieszany tj. świecko - wyznaniowy. W KN małżeństwo umową cywilną, w BGB była to też umowa cywilna. Czysto wyznaniowe prawo małżeńskie utrzymało się w Zwodzie praw. W Kodekcie Cywilnym Księstwa Polskiego zawarcie małżeństwa miało się odbywać w formie religijnej; unieważnienie, separacja, rozwód podlegały sądom świeckim, które miały sądzić wg prawa wyznaniowego. W 836r. po upadku Królestwa władze rosyjskie poprzez Prawo o małżeństwie wprowadziły system czysto wyznaniowy. Pojawiła się wyższość prawosławia nad katolicyzmem, i możliwość małżeństw mieszanych. Charakter mieszany istniał w kodeksie cywilnym austriackim (Kodeks Józefiński) ABGB też był tutaj kompromisowe (małżeństwo jest umową, zawieraną w formie alternatywnej świeckiej, bądź wyznaniowej)
     Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918r. utrzymała się mozaika prawna w dziedzinie prawa małżeńskiego. Wyjątkowo pilna była unifikacja. Opracowany przez Lutostańskiego w 1929r. projekt oparty na charakterze świeckiego małżeństwa spotkał się z opozycją. W prawie cywilnym XIXw. stosunki małżeńskie oparte były na dominującej pozycji męża. Toteż zawarte w projekcie Lutostańskiego równouprawnienie obojga małżonków stanowiło nowatorskie, na skalę europejską, rozwiązanie. Na zasadzie zwierzchnictwa męża ukształtowane były również stosunki majątkowe. Poszczególne systemy prawa prywatnego odróżniały dwa majątkowe ustroje małżeńskie - ustawowy (w braku odmiennego uregulowania) i umowny (dowolnie przez strony modyfikowany). Można wyróżnić dwa skrajne systemy regulacji stosunków majątkowych między małżonkami - system ogólnej wspólności i system całkowitej rozdzielności. System wspólności był przyjęty przez KN. Była to wspólność ustawowa. Zasadę rozdzielności zawierał Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825r., ABGB, BGB.

126. Historia prawa prywatnego prawo osobowe i rodzinne - rodzina
     Stosunki prawne między rodzicami i dziećmi nosiły jeszcze w XIXw. wiele cech patriarchalnych. Prawo rodzinne w KN zostało podporządkowane ideom zapewnienia trwałości, nienaruszalności rodziny legalnej i utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca w rodzinie. Konsekwencją trwałości było upośledzenie dzieci nieślubnych. Rozróżniano dwie kategorie dzieci nieślubnych: zwykłe zwane naturalnymi (można uznać), oraz dzieci z związków cudzołożnych i kazirodczych (nie można uznać). Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego i ABGB były mniej surowe wobec dzieci nieślubnych. Fundamentem trwałości rodziny legalnej wg KN była silna władza ojca. Władza ojca nad dziećmi, środki poprawy. W KCKP zniesiono środki poprawy, wprowadzono sankcje za nadużywanie władzy rodzicielskiej. W końcu XIXw. w prawie rodzinnym zaznaczyły się tendencje do indywidualizacji i liberalizacji praw. Pojawiła się również tendencja wzrostowa ingerencji państwa w sferę stosunków rodzinnych. Pierwsza z nich przejawiała się w dążeniu do osłabienia tradycyjnych, patriarchalnych więzi rodzinnych i ograniczenia władzy ojcowskiej, druga polegała na wkraczaniu państwa w sferę funkcjonowania rodziny, co wiązało się również z ograniczeniem władzy rodzicielskiej typu patriarchalnego.

127. Historia prawa prywatnego - Prawo majątkowe - Własność
     Przejęto, w epoce wczesnokapitalistycznej, za wzorem pojęcia epoki justyniańskiej, własność, jako możliwie najpełniejsze i nieskrępowane władztwo jednostki nad rzeczą. Własność traktowana była jako prawo przyrodzone, dające jednostce władze absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiające ich nieskrępowany obrót oraz pomnażanie zysków. Była to konstrukcja indywidualistyczno-liberalna. W kodyfikacjach feudalnych pojawiło się kapitalistyczne ujęcie własności. Landrecht, ABGB, Zwód Praw, sankcjonowały własności feudalnej czyli podziałowi na własność pełną i podzieloną. Z faktu istnienia tych kodyfikacji pojęć własności podzielonej czy niepełnej wynikała konieczność szczegółowego wyliczenia uprawnień. Jest tu określenie własności w sposób pozytywny. Pierwszy kodeks który zerwał z wszelkimi pozostałościami feudalnego porządku był Kodeks Napoleona. Wg niego własność to prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego. Definicja podkreślała pełnię, absolutny charakter, własności. Wykreślono granicę własności - ujęcie własności od strony negatywnej. Względy dobra publicznego dopuszczały również wywłaszczenia właściciela ale tylko w wypadkach wyjątkowych i tylko za słusznym i uprzednim odszkodowaniem. W ostatnich dziesiątkach XIXw. reformy podejmowane w duchu społecznym miały istotny wpływ na nieograniczoną własność. Do efektów tych reform należała teoria własności jak funkcji społecznej, kładąca nacisk nie na prawa właściciela, ale na jogo obowiązki (koncepcję opracował Leon Duguit). Teoria funkcjonalizmu własności zająć miała szczególną pozycję w nauce społecznej kościoła. Leon XIII w encyklice Rerum Novarum z 1891r. akcentował obowiązki właściciela wobec nie posiadających i jego troskę o dobro powszechne. Koncepcja własności jako funkcji społecznej nawiązywała do nauki Św. Tomasza z Akwinu, który uzasadniając prawo własności jako prawo naturalne wiązał je z równie naturalnymi obowiązkami właściciela wspierania potrzebujących. Na tej podstawie zbudowano teorię własności prywatnej o podwójnym charakterze: indywidualnym, a zarazem społecznym .Tradycyjna indywidualistyczno-liberalna konstrukcja już nie wystarcza. Orzecznictwo sądowe dokonuje zmian. Powstaje konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego. Pracując nad KC niemieckim (BGB) podnosi się postulaty ustawowego sformułowania obowiązków właściciela. Pominięto element dowolności władztwa, akcentując, że istnieją granice wykonywania prawa własności.Za wzorem BGB te przepisy zawarto w III Noweli do ABGB z 1916r. Najpoważniejsze ograniczenia związane były z monopolistyczną fazą kapitalizmu, kiedy to wzrósł interwencjonizm państwa i liczba przepisów administracyjnych, a także nacjonalizacja po I Wojnie Światowej.

128. Historia prawa prywatnego - prawo majątkowe, zobowiązania i umowy
     Istniała zasada swobody umów, gdyż jednostce została przyznana pełna autonomia woli w dziedzinie prawa cywilnego, a zwłaszcza w zakresie kształtowania stosunków umownych. Najbardziej widać to w KN „umowy prawne zawarte stają prawem dla tych, którzy je zawarli”. Kodeksy stały na straży ważności umów. Zniesiono zakazy pożyczek lichwiarskich, bardzo ograniczono zerwanie umowy z powodu pokrzywdzenia, zasada zerwania umowy sprzedaży nieruchomości z powodu nadmiernego uszczerbku przeszła z dużymi ograniczeniami. Zmiany społeczno gospodarcze końca XIXw. uzasadniały konieczność podporządkowania nieskrępowanej dotychczas swobody umawiania się racjom dobra ogólnego oraz zadaniom ochrony małych ludzi przed egoizmem silniejszych. Zaczęto wykorzystywać klauzule generalne i oceniać ważność umów w duchu słuszności. W różnych krajach pojawiać się zaczęły ustawowe zakazy lichwy. Ewolucję przeszły również umowy o pracę. Wcześniej opierano je na konstrukcji rzymskiej najmu usług, tj. całkowitego pominięci jakichkolwiek społecznych aspektów pracy ludzkiej. W Landrechcie umowy miały charakter patriarchalny, również KN pomijał społeczne aspekty pracy. Hasłem programu refom socjalnych związanych z rozwojem przemysłu było wprowadzenie publicznoprawnej ochrony pracowników. Z biegiem czasu tzw. ustawodawstwo przemysłowe stało się zrębem nowej gałęzi prawa tzw. prawa pracy. Szło się w kierunku ograniczenia swobody umów w zakresie treści umów (np. co do czasu pracy).

129. Historia prawa prywatnego - prawo majątkowe - podstawy odpowiedzialności cywilnej
     Kodeksy cywilne XIXw stały na stanowisku, że podstawą odpowiedzialności jest wina. Stąd też odpowiedzialności nie ponosiły osoby pozbawione świadomości swych działań, jak małoletni czy umysłowo chorzy. Obok odpowiedzialności za szkody wyrządzone czynem własnym kodeksy regulowały odrębnie odpowiedzialność za inne osoby oraz odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy. Odpowiedzialność za czyny drugiego ponosili ci, którzy powołani byli z mocy ustawy lub umowy do nadzoru nad osobami, które wyrządziły szkodę, lub ci, którzy takimi osobami się posługiwali. KN wychodził w tym przypadku z założenia domniemania winy, a wiec przerzucał na samych odpowiedzialnych za czyny drugiego ciężar udowodnienia braku winy. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy była początkowo generalnie ukształtowana na zasadzie winy z braku dozoru. Wyjątkowo wprowadzano odpowiedzialność obiektywną. U schyłku XIXw. wraz z rozwojem mechanizacji, tendencją stało się obciążenie osób posługujących się urządzeniami odpowiedzialnością za sam skutek, a więc obiektywną (czyj zysk, tego i strata). Wraz ze wzrostem odpowiedzialności cywilnej za szkody wynikłe z mechanizacji znaczenia nabierać zaczęło ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej. U podstaw instytucji legła myśl społecznego rozdziału odpowiedzialności, uspołecznienia indywidualnego ryzyka. Nastąpiło rozciągnięcie wynagrodzenia za szkody na osoby, które szkody nie popełniły.

130. Historia prawa prywatnego - prawo majątkowe - spadkobranie.
     Podstawowe założenie porewolucyjnego prawa spadkowego to zasada formalnej powszechności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu. W rewolucyjnej Francji wprowadzono zniesienie wszelkich przywilejów starszeństwa i płci. W kodeksach cywilnych XIXw. pojawiły się wyłomy od tych reguł (dzieci nieślubne, gorsza pozycja małżonka, gdyż majątek mógł przejść do innej rodziny). Drugim istotnym rysem było zagwarantowanie w dziedziczeniu praw rodziny w interesach trwałości i dobrej jej organizacji oraz ochrona interesu jej członków. Temu celowi służyła instytucja zachowku. Trzecim założeniem wyrażającym indywidualizm prawa spadkowego była zasada podzielności spadków. Tendencja ta miała wybitnie szkodliwy wpływ na strukturę własności ziemskiej. Czwartym charakterystycznym rysem był liberalizm prawa w zakresie dysponowania mieniem przez jednostkę, co wyrażało się w przyjęciu zasady swobody testowania i przewadze dziedziczenia testamentowego nad ustawowym. Testowanie było ograniczane tak jak zdolność do czynności prawnych. Ograniczeniem w zakresie testowania było to, że testowanie nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych spadkodawcy, czyli dziedziców koniecznych. Aby zabezpieczyć prawa dziedziców koniecznych stosowano system zachowku (jakaś cześć obowiązkowa dla najbliższych krewnych, osoby najbliższe nie otrzymują jednak spadku a jedynie roszczenie do spadkobiercy),który mógł nie obowiązywać tylko jeśli kogoś wydziedziczono (ABGB wymienia ustawowe przyczyny) i system rezerwy ( KN wyróżniał dwie idealnie podzielone części, część rozporządzaną i rezerwę) W prawie rosyjskim dla ochrony praw spadkobierców koniecznych wykształcił się podział na dobra rodowe i nabyte. Dziedzictwo ustawowe obejmowało początkowo bardzo szeroki krąg krewnych (w KN do XII komputacji rzymskiej) Tendencją prawa spadkowego w ciągu XIX w. będzie ograniczenie kręgu spadkobierców ab intestanto, a także stopniowe polepszanie się praw spadkowych dzieci nieślubnych i pozostałego przy życiu małżonka spadkodawcy. Walczono o równość wszystkich i programową likwidację przywilejów w dziedziczeniu. Pomimo, że KN zakazywał substytucji fideikomisarncyh, Napoleon w 1807r. wprowadził instytucję majoratów tj. niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich jako podstawy materialnej dla nowej, kreowanej przez cesarza arystokracji. Wychodzące z założenia równości praw spadkowych dziedziczenie, gwarantowało spadkobiercom równość w udziałach w majątku spadkowym. Już w połowie XIXw. zaczęły się ujawniać ujemne skutki ekonomiczne dla struktury własności ziemskiej. Zaczęto walczyć z ustanowionym z KN systemem działów spadkowych. W 1938r. reforma KC pozwoliła na możliwie długie utrzymanie niepodzielności niektórych gospodarstw, dziedziczenie przez 1 osobę i spłatę pozostałych. W 1961r. rozszerzono tę ustawę i powstała całość ekonomiczna. W BGB zawarty był przepis zawierający możliwość zawieszenia działów spadkowych na dłuższy czas. W Austrii w 1889r. wprowadzono ustawę ramową zakazująca podziału wielkich gospodarstw chłopskich w Tyrolu, Karyntii i Czechach. W III rzeszy widać było powrót do jednoosobowego spadkobrania. Powstała w 1933r. ustawa o zagrodach dziedzicznych, jako niepodzielnych i dziedziczonych przez jednego spadkobiercę. Było to w celu wzmacniania krwi niemieckiej.

131. Historia prawa prywatnego, prawo majątkowe - instytucje prawa handlowego
     Następował proces wyodrębnienia się instytucji odnoszących się do obrotu handlowego. Prawo handlowe było prawem szczególnym wobec norm ogólnych prawa cywilnego. Kryteriami wyróżniającymi PH było kryterium podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy). Przyjęto trzy systemy PH - przedmiotowy, podmiotowy i mieszany. W epoce kapitalizmu najwcześniejszy był przedmiotowy - W początkach XIX w. za handel uznawano każde pośrednictwo w obrocie dóbr. Każdy akt pośrednictwa uważany był za należący do prawa handlowego, a każdy podejmujący nabywał charakter kupca. Stąd czynnik przedmiotowy - uznanie danej czynności za handlową. Tak mówił pierwszy kodeks handlowy francuski z 1807r. code de commerce. W końcu XIXw. wraz z rozwojem nurtu socjalnego nastąpił powrót do kryterium podmiotowego - czyli uznania go za prawo właściwe dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi (kupców) ległą u podstaw kodeksu handlowego niemieckiego z 1897r. Na kryterium podmiotowym opierał się równiez polski kodeks handlowy z 1934r. Kryterium mieszane to kryterium przedmiotowo-podmiotowe. Na systemie tym opierał się kodeks handlowy austriacki. Uznawał on prawo handlowe jako prawo szczególne dla spraw handlowych i wychodził od pojęcia czynności handlowych. Przewidywał czynności zależne tylko od kupca i tutaj widać charakter podmiotowy. Wraz z rozwojem kapitalizmu prawo handlowe odgrywało doniosłą rolę. Stało się instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych. Wysunęły się różne rodzaj spółek handlowych, najbardziej charakterystyczne S.A. Nowego znaczenia nabrała instytucja giełdy. Odrębnym rozbudowanym działem prawa stało się prawo wekslowe (dokument zawierający przyrzeczenie zapłaty) oraz prawo czekowe (dokument zawierający polecenie zapłaty).

132. Historia prawa prywatnego - Główne kierunki myśli cywilistycznej. Kierunek dogmatyczny, pozytywizm ustawowy
     Zwany był ogólnie dogmatycznym albo klasycznym. Jego zasadniczą cechą było ograniczanie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów ustawowych, kult litery prawa w oderwaniu od wszelkich pozaustawowych czynników. Wyrazem dostosowania norm kodeksowych do potrzeb czasu (ustrój kapitalistyczny, epoka kapitalizmu przemysłowego) był, jeśli chodzi o myśl cywilistyczną, rozkwit różnych odmian pozytywizmu prawniczego, sprowadzającego rolę nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego, traktowanych w oderwaniu od wszelkich czynników pozanormatywnych i budowania na tej podstawie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody zwanej obecnie formalno-dogmatyczną. Najbardziej znaną odmianą pozytywizmu prawniczego była szkoła egzegezy (zajmowano się przepisami KN) Założenia szkoły dobitnie charakteryzowało powiedzenie Bugneta : „ja nie znam prawa cywilnego, ja uczę tylko kodeksu Napoleona”. Prawników tej szkoły cechował kult przepisu prawnego. Rola sędziego miała być sprowadzona do czysto mechanicznego stosowania przepisów do stanów faktycznych, a wykładnia prawa - do uściślania tych przepisów drogą operacji logicznych i ustalania norm kodeksowych. Następstwem przejęcia tej teorii była zamiana nauki prawa w jakąś „geometrię” i doprowadzenie do rozłamu pomiędzy nauką a praktyką. Egzegeza był panującym nurtem również po wprowadzeniu w Austrii ABGB. W Niemczech z powodu braku kodyfikacji pozytywizm był nie ustawowy, ale naukowy, gdyż rozwijał się nie na bazie prawa skodyfikowanego, ale na podstawie nauki recypowanego prawa rzymskiego - pandektystyki. Dziełem pandektystyki było opracowanie najszerszego ze spotykanych w ówczesnej cywilistyce katalogu abstrakcyjnych pojęć prawnych, które miał samodzielny byt, a w drodze operacji logicznych mogły rozstrzygać najbardziej szczegółowe przypadki. Ta technika nosiła nazwę jurysprudencji pojęć, stanowiła skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej. Należy podkreślić, że niektóre rozbudowane pojęcia miały charakter antyfeudalny i w XIXw. sprzyjały kapitalistycznym przeobrażeniom w duchu indywidualistyczno-liberalnym w Niemczech.

133. Historia prawa prywatnego - Główne kierunki myśli cywilistycznej, Naturalizm prawniczy, nowe metody wykładni.
     Wkroczenie kapitalizmu w stadium monopolistyczne wywołało kryzys indywidualistyczno-liberalnych ideałów. Zapanował duch solidaryzmu społecznego i ochrona słabszych przed egoizmem ekonomicznie silniejszych. Przemiany ujawniły nieuchronne starzenie się kodyfikacji cywilnych i potrzebę ich dostosowania do biegnącego czasu. Pojawiają się w prawoznawstwie tzw. kierunki socjalne, stawiające ograniczenia swobód indywidualnych na rzecz dobra ogółu. Absolutna swoboda wykonywanych przed jednostkę uprawnień zawarta w koncepcji praw podmiotowych została zachwiana przez teorię nadużycia prawa. Nowe tendencje ujawniały się nie tyle w nowelizacji kodeksów co w orzecznictwie. U schyłku XIXw. nastąpiło załamanie liberalnej myśli politycznoprawnej. Atak na podstawy pozytywizmu prawniczego nazwany naturalizmem prawniczym, mówił o nasyceniu prawa pozytywnego elementami nauk społecznych, a także zwracał się przeciw metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć. Ważną rolę odgrywać miały dwa odłamy - szkoła wolnego prawa i jurysprudencja interesów. Jurysprudencja interesów działała w Tybindze pod przewodnictwem Filipa Heckiego. Prekursorem jest Rudolf Ihering, twórca jurysprudencji celowościowej. Ihering dowodził, że prawno nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale jest odbiciem określonych celów jednostkowych lub społecznych. Stąd przedmiotem wykładni prawa ma być nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale uwzględnienie jej społecznego celu. Tak narodziła się nowa metoda interpretacji prawa - teologiczna czyli celowościowa. Przeciwstawiali się oni fikcji braku luk w kodeksie, chodziło o sposób w jaki sędzia miał je wypełniać. Przedstawiciele kierunku uznawali, że sposobem tym ma być ustalanie woli ustawodawcy według kryterium interesów, które legły u podstaw wydania przez ustawodawcę danej normy. Jurysprudencja podjęła także problem nowej budowy pojęć w ścisłym powiązaniu z ich społecznym podłożem.
     Drugim bardziej skrajnym odłamem naturalizmu był ukształtowany w Niemczech ruch na pocz. XXw. pod nazwą szkoły „wolnego prawa” a we Francji szkoły „wolnych poszukiwań naukowych”. Dla nich z uznianiem nieuchronności luk w prawie wiązał się postulat wypełniania ich, nie poprzez różne metody interpretacji domniemanej woli ustawodawcy, ale drogą prawotwórczej działalności sędziego (wolnym poszukiwanie naukowym poprzez twórczą interwencję sędziego). Nurt ten znalazł odbicie w Szwajcarskim Kodeksie, jego zwolennikiem był Eugen Huber. Sędzia w razie luki, mógł orzekać wg zasad które sam ustanowił. Kierunek ten był potępiany przez prawników, ale nawet sami sędziowie nie korzystali z możności „otwartej furtki” w sytuacji luki, jak wynika z przeprowadzonych w Szwajcarii badań.

134. Historia prawa karnego - powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego w XVIIIw.
     Ruch kodyfikacyjny oświecenia objął przede wszystkim dziedzinę prawa karnego. Na jego wpływ miała głównie walka o humanitarną reformę ustawodawstwa kryminalnego. Kierunek ten określano szkołą lub doktryną humanitarną. Jednym z pierwszych przedstawicieli był Christian Thomasus. Ośrodkiem skupiającym humanitarystów stała się francuska Encyklopedia. Wiele postulatów znalazło się w dziełach Moneteskiusza. Polscy przedstawiciele to Ostrowski, Czochron, Szymanowski, Weyssenhoff. Jednak światowy rozgłos zdobył Wolter i Beccaria. Wolter w swych pismach filozoficznych poddał krytyce panujący system wymiaru sprawiedliwości. Na przykładzie sprawy Jana Calasa poruszył europejską opinię publiczną wskazaniem bezprawia feudalnego sądownictwa i religijnego fanatyzmu. Równocześnie nastąpiło wydarzenie epokowe, w Livorno w 1764r. młody mediolański myśliciel Cesary Beccaria wydał traktat O przestępstwach i karach (Dei delitti e delle pene). Dzieło Beccarii nazwane „kodeksem ludzkich uczuć”, przyczyniło się do ożywienia umysłów i serc, stało się swoistym credo wszystkich, którzy zaangażowali się w walkę o reformę prawa karnego.

135. Historia prawa karnego - program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego
     (jest dobrze i zwięźle omówione na wykładzie, tamtym się wzorować). Głównym celem była walka z feudalnym bezprawiem i samowolą w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i arbitralności sędziów. Zapobiec temu mogła kodyfikacja zupełna. Humanitaryści domagali się aby ustawa obowiązywała wszystkich jednakowo. Dopiero postulaty zerwania z różnicami stanowymi były zapowiedzią formalnej równości wobec prawa karnego. Humanitaryści wystąpili o pełną subiektywizację odpowiedzialności karnej (zerwanie z obiektywną odpowiedzialnością za skutek) i ostateczną jej indywidualizację (zniesienie odpowiedzialności zbiorowej). W pismach humanitarystów doszukać się można również postulatów dotyczących zmian katalogu przestępstw i ich klasyfikacji (głównie na tle religijnym). Najwięcej miejsca w dziełach humanitarystów zajął problem kary. Oparto się na założeniach utylitaryzmu. Istotą kary nie był już odwet czy dręczenie, ale osiągnięcie określonych, pożytecznych dla społeczeństwa celów. Do celów tych należało zapobieganie dalszym przestępstwom. Najskuteczniejszą karą była praca, dlatego najbardziej korzystna była kara pozbawienia wolności połączona z obowiązkiem pracy. Niektórzy widzieli w tym poprawę przestępcy. Beccaria był za całkowitym zniesieniem kary śmierci. Humanitaryści w imię uczłowieczenia represji karnej żądali zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią jak kary śmierci czy mutylacyjne. Pojawił się tutaj problem ekonomii kar. Kara miała być określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna. O sprawiedliwości i użyteczności kary decydowała szybkość jej zastosowania. Beccaria stworzył także postulat nieuchronności kary.

136. Historia prawa karnego - ogólne założenia kodyfikacji karnych XVIII i XIXw.
     U podstaw kodyfikacji prawa karnego legły dwa fundamentalne założenia - zasada legalizmu, zwana również zasadą ustawowości w prawie karnym (nullum crimen sine lege), a po drugie zasada formalnej równości obywateli wobec prawa karnego. Dążyło się do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej, Zwycięstwo odniosła zasada publicznoprawnego charakteru przestępstwa. Cele i charakter represji karnej zostały określone względami utylitarnymi, racjonalizacji i laicyzacji prawa. Nowego znaczeni nabrała sprawa ochrony własności indywidualnej, będącej prawem świętym i nienaruszalnym. W zakresie kar istniała tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących. Rozbudowano system kar pozbawienia wolności. Technika kodyfikacji zmierzała do osiągnięcia trzech celów: nowej systematyzacji prawa karnego w kierunku podziału na część ogólną (ogólne założenia odpowiedzialności) oraz szczególną (poszczególne kary i przestępstwa). Zaznaczyło się dążenie do całkowitego rozgraniczenia przestępstw prawa materialnego i procesowego. Po trzecie odchodzono od kazuistyki na rzecz budowy norm abstrakcyjnych, zwięzłych i jak najbardziej ogólnych. Kodeksy można podzielić na 3 grupy: epoki feudalnej (Carolina, Theresiania), epoki przejściowej (Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie, Kodeks Karzący), kodeksy doby konstytucjonalizmu (Code peal, bawarski kodeks z 1813r.)

137. Źródła prawa karnego - kodyfikacja prawa karnego we Francji. Code penal
     W deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789r. zawarto zapowiedź oparcia prawa karnego na nowych zasadach. Były to zasady równości wobec prawa, określenie przestępstw od strony materialnej (przeciw społeczeństwu) i formalnej co wyrażała zasada legalizmu (nullum crimen, nulla poena sine lege) I KK rewolucji wydano w 1791r. zawierał część ogólną + katalog przestępstw. W 1795r. wydano obszerny kodeks o przestępstwach i karach, dotyczył on w istocie reformy prawa procesowego. Zamknięciem epoki rewolucyjnych przeobrażeń był wydany w czasach napoleońskich Code penal z 1810r. uznany za kodeks karny triumfującego mieszczaństwa. Kodeks stanowił duże osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej. Zawierał 4 części z których dwie pierwsze miały charakter ogólny, natomiast dwie pozostałe szczególny. Sformułowania były jasne i precyzyjne. Zawierał trójpodział przestępstw (jako pierwszy) na zbrodnie (kary dręczące i hańbiące), występki (kary poprawcze) i wykroczenia (kary policyjne). System kar kodeksu napoleona cechowała wielka surowość, służąca idei odstraszania. Skutkiem najcięższej kary była śmierć cywilna. Zadanie kodeksu stanowiła ochrona ustroju społeczno-gospodarczego, a więc przede wszystkim ochrona świętego i nienaruszalnego prawa własności prywatnej. W pierwszych dziesiątkach lat po wydaniu go usuwano z niego najcięższe kary. Późniejsze nowelizacje w czasach III republiki pod wpływem kierunków socjologicznych zmierzały do złagodzenia systemu represji karnej. Kodeks ten obowiązywał do 1994r.

138. Źródła prawa karnego - Kodeksy karne austriackie
     Pierwszym kodeksem karnym był k.k. Mari Teresy z 1768r. Theresiana. Był całkowicie feudalny. Publicznoprawny charakter przestępstw. Wyróżniał jednak drobne przestępstwa prywatne. Znał też kategorię przestępstw mieszanych. Nie wykazywał żadnych oddziaływań ideologii oświecenia. Dziełami otwierającymi nową epokę były dzieła Leopolda II i Józefa II, synów cesarzowej.
     Leopold II wydał kodeks karny dla Toskany w 1786r. zwany Leopoldiną. Był to pierwszy kodeks realizujący humanitarne doktryny pomimo swej niedoskonałości technicznej i braku zupełności. Jako pierwszy kodeks Leopoldina znosi karę śmierci. Podstawą karą była kara pozbawienia wolności.
     Kodeksem który otwierał całowicie nową epokę w rozwoju p.k. austriackiego była wydana przez Józef II w 1787r. Josephina. Dotyczyła wyłącznie prawa karnego materialnego, składała się z dwóch części: o przestępstwach i karach kryminalnych, oraz o przestępstwach i karach politycznych. Dokonano po raz pierwszy rozróżnienia między przestępstwami ciężkimi kryminalnymi i przestępstwami mniejszymi politycznymi. W Josephinie pojawiła się pierwsza próba formalnej definicji przestępstwa jako czynu uznawanego w tym kodeksie jako przestępstwo. Nie przewidywała zróżnicowania odpowiedzialności karnej ze względu na stan sprawcy, silnie podkreślała subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej. Zróżnicowała usiłowanie z dokonaniem przestępstwa (ważne novum). Kara dawała możliwość naprawienia szkód w społeczeństwie wyrządzonych przez przestępcę, dając mu szansę poprawy. Znosi karę śmierci a jako podstawowe kary wprowadza karę pozbawienia wolności. Po śmierci Józefa II do władzy dochodzi Franciszek II. W dobie rewolucji w 1795r. przywraca on karę śmierci. W 1796r. zakończono pracę nad nowym kodeksem karnym, który zostaje wprowadzony na ziemie polskie III zaboru austriackiego z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1797r. pod nazwą Ustawy Karnej dla Galicji Zachodniej. Tekst ustawy stał się podstawą do wydania kodeksu karnego obowiązującego w całej monarchii, z 1803r. Franciscana. Dzieliła ona przestępstwa na dwie kategorie, zbrodnie (I księga) i ciężkie przestępstwa policyjne (II księga). Każda księga zawierała część ogólną, szczególną a ponadto odrębne przepisy proceduralne. Nawiązywała ona do rozwiązań Josephiny z małymi zmianami - wraca przedawnienie, wraca kara śmierci, znika konfiskata majątku. Ważnych modyfikacji Franciscany dokonano w 1852r. Usunięto z niej przepisy z dziedziny procedury karnej. Wprowadzono trójpodział przestępstw (z code penal), wprowadzono też zmiany redakcyjne. Kodeks obowiązywał do 1974r.

139. Historia prawa karnego - k.k. Państw niemieckich i II rzeszy i III rzeszy.
     W prusach pierwszym k.k. był Landrecht z 1794r. Cechowała go kazuistyka, brak ścisłego rozróżnienia norm prawnych od wskazówek natury moralno obyczajowej. Nosił znamiona feudalizmu. Przyjęto zasadę nullum crimen sine lege. Landrecht stał jeszcze na gruncie teorii odstraszania a nie profilaktyki społecznej. Feudalno-stanowy charakter Landrechtu ujawnił się w utrzymaniu prawa tzw. karcenia domowego, patriarchalnej instytucji prawa rodzinnego i karnego. Stanowy charakter regulacji prawnej przestępstw wobec czci.
     Na początku XIXw. podjęto myśl całkowitej przebudowy przepisów karnych Landrechtu. Powstał kodeks Karny Pruski z 1851r. wzorował się na francuskim Code penal z 1810r. - trójdzielny podział przestępstw, równość wobec prawa, nullum crimen sine lege, kodeks chronił interesy społeczno gospodarcze kapitalistów. Pojawiło się łagodzenie kar za np. współuczestnictwo, usiłowanie.
     W Bawarii narodziła się I europejska kodyfikacja karna XVIIIw. - Codex Iuris Criminalis Bavarici (1751r.)zaliczana do orydnaci dawnego typu. Widać było jednak pewnie rozwój pojęć, subiektywizację odpowiedzialności, rozwój techniki legislacyjnej. Kodeks ten otwierało epokę „obywatelskich” kodeksów karnych Europy wraz z Code penal.
     K.K bawarski z 1813r. Feuerbacha wzorowany na kodeksie z 1751r. był najnowocześniejszym kodeksem epoki. Precyzyjnie wydzielona część szczególna i ogólna. Wprowadzał trójpodział przestępstw, normy zbudowane były w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki, posiadał jednolitą terminologię, był dziełem modelowym dla innych przedsięwzięć. Feuerbach był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły klasycznej. On po raz pierwszy użył sformułowania „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa bez ustawy. Rola sędziego miała się ograniczać niejako do automatycznego wymierzania kary przewidzianej za dane przestępstwo Kodeks ten był bardzo mocno represyjny. Znał 11 przypadków zagrożonych karą śmierci.
     Zjednoczenie Niemiec dało początek nowym pracom kodyfikacyjnym. W 1851r. powstał kodeks karny w związku Północno-Niemieckim. Nowy kodeks karny w Związku Północno-Niemieckim z 1870r. po odpowiedniej zmianie rozciągnięty został w 1871r. na obszar całej II Rzeszy Niemieckiej.
     KK Ogólnoniemiecki z 1871r. miał 2 części - o karaniu na zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności, o poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności. Zmierzał do liberalizacji przepisów karnych. Ograniczył karę śmierci, przewidywał warunkowe zwolnienia. W II Rzeszy ustawodawstwo rozwijało się głównie poza ramami KK z 1871r. w ustawach szczególnych. W początkach XXw. Podjęto pracę nad zasadniczą reformą ustawodawstwa karnego. Ich owocem był nowy projekt kodeksu karnego z 1930r.
     W III rzeszy prawo karne stało się jednym z instrumentów polityki państwa totalitarnego, eksterminacji rasowej i społecznej, poddania wszystkich zachowań ludzkich systemom nakazów karnych w celach tworzenia nowej, narodowosocjalistycznej moralności. Nastąpiły zasadnicze zmiany odpowiedzialności karnej - w 1935r. nowelą wprowadzono jako podstawę ścigania nie tylko prawo stanowione ale „zdrowe odczucie narodu”. W 1933r. wprowadzono ustawę przeciw niebezpiecznym przestępcom z nawyku. Penalizacja życia przejawiła się w wielkim wzroście liczby czynów karalnych i zaostrzeniu represji karnej. Wprowadzono zdradę główną, zdradę kraju, ustawy o ochronie prawnokarnej NSDAP, ochronie gospodarki rzeszy a w związku z II wojną Światową niemieckie prawo wojenne.

140. Źródła prawa karnego - kodeks karzący Królestwa Polskiego z 1818r.
     W prawie karnym obowiązywało dawne prawo polskie z posiłkowym stosowaniem Landrechtu pruskiego z 1794r. W departamentach pogalicyjskich utrzymywano k.k. austriacki z 1803r. W praktyce przepisy stosowano przepisy kodeksów państw zaborczych. W 1809r. w Księstwie Warszawskim złagodzono kary Landrechtu. Jeśli stosowano karę śmierci, to bez tortur. Złagodzone zostały również kary więzienia. W 1810r. wraz z reorganizacją sądownictwa wprowadzono trójpodział przestępstw. W 1810r. podjęto próbę wprowadzenia Code penal do Księstwa Warszawskiego. Pojawił się jednak opór szlachty, i brak znajomości kar zawartych w Code penal. W 1815r. powołano komisję kodeksową przez rząd tymczasowy, jednak sam kodeks opracowała Komisja Prawodawcza powołana z deputacji w 1817r. Przewodniczył jej Ksawery Potocki. Kodeks ten, zgodnie z zaleceniami miał być stylizoany na Franciscanie. Projekt uchwalono w sejmie w 1818r. i także w tym roku otrzymał sankcję królewską.
     Kodeks Karzący z 1818r. składał się z wstępu i trzech ksiąg (zgodnie z francuskim trójpodziałem): zbrodni, występków i przewinień policyjnych (wykroczeń). Podział dokonany był stosownie do rodzaju kar za nie wymierzanych i rodzaju jurysdykcji. Nie wyodrębniono w nim części ogólnej. Język kodeksu korzystnie świadczył o rozwoju rodzimej terminologii. Przyjęto kodyfikację na zwór państwa absolutnego co jest wyrazem ustępstwa wobec caratu. Wprowadzona została zasada nullum crimen siene lege, ale była ona nie do końca sprawna. Sankcjonowano nierówność wobec prawa, nie przewidziano ary konfiskaty, ani kary wygnania z kraju, utrzymano kary cielesne. Po upadku powstania listopadowego przepisy kodeksu karzącego uległy rusyfikacji. Przywrócono karę konfiskaty majątku, zamiast więzienia zsyłano na Syberię. W 1847r. Kodeks Karzący został uchylony i zastąpiony Kodeksem Kar Głównych i Poprawczych. Było to uznane jako nowa klęska na kraj, i wygodny środek represji przeciw ruchom narodowym.

141. Źródła prawa karnego - Kodeksy Karne Rosyjskie.
     Działalność kodyfikacyjna z XVIII wiecznej rosji nie przyniosła rezultatów. Ciekawym dokumentem jest instrukcja Katarzyny II z 1767r. Wg Niej tylko ustawa miała określać czyny podlegające karze i rodzaj kary. Celem prawa karnego było zapobieganie przestępstwom, a sama kara stanowiąca zło konieczne miała być wymierzona tylko w granicach i ze względów określonych dobrem ogółu, proporcjonalna do przestępstwa, szybka i nieuchronna. Instrukcja powtarzała też argumenty przeciw karze śmierci, bez całkowitej rezygnacji z niej.
     Po raz pierwszy p.k. zostało zebrane w XV tomie Zwodu Praw z 1832r. Można było odróżnić normy ogólne od szczegółowych. Treść jednak była mocno przestarzała, więc trzeba było ją reformować. Wynikiem prac kodyfikacyjnych było ułożenie w 1845r. Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych. Była to typowa kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego dostosowana do realiów ustroju feudalno pańszczyźnianego. W początkowej redakcji zawierał on grupę przepisów ogólnych, dopuszczano stosowanie analogii. Kodeks znał kilka stopni usiłowania. Bardzo rozbudowano przestępstwo przeciwko władzy państwowej. Systematyka kar opierała się na podstawowym podziale kar na główne i poprawcze. Kary główne polegały na pozbawianiu wszelkich praw. Zmieniona i skrócona wersja Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych została wprowadzona w 1847r. w miejsce Kodeksu Karzącego na tereny Królestwa. Reformy podjęte w latach 60-tych XIXw. przez Aleksandra II polegały na zniesieniu kar cielesnych w 1863r. Dotknęły one tylko w niewielkim stopniu prawa karnego materialnego. W związku z reformą w 1864r. wprowadzono ustawę „o karach wymierzanych przez sędziów pokoju”. W 1885r. wprowadzono redakcyjną nowelizację KKGP. U schyłku XIXw. podjęto prace nad opracowanie nowego kodeksu Karnego w Rosji. W 1881r. powołano komisję pod przewodnictwem Tagnacewa. Powstał K.K. z 1903r. zwany kodeksem Tagnacewa. Ściśle wyodrębniono normy ogólne i szczególne, wprowadzono trójpodział przestępstw. Kodeks karny Tagnacewa uzyskał wprwadzie sanckcję carską, ale nigdy nie został wprowadzony w życie w całości. Odtąd w rosjo obowiązywał KKGP, ustawa o karach wymierzanych przez sędziów pokoju oraz nieliczne przepisy kodyfikacji z 1903r., do które miano stosować jednak i przepisy części ogólnej tej kodyfikacji. Kodeks z 1903r. od 1915r. obowiązywał na całych ziemiach byłego Królestwa.

142. Źródła prawa karnego, Kodyfikacja prawa karnego II Rzeczypospolitej.
     Po odzyskaniu niepodległości w 1918r. została utrzymana moc obowiązująca kodeksów karnych państw zaborczych (k.k. austriacki z 1852r, k.k. rzeszy niemieciej z 1871r., k.k. rosyjski z 1903r, zmieniony przez przepisy przechodnie z 1917r., prawo węgierski tj. ustawa karna z 1878r. i prawo o wykroczeniach z 1879r. W 1919r. powołano komisję kodyfikacyjną, która miała zastąpić mozaikę prawną prawem jednolitym. Ostateczna wersja kodeksu karnego zawierająca przepisy o zbrodniach i występkach została przyjęta przez Radę Ministrów. Kodeks Karny został wydany w drodze rozporządzenia Prezydenta RP z 11 lipca 1932r. Jednocześnie ogłoszono odrębnie prawo o wykroczeniach. Oba akty prawne z mocą obowiązującą od 1 września 1932r.
     Kodeks Karny z 1932r. był nowoczesny, wzorowany na najlepszych osiągnięciach ówczesnej wiedzy, napisany jasnym, precyzyjnym prawniczo językiem. Dążeniem kodyfikatorów było ujęcie całokształtu materii kodeksowej w maksymalnie zwięzły i syntetyczny sposób. Dzielił się na część ogólną i szczególną. W części szczególnej zastosowano trójpodział przestępstw. Kodeks przyjmował zasadę nullum crimen sine lege, nullum poena sine lege poenali anteriori, oraz zasadę formalnej równości wobec prawa karnego. Miał odchodzić od szkoły klasycznej, uwzględniać realia życia społecznego. Wg współtwórcy Makarewicza nowoczesny kodeks miał charakteryzować się jak najdalej posuniętą subiektywizacją i indywidualizacją odpowiedzialności, dostosowanie środków karnych do wymogów nowożytnej teorii humanitaryzmu, wreszcie ideą zabezpieczenia społeczeństwa przez szczególnie groźnymi i niebezpiecznymi i niepoprawnymi przestępcami za pomocą środków zabezpieczających. Stąd 3 zasady Kodeksu Karnego z 1932r. subiektywizmu, humanitaryzmu, środków zabezpieczających.
     Subiektywizm przejawiał się tym, że odpowiedzialność karna zależała od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, poczytalności i swobody kierowania winą. Przyjęta konstrukcja winy dopuszczała odpowiedzialność za skutki zamierzone i przewidywane. Wprowadzono odpowiedzialność warunkową nieletnich od 13 do 17.
     Indywidualizm wyrażał się w odrzuceniu wszystkich pozostałości odpowiedzialności kolektywnej czy też akcesoryjnej. Skonstruowano odpowiedzialność podżegacza i pomocnika, którzy odpowiadali tylko w granicach swego zamiaru.
     Humanitaryzm wyrażał się w przyjęciu przez kodeks rozwiązań uwzględniających uczynienie represji karnej jak najbardziej „ludzką” i stosowania jej tylko w granicach i środkami niebędnymi do uzyskania przewidzianych celów kary.
     Idea środków zabezpieczających to sposób ochrony społeczeństwa przez przestępcami. Narodziła się na przełomie XIX i XXw. W szkole socjologicznej prawa karnego, a polegała na możności izolowanie pewnych kategorii przestępców w pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach już po odbyciu przez nich kary. Stosowano je do osób nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików i narkomanów, przestępców wykazujących wstręt do pracy, przestępców niepoprawnych (recydywistów, i przestępców zawodowych). Wprowadzenie środków zabezpieczających wiązało się z krytyką libralnych prawników, którzy widzieli w dwutorowości odejście od zasady nullum crimen sine lege i gwarancji obywatelskich w dziedzinie sprawiedliwości. W II RP był to instrument walki z opozycją.

143. Źródła prawa karnego - Anglia
     W prawie karnym brak było kodyfikacji, opierało się ono nadal na prawie precedensowym. Jeremiasz Bentham u schyłu XVIIIw. chce użyteczności jednostkowej i społecznej prawa angielskiego i w tym celu jego przebudowy. W latach 30-tych XIXw. prowadzono pracę nad kodyfikacją, ale bez skutku. Prowadzono pracę w dominiach korony brytyjskiej, ustawodawstwo dotyczyło przede wszystkim zmian samego systemu karania (było nowocześniej niż w Europie). Mniej zmieniał się katalog przestępstw, zachowano skłonność do kazuistyki. Ustawy z XIXw. nie dokonały jednak istotnych zmian. W początku XIXw. wydano ustawy mające na celu złagodzenie najbardziej drastycznych środków represji w angielskim systemie karania. Dążenie do uporządkowania ustawodawstwa karnego i do nadania prawu karnemu większej ścisłości doprowadziło do wydania tzw. aktów konsolidacyjnych. Najważniejsze zostały wydane w 1861r. regulując kradzież, uszkodzenie cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet, oraz przestępstwa przeciw osobie. Do najważniejszych zmian ustawowych systemu karania 2 połowy XIXw. można zaliczyć zniesienie kary deportacji do kolonii, a wprowadzenie na to miejsce kary robót przymusowych zapoczątkowujące rozwój tzw. progresywnego systemu kary.

144. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw., zasady obowiązywania ustawy karnej
     Podjęty w dobie oświecenia program kodyfikacji zawierał postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie prawa karnego tj. zupełności formalnej oraz zupełności kodeksu pod względem treści, czyli materialnej - jako gwarancji legalizmu wyrażonego w formalnej definicji przestępstwa (co nie jest w kodeksie nie może być prawem). Dalszym założeniem była powszechność obowiązywania ustawy karnej. Było to usankcjonowaniem hasła formalnej równości wobec prawa karnego. Jednak w rzeczywistości istniała nierówność faktyczna, wynikająca z istoty stosunków społecznych i ekonomicznych w epoce kapitalizmu. Konsekwencją przyjęcia zasady legalizmu było uznanie, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (lex retro non agit).

145. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw. , Pojęcie przestępstwa, klasyfikacja przestępstw
     Zgodnie z zasadą legalizmu rządziła paremia nullum crimen sine lege. Zasada legalizmu znalazła wyraz w tzw. formalnej definicji przestępstwa (dominacja w XIXw.). W dobie oświecenia spotkać można było przejawy określenia przestępstw za pomocą pewnych kryteriów materialnych, a więc przez wymienianie rodzajów zamachów uznanych za przestępstwo, które powinny wywołać reakcję karną państwa. Wraz z ustaleniem się nowego ładu odrzucona została materialna definicja przestępstwa. U schyłku XIXw. wraz z załamaniem się liberalno-indywidualistycznych założeń zaczyna się odwrót od formalnej definicji w kierunku tzw. bezprawia materialnego, a nawet rezygnacja z badać samego pojęcia przestępstwa. Przedmiotem zainteresowania stawał się obecnie nie sam czyn, ale osoba sprawcy (kierunki antropologiczne i socjologiczne). Na podstawie definicji formalnej opracowane zostały elementy pojęcia „przestępstwa”. Wyróżniono element obiektywny, jakim był fakt, że dany czyn był zabroniony przez ustawę karną, a więc jego bezprawność, oraz element subiektywny, określający wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu, czyli tzw. zawinienie. Pojawiły się okoliczności wyłączające przestępność czynu. Obok podstawowych przestępstw dochodzonych przez państwo w trybie publicznoskargowym, istniały przestępstwa dochodzone w innym trybie: prywatno skargowe (z oskarżenia prywatnego). Ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego, ścigane na wniosek osoby pokrzywdzone - w obu przypadkach był to typ mieszany pomiędzy prywatnoskargowym a publicznoskargowym. Pokrzywdzony miał prawo tylko inicjatywy. Podstawowym podziałem przestępstw był podział wg rodzaju i wysokości sankcji karnej. Panujący tutaj był trójpodział code penal z 1810r. na zbrodnie, występki i wykroczenia. Tam gdzie nie istniały różnice kompetencji sądów karnych, opowiadano się za dwupodziałem (nie było wykroczeń). Tak było np. w Polskim Kodeksie Karnym z 1932r. Wykroczenia były w Prawie Administracyjnym

146. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw. Subiektywne przesłanki odpowiedzialności, WINA.
     Jedną z podstawowych zasad k.k. epoki była zasada subiektywizmu, tj. uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czyny, od indywidualnej winy (nullum crimen sine culpa). Podstawowym rozróżnieniem winy był podział na winę umyślną (zły zamiar) i nieumyślną (brak złego zamiaru, ale świadomość, że jego działanie wywoła skutek przestępny ale sprawca bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, bądź w ogóle nie miał w świadomości przestępności skutków swego działania). Winę umyślną dzielimy na zamiar bezpośredni - zwany ewentualnym, świadomość i wola nie są nastawione na przestępstwo, ale przewiduje sprawca i godzi się z ewentualnością jego popełnienia , i pośredni - sprawcy przypisuje się nawet niezamierzone następstwa czynu. Winę nieumyślną możemy podzielić na lekkomyślność - sprawca przewiduje popełnienie, ale myśli że go uniknie, oraz niedbalstwo - sprawca nie przewiduje popełnienia, choć mógł i powinien był to przewidzieć. W systemie angielskim brak było wykrystalizowanego pojęcia winy. W Anglii wykształciła się koncepcja odpowiedzialności nie opartej na winie, czyli obiektywnej. W prawie karnym czasów nowożytnych i najnowszych doszło również do powstania czynników wyłączających winę. Podstawowym kryterium była tutaj poczytalność. Niepoczytalność (wiek lub nienormalność stanu psychicznego) wyłączała winę. Jako że poczytalność nabywało się z wiekiem, w XIXw. należało przyjąć istnienie odpowiedzialność karnej nieletnich. Dlatego wykształciły się tutaj trzy systemy: system trzech okresów, system pośredni trzech okresów i system dwóch okresów.
     System trzech okresów dzilił życie na okres dzieciństwa (bezwarunkowo nieodpowiedzialny), niedojrzałości (warunkowo odpowiedzialny) i dojrzałości (bezwarunkowo odpowiedzialny) zgodnie z prawem rzymskim. Nie chodziło tutaj o granice wieku, ale o rozeznanie, tj. możność rozpoznania znaczenia czynu. Przyjął go system rosyjski z 1903 (warunkowa 10-17) polski z 1932 (warunkowa 13-17), niemiecki z 1871r. (warunkowa 12-18).
     System pośredni trzech okresów w kodeksie austriackim, polegał na tym, że w fazie środkowej sprawca wprawdzie podlegał odpowiedzialności warunkowej, ale częściowej (zmniejszonej).
     System dwóch okresów (Code penal) nie znał okresu bezwarunkowej nieodpowiedzialności, i przyjmował że od urodzenia do 16 roku życia odpowiedzialność jest warunkowa. W 1912 roku zreformowano we Francji odpowiedzialność w duchu 3 okresów. (warunkowa od 13 do 18).

147. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw., nauka o karze, teoria kary.
     Za twórcę teorii kary uznaje się Grotiusa, który oparł uzasadnienie kary na podstawach zasłużenia, słuszności i użyteczności. Pierwsza podstawa - kara ma swe uzasadnienie z faktu popełnienia przestępstwa, ma więc charakter absolutny, bezwzględny. Kara użyteczna miała charakter względny, była narzędziem otrzymania określonych korzyści. Stąd dwa kierunki filozofii prawa karnego i teorii kary bezwzględnej, względnej i mieszanej (hołd i słuszności i użyteczności).
     W teorii kar bezwzględnych opierających karę na pewnych absolutnych nakazach sprawiedliwości, opierano się na idei odcierpienia przez sprawcę zła jakie wyrządził, odwetu moralnego (Kant). Drugą ważną teorią bezwzględną był odwet dialektyczny Hegla, wypływający z logiki - jeśli przestępstwo jest negacją prawa to państwo negując bezprawie przeciwstawia mu karę.
     Teorie względne zwane utylitarnymi mówiły, że kara ma zapobiegać nowym przestępstwom. Cele kary miały samą karę usprawiedliwić. Teorie opierały koncepcje kary na interesie państwa np. teoria odstraszania (Fibingieri i Feuerbach). Kary mogły też być zapobieżeniem ogólnym i szczególnych (Bentham). Zagrożenie kary w ustawie ma być prewencją ogólną, natomiast wykonanie kary prewencją szczególną. Istniała również teoria poprawy, gdzie karę usprawiedliwiał interes samego przestępcy, który miał być resocjalizowany.
     Teorie mieszane widziały w karze połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi.

148. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw. System KAR
     Dokonywano w XIXw. różne podziały środków karnych. Np. wg surowości na kary dręczące i hańbiące, kary poprawcze i policyjne. Taki system przyjęto w code penal 1810. W kodeksie karzącym 1818 podział był na kary główne, poprawcze i policyjne. W Franciscanie 1803 istnieje dwupodział kary na zbrodnie i kary ciężkie za przestępstwa policyjne, w kodeksie rosyjskim z 1845r. na kary główne i poprawcze.
     W nowych systemach istniał podział wg stopnia samodzielności na kary zasadnicze i dodatkowe. Kary dodatkowe nie mogły być w przeciwieństwie do zasadniczych wymierzane samoistnie, ale tylko z karami zasadniczymi.
     Równość wobec prawa oznaczała także równość wobec karania. W XVIII-XIXw. dopuszczano jednak kary indywidualne ze względu na status.
     Najważniejszy podział represji karnych, to podział ze względu na charakter dobra, które było karą dotknięte. Wg tego kryterium odróżniano kary śmierci, cielesne, pozbawienia wolności, majątkowe, utraty uprawnień i na czci.
     W XIXw. ograniczano karę śmierci, a nawet zniesiono. Stawała się ona alternatywnym środkiem kary. Kara śmierci odżyła po I wojnie światowej kiedy to śmierć stała się zjawiskiem powszednim.
     Kary cielesne też były zmieniane. W XIX w znikają kary mutylacyjne, a kary zwykłe istnieją do połowy XIXw.
     Kara pozbawienia wolności staje się podstawowym środkiem represji karnej. Najpopularniejszą była kara więzienia. W XVIIIw. więzienie nabiera charakteru samoistnego środka karnego zmierzającego do ukrócenia tego dobra prawnego, jakim jest wolność jednostki. Zadaniem więzień była poprawa przestępcy. Twórcą nowożytnego programy urządzania więzień był angielski filantrop John Howard, który reformował więziennictwo w duchu humanitaryzmu. Głównie walczył z zamykaniem wszystkich więźniów pospołu. Postulaty Howarda doprowadziły do powstania systemów więziennictwa. Pierwszy system, tzw. system pensylwański (Filadelfia koniec XVIIIw.) mówił o pełnym osamotnieniu (więzienie celkowe). Minusem były tutaj wady samotności. System filadelfijski stał się wzorcem dla projektu reformy więziennictwa w Księstwie Warszawskim, zgłoszonego w 1807r. przez Juliana Ursyna Niemcewicza. Pewną modyfikacją był system auburnski lub system odosobnienia. Więźniowie pracują razem, a zamknięci są w odosobnieniu. W 2 poł XIXw. wprowadzono w Anglii tzw. system progresywny. Dzielono więźniów w zależności od kary, Następowało przejście od okresu pełnego odosobnienia, do okresu wspólnej pracy, aż do więzienia półwolnościowego. Podobny system zastosowano w Austrii, był to system klasyfikacyjny. Podział na klasy więźniów plus klasy odbywania kary (niższa, wyższa). W XIXw. w państwach kolonialnych utrzymała się kara deprotacji, polegająca na zesłaniu na katorgę lub osiedleniu się w koloniach. W Polsce od 1932r. wprowadzano tylko dwa rodzaje kar pozbawienia wolności: więzienie lub areszt.
     Kary majątkowe - początkowo był ich brak (nienaruszalność majątku, szkoda dla rodzin). Gdy więzienia zaczynały zawodzić odrodziła się ich idea. W nowszych kodeksach były to kary popularne, można było zamienić grzywnę na pozbawienie wolności.
     Kara utraty praw miała charakter kary zasadniczej, lub była automatycznym skutkiem zasądzenia na pewne kary. Skrajną karą była śmierć cywilna, kiedy od razu tracono prawa. W okresie późniejszym kara utraty praw miała charakter środka dodatkowego.
     Kara na czci polegała na utracie obywatelskich praw honorowych (tytuły itp.)

149. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw., Środki zabezpieczające.
     Charakterystyczną cechą rozwoju prawa karnego było zbudowanie u schyłku XIXw. teorii środków zabezpieczających czyli ochronnych. Wiązało się to z ogólnym kryzysem koncepcji kary. Kierunek szkoły socjologicznej mówił, że kara nie chroni społeczeństwa, podejmuje się ta szkoła rozwijania polityki kryminalnej zmierzającej do ochrony społeczeństwa innymi środkami niż kara. Pojawia się konieczność zabezpieczenia społeczeństwa i karania przestępcy w zależności od stopnia zagrożenia, a nie od stopnia jego winy. Powstaje teoria obrony społecznej wg której system środków zabezpieczających obejmował niepoczytalnych, nałogowców, niepoprawnych. Środki zabezpieczające dzieliły się na lecznicze (wobec psychicznie chorych) i poprawczo-zabezpieczające (np. domy pracy przymusowej . Środki nielecznicze stosowano np. przedłużanie kary polegające na zamykaniu w zakładach ochronnych, lub poprzez połączenie kary z systemem ochronnym.

150. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw.. Główne kierunki doktryny prawa karnego, szkoła klasyczna.
     W szkole klasycznej głównie działali Kant, Feuerbach, Hegel.. Była ona oderwana od realiów, postulowała równość wobec prawa, kierowała się zasadą nullum crimen sine lege. Równość była formalna, ale w rzeczywistości istniała nierówność faktyczna. Szkoła klasyczna hołdowała również teorii formalnej definicji przestępstwa. Przestępstwo było więc traktowane jako zjawisko prawne, a nie społeczne. Podstawą odpowiedzialności była wina. Przedstawiciele szkoły klasycznej hołdowali teoriom bezwzględnym, kara była współmiernym do przestępstwa odwetem. Miała spełniać również funkcje prewencyjne czyli być użyteczną i celową.

151. Ogólna charakterystyka prawa karnego w XIX i XXw. Główne kierunki doktryny prawa karnego, szkoła antropologiczna, szkoła socjologiczna
     Załamanie się indywidualistyczno-liberalnych ideałów w końcu XIXw. spowodowało konieczność reform w duchu praw i odejście od indywidualizmu i liberalizmu. Od lat 70-tych XIXw. krytykę klasyków prowadzili pozytywiści, tylko kierunek normatywny kontynuował myśl klasyków.
     Szkoła antropologiczna (Cesare Lambroso) uważała skłonność do przestępstwa za wrodzoną cechę natury ludzkiej. Osobnik z założenia zły wyróżniał się budową ciała (modele lambrosiańskie). Teoria ta została szybko obalona, jednak później wzorował się na niej faszyzm, szukając naukowych podstaw eksterminacji całych ras.
     Kierunkiem kompromisowym była szkoła socjologiczna. Upatrywała ona przestępstwo jako zjawisko społeczne, zapytywała co je rodzi, i jak należy je zwalczać. Liszt mówił, że przestępstwo nie wynika z cech indywidualnych, ale z społecznych warunków egzystencji. Głównym celem represji karnej ma być ochrona społeczeństwa, stąd wyrosły koncepcje środków zabezpieczających. Głównym przesłaniem zwolenników nurtu socjalistycznego było hasło „ nie czyn przestępny ale osoba przestępna podlega ukaraniu”. Liszt został uznany przez powołany w 1889r. w Niemczech Międzynarodowy Związek Kryminalistyczny jako twórca nowoczesnej polityki kryminalne, jako odrębnej gałęzi wiedzy.
     Na przełomie XIX i XX w. do kontrowersji między istniejącymi nurtami dołączył kierunek zwany szkołą socjalistyczną. Pojawiła się krytyka „kryminalno-socjologicznych przedsięwzięć reformatorskich. Krytyka należała do H. Haage w 1906r. Mówiono, że przestępczość musi być rozpatrywana w całokształcie ustroju kapitalistycznego i wynika ona porządku społeczno gospodarczego, z którego wypływają główne źródła przestępczości np. rozbicie społeczeństwa na klasy.

152. Historia postępowania sądowego, proces cywilny. Kodyfikacja procesu cywilnego w Austrii.
     Pierwsza kodyfikacja miała miejsce za Józefa II w Powszechnej Ordynacji Sądowej z 1 stycznia 1781r. Austriacka procedura cywilna z końca XVIIIw. oparta była na powszechności procesu cywilnego, prawach natury, polityce absolutyzmu oświeconego. Na procesie powszechnym wzorowany był tok postępowania polegający głównie na wymianie pism procesowych, przy zachowaniu formalizmy, zasady sporności (kontradyktoryjności), przezorności (ewentualności), z utrzymaniem systemu dowodów formalnych. Postępowanie rozpoczynało się od wniesienia przez powoda skargi, którą sąd później wysyłał pozwanemu wyznaczając termin ekscepcji. Pozwany może wnieść ekspcepcję. Powód mógł odpowiedzieć repliką. Następnie sąd wyznacza termin wniesienia akt. Sam wyrok mógł być stanowczy bądź przedstanowczy (określał o dopuszczeniu dowodów i jakie punkty sporu mają być udowodnione). Środkami dowodowymi mogły być przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga. W sprawach drobnych dopuszczano postępowanie ustne. Wadą była przewlekłość procesów. W latach 60-tych XIX w. powstaje ustawa o postępowaniu w sprawach drobiazgowych Glasera. W sprawach drobniejszych wprowadzono postępowanie jawne i ustne przed sędzią wyrokującym, na zasadzie bezpośredniości oraz przez przyjęcie swobodnej oceny dowodów. Dopiero w latach 90-tych doszło do całkowitej reformy (Klein) W 1895r. wraz z nową organizacją sądów zwaną Kleinowską wprowadza się obok zasady pisemności zasadę ustności, jawności i bezpośredniości, zasada kontradyktoryjności uzupełniona zostaje zasadą instrukcyjności, a w miejsce dowodów formalnych zostaje wprowadzona swobodna ocena dowodów. Postępowanie cywilne staje się zjawiskiem społecznym, a nie tylko prywatną sprawą stron. Proces cywilny miał więc do spełnienia określną funkcję społeczną. Zgodnie z zasadą instrukcyjności sąd z własnej inicjatywy dążył do stawienia się w sądzie, złożenia dokumentów, chyba że strony sobie tego nie życzyły. W celu koncentracji materiału dowodowego sąd mógł odrzucać twierdzenia i dowody które miały przewlekać proces. Procedura Kleinowska stała się wzorem dla reform, głównie w Niemczech, ponieważ w jej założeniach znalazły się trafne odbicia ogólnej tendencji epoki do socjalizacji prawa (ograniczenie woli jednostki, wzrost oddziaływania państwa na sferę stosunków prywatnoprawnych w interesach dobra publicznego)

153. Historia postępowania sądowego, proces cywilny, kodyfikacja procesu w Prusach i II rzeszy.
     W początkach XVIII w. podjęto reformę panującego powszechnego procesu cywilnego którego założenia, a zwłaszcza zasada pisemności, tajności, formalna teoria dowodowa, sztuczne zasady podziału postępowania na stadia, wieloinstancyjność, doprowadziły sądownictwo cywilne do upadku. Główną przyczynę upatrywano w zasadzie kontradyktoryjności i pieniactwie adwokatów. Nakazywano sędziom ustalać ex officio okoliczności sprawy. Powszechna ordynacja sądowa dla Państw Pruskich z 1793r. likwiduje instytucje adwokatów i zastępuje ich urzędnikami sądowymi. Zasada kontradyktoryjności zostaje zastąpiona zasadą śledczą - sędzia z urzędu bez czekania na wniosek stron, a nawet wbrew stanowisku stron może dochodzić okoliczności sprawy. Wyróżniono dwa stadia postępowania - instrukcji (przesłuchanie stron, uzupełnienie luk i sprzeczności w zeznaniach) oraz wyrokowania (orzeczenie na podstawie referatu sporządzonego i przedłożonego przez sędziego prowadzącego instrukcję. Zasady ordynacji okazały się wadliwe, ponieważ strony przestały ufać sadowi, i nie dało się wykryć prawdy materialnej. W 2 poł. XIXw. podjęte zostały reformy za wzorem francuskiego postępowania cywilnego. Niemiecka procedura cywilna z 1877r. realizuje zasadę ustności (sąd opiera się tylko na materiale ustnym przedstawionym przez strony, pojawiła się krytyka, gdyż nie dopuszczano dokumentów pisemnych, a był zbytni formalizm) kontradyktoryjności (była wyłączna inicjatywa stron, tylko dowody stron się liczyły, jedynie w sprawach małżeńskich i ustalania ojcostwa dopuszczano oficjalności i inicjatywy sądu). Kodeks z 1877r. znosił podział postępowania na stadia. Rozprawa miała być jawna, ustna. Prowadzi się postępowanie dowodowe przez sam skład orzekający i swobodnej oceny dowodów. Przed sądami kolegialnymi strony zastępują adwokaci. Środkami przeciwko wyrokowi było odwołanie (zaczepić można ustalenia faktyczne jak i podstawę prawną wyroku) oraz rewizja (tylko podstawę prawną) od wyroków sądów apelacyjnych. Niemiecka procedura w 1898r. została znowelizowana dla potrzeb BGB. Nastąpiło ograniczenie ustności i kontradyktoryjności na rzecz uwzględnienia zasady kierownictwa sędziowskiego i inicjatywy sądu.

154. Historia postępowania sądowego, proces cywilny. Francuski kodeks procedury cywilnej z 1806r.
     Wzorował się na postanowieniach ordonansu z 1667r. w którym zawarto takie zasady jak ustność jawność i swobodna ocena dowodów. Procedura napoleońska - zasady wywodzone są z postanowień szczególnych kodeksu - zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu.
     W myśl procedury z 1806r. wytoczenie powództwa musiało być poprzedzone prośbą pojednania. Pozwany i powód musieli mieć pełnomocników. Procedura odbywała się wg kolejności: pertraktacje pełnomocników, wniosek do sądu o wpis sprawy na wokandę, konkluzje na pierwszym posiedzeniu (wnioski i zarzuty), ustne debaty z udziałem stron i ich adwokatów, zebranie dowodów i ewentualna prośba sądu o uzupełnienie, ocena dowodów wg swobodnego przekonania, wyrok po rozprawie. Jeśli strona się nie stawiła zapadał wyrok zaoczny, przeciw któremu można było wnieść opozycję. To powodowało straszne dłużenie się postępowania. Środki odwoławcze dzieliły się na zwyczajne - apelacja, i nadzwyczajne - opozycja trzeciego, restytucja (wznowienie), oraz kasacja.
     Procedura francuska została wniesiona do Księstwa Warszawskiego w 1808r. wraz z kodeksem napoleona. Utrzymywała się do 1875r. kiedy to rozciągnięto na tereny Królestwa Polskiego rosyjską procedurę cywilną z 1864r. Jej wady to zbytni formalizm, przewlekłość i kosztowność. W 1820r. opracowano polski projekt procedury cywilnej, którego tendencją było przyśpieszenie postępowania oraz wzmocnienie zasady kontradyktoryjności i dyspozycyjności w procesie. Projekt nie otrzymał dalszego biegu. W 1823r. nastąpiła reforma francuskich przepisów idąca w kierunku ograniczenia egzekucji z nieruchomości ziemskich.
     Podejmowane od połowy XIXw próby rewizji kodeksu z 1806r. doprowadziły tylko do fragmentarycznych zmian. Dopiero w 1975r. wprowadzono nowy kodeks. Jego zadaniem była likwidacja archaizmów i ułatwienie dochodzenia sprawiedliwości.

155. Historia postępowania sądowego, proces cywilny. Proces cywilny Rosyjski.
     Skodyfikowanie nastąpiło po raz pierwszy w tomie X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1832r. Postępowanie było pisemne i tajne, sąd wyrokuje na podstawie streszczenia pism procesowych i wg legalnej teorii dowodowej. Sąd może z własnej inicjatywy zbierać informacje, co powoduje przewlekanie się rozpraw ludzi wpływowych. W 1864r. wraz z przebudową sądownictwa przez Aleksandra II, w postaci ustaw sądowych, nowa procedura zostaje dołączona jako tom XVI do Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Opierała się na zasadzie kontradyktoryjności, uzupełnionej elementami instrukcyjności (sąd nie może z własnej inicjatywy zbierać dowodów). Zasada ustności została połączona z zasadą pisemności. Ściśle przeprowadzono zasadę publiczności i bezpośredniości (przeprowadzenie dowodów i przesłuchanie świadków na posiedzeniu publicznym). Postępowanie rozpoczynało się od pozwu, który otrzymywał pozwany i rozpoczynał gromadzenie dowodów. Następnie przeprowadzano jawne i ustne postępowanie. Kolejny etap to przesłuchanie świadków. Wyrok zapadał na podstawie swobodnej oceny dowodów wedle ustaw lub w duchu prawa, jeśli ustaw nie ma. Odwołaniem była apelacja do sądu wyższej instancji która była przeprowadzona wg zasad ustności i jawności. Istniała też skarga koronacyjna od wyroku apelacyjnego, jeśli widoczna była obraza prawa. W 1875r. wprowadzono procedurę rosyjską w miejsce francuskiej w Królestwie Polskim. Późniejsze ustawy miały na celu przyśpieszenie postępowania.

156. Historia postępowania sądowego, proces cywilny. Kodyfikacja procesu cywilnego w II RP.
     Myśl opracowania nowego kodeksu podjęto przed I Wojną Światową. 1917r. powołana zostaje Komisja Warszawska (Litauer) - przyszły kodeks ma być oparty na zasadach jawności i ustności, z uwzględnieniem pisemności i bezpośredniości. Zasada kontradyktoryjności ma być połączona z zasadą oficjalno - śledczą, przy czym jednak prawa stron do dysponowania procesem mają być zachowane. Prace od 1919r. sekcji postępowania cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej (najpierw przewodniczy Fierich, potem Litauer) opracowuje KPC, który ukazuje się rozporządzeniem prezydenta z 1930r. z mocą obowiązująca od 1 stycznia 1933r. Tym samym tracą moc dzielnicowe kodeksy procedury cywilnej. Kodeks ten w swoich założeniach stał na gruncie indywidualistyczno-liberalnych koncepcji, celem prawa procesowego była ochrona interesów prywatnych i procesowe gwarancje autonomii jednostki w dziedzinie jej praw podmiotowych. Zachował on podstawy na których opierało się ustawodawstwo dzielnicowe. Jeśli chodzi o naczelne zasady procesu, możemy mówić o zasadzie dyspozycyjności czyli rozporządzalności, znajdują się tam również przejawy rozporządzalności materialnej (możność dysponowania przedmiotem procesu) jak i formalnej (swoboda dysponowania środkami odwoławczymi).
     Kodeks przyjmował zasady równości stron (tylko formalnie). W celu złagodzenia nierówności pojawiła się instytucja prawa ubogich pozwalające na zwolnienie z kosztów osób najbiedniejszych. Postępowanie cywilne opierało się na zasadzie kontradyktoryjności czyli sporności, która w swej czystej postaci oznaczała, że sąd był bierny a w k.p.c. za wzorem austriackim wprowadzono pewne modyfikacja na rzecz zasady instrukcyjności tzw. materialne kierownictwo procesem czyli czynny udział w ustalaniu okoliczności sprawy. Odróżniało to tę zasadę od zasady oficjalno śledczej, że sąd nie mół za wszelką cenę ustalać okoliczności np. przymusem. Sędzia miał zbliżać się do prawdy obiektywnej np. wyjaśniając wszystkie punkty sporne. O wiarygodności i wadze dowodów decydowała swobodna ocena dowodów. Jednak w praktyce stosowano prawdę formalną czyli prawniczą, gdyż nie było praktycznej możliwości sprawdzenia stanu rzeczy. Z innych zasad k.p.c. wyróżniamy zasadę jawności, ustności, bezpośredniości (orzekanie na podstawie wiadomości z pierwszego źródła), koncentracji materiału procesowego, przyznania sądowi kierownictwa formalnego procesem (dotyczącego zewnętrznej, formalnej strony procesu). Stąd też k.p.c. wprowadzał niemal wyłącznie inicjatywę sądu w zakresie toku postępowania.

157. Historia postępowania sądowego, proces cywilny. Tendencje rozwojowe procesu cywilnego w XIX i XX wieku.
     W ordonansie Ludwika XIV z 1667 następuje gwarancja kontradyktoryjności, jawności, ustności, bezpośredniości i swobodnej oceny dowodów. W XIX w. następuje zmiana za sprawą liberalizmu i indywidualizmu. Od woli jednostki zależało jej prawo podmiotowe, jeśli chodzi o wniesienie żądań, stąd zasada pełnej dyspozycyjności kontradyktoryjności. Pojawia się równouprawnienie stron (równość wobec prawa) i jawność. Ustność zapewnić miała słuszność i prawidłowość orzeczeń. Do tego zasada bezpośredniości, koncentracji materiału procesowego oraz ocena dowodów przez sędziów wg swobodnego przekonania. Brak było metod ustalenia prawdy, dlatego pozostała prawda formalna. Dążyło się do prawdy obiektywnej. Zmiany w procesie w XIX w. następowały w postaci pewnych tendencji. Nowe zasady nie wypierały starych, jedynie je modyfikowały. Do najważniejszych mankamentów należały przewlekłość i wysokie koszty. U schyłku XIX w. wraz z socjalizacją pojawiły się nowe koncepcje jak funkcje społeczne procesu, pojawienie się zasady instrukcyjnej a nawet oficjalno-śledczej. Znamienna była publicyzacja procesu cywilnego, czyli jego podporządkowanie względom interesu ogólnego. Proces przestaje działać na korzyść jednostki, staje się przewlekły, formalny i kosztowny. Następuje kryzys tej dziedziny prawa.

158. Historia postępowania sądowego, proces karny. Programy reformy procesu karnego w epoce oświecenia.
     Oświeceniowy program całkowitej przebudowy porządku polityczno-prawnego dotyczył w szczególności procesu karnego. Realizacja pieczy prawnokarnej jest celem najwyższym, wobec którego prawa jednostki schodzą na plan drugi. Występuje więc ona jedynie jako przedmiot praw. Humanitaryści walczyli z procesem inkwizycyjnym i barbarzyńskimi praktykami sądownictwa karnego. Najwcześniejszym kierunkiem ich wystąpień była krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego, a zwłaszcza kwestia zniesienia tortur. W XVIII w. ostatecznie żądano zniesienia tortur. W 1754 zniesiono je ostatecznie w Prusach, w 1776 w Austrii i Polsce. Pojawiła się krytyka systemu dowodowego a więc założeń legalnej teorii dowodowej. Beccaria mówił, że istotą miary wiarygodności jest okoliczność, czy dany człowiek jak zainteresowany tym, by mówić prawdę, czy też by jej nie mówić. Z tego faktu za niedorzeczny należy uznać pogląd o niezdolności kobiet, a za niekonsekwencję - uznawanie za infamisów osób, które nie mają żadnego interesu, żeby kłamać. Celem postępowania dowodowego miało być dążenie do prawdy obiektywnej, materialnej, a nie jak dotąd, dowiedzenie za wszelką cenę popełnienia przestępstwa, bez względu na fakty, czy okoliczności. W przebudowie humanitaryści opierali się na wzorach angielskich. Najbardziej charakterystyczną dla procesu angielskiego była instytucja przysięgłych. Angielski proces skargowy utrzymał w zasadzie charakter skargowy, wszczynany był na podstawie skargi. Śledztwo służyło tylko do doprowadzenia podejrzanego. Oskarżony był pełnoprawny, istniała gwarancja nietykalności osobistej jednostki w dziedzinie pozbawienia wolności. Istnieje procedura habeas corpus - procedura aresztowania, zapobiegająca przetrzymywaniu w więzieniach. Staje się symbolem swobód i gwarancji obywatelskich w procesie. Prócz przebudowy p.k. w duchu angielskim z zagwarantowanie niezawisłości sądów i udziału czynnika społecznego w wyrokowaniu - przyznaje się podsądnemu pozycję podmiotu w postępowaniu sądowym, a więc gwarancji przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawa do obrony, zapewnienia mu ochrony prawnej i traktowania go jak niewinnego do czasu, dopóki nie zostanie mu udowodnione, że jest przestępcą. Pojawia się postulat domniemania niewinności oskarżonego, dopóki nie zostanie mu dowiedzione popełnienie przestępstwa.
     Aby można dokonać takiej reformy musiały zniknąć rządy absolutne. W Francji miało to miejsce w czasie rewolucji, w innych krajach wraz z konstytucjami wprowadzanymi od poł. XIX w.

159. Historia postępowania sądowego, proces karny. Proces karny rewolucji francuskiej i w czasach napoleona.
     1789r. Deklaracja praw człowieka i obywatela, art. 7 i art. 9 poświęcone były dziedzinie procesu karnego. W Słowach deklaracji zawarto postulaty oświeceniowej doktryny humanitarnej - gwarancje nietykalności osobistej, domniemania niewinności, oskarżony jest podmiotem a nie przedmiotem postępowania. W 1789r. wydano konstytuanty, które znosiły tortury, praktykę tzw. kar z podejrzenia, jawność drugiej fazy postępowania, przyznawały prawo do obrony, wraz z prawem do wyboru obrońcy. KK z 1791r. przeprowadził zasadniczą reformę procedury karnej. Opierał proces na zasadzie jawności i ustności. Przyjęto zasadę swobodnej oceny dowodów przez sąd. Wprowadzono udział przysięgłych. W 1795r. nastąpiła reforma procedury karnej w Kodeksie o przestępstwach i karach. Przewidywał on 3 stadia procesu, śledztwo wstępne (tajne i pisemne), postawienie w stan oskarżenia oraz rozprawę właściwą prowadzoną jawnie, ustnie na zasadach kontradyktoryjności. Łączone było postępowanie inkwizycyjne i liberalne założenia skargowego procesu angielskiego. Tak było do 1808r. Kodeks postępowania karnego Code d'instruction criminale dzielił się na 2 księgi, dochodzenie wstępne oraz wyrokowanie i wymiar kary. Proces był mieszany inkwizycyjny i skargowy. Postępowanie wstępne miało charakter inkwizycyjny, tajny, pisemny, istniał prokurator (inicjatywa i ściganie), sędzia śledczy prowadził wstępne śledztwo. Postępowanie główne obejmowało fazę sądzenia, było skargowe, jawne, ustne, swobodna ocena dowodów, sporność. Prokurator oskarżycielem publicznym oraz oskarżony - równość stron. Postępowaniu wstępnemu chciano nadać charakter skargowego, jednak mimo to proces mieszany stał się wzorcem na kontynencie europejskim. W 1957-1959 opracowano nowy kodeks z wzmocnieniem elementów skargowości a także zaakcentowaniem rozdziału funkcji sędziego wyrokującego, śledzczego i prokuratora.

160. Historia postępowania sądowego, proces karny - kodyfikacja w Austrii.
     Pierwszy raz w XVIII wieku w Theresianie z 1768r. skodyfikowano proces. Był on inkwizycyjny. 1 zmianą było w 1776r. zniesienie tortur jako środka wymuszania zeznań. Za czasów Józefa II oddzielono prawa procesowe od prawa karnego materialnego. W 1788r. powstała pierwsza ordynacja procesowa (pierwsze oddzielenie od PK) regulowała postępowanie w sprawach kryminalnych. Proces był inkwizycyjny, wszczynany z urzędu, oskarżony był przedmiotem procesu, proces był tajny, pisemny, pośredniość postępowania. Oskarżony nie miał prawa do obrony. Istniała legalna teoria dowodowa w jej w jej wcześniejszej bardziej zacofanej formie tzw. pozytywna teoria dowodów formalnych wg której sędzia wydawał wyrok, jeśli była określona ilość dowodów. Zamiast tortur istniały kary za nieposłuszeństwo w postaci chłosty lub postu o chlebie i wodzie. Jeśli brakowało dowodów można było zastosować kary nadzwyczajne, czyli z podejrzenia oraz tzw. uwolnienia od instancji z jednoczesnym pozostawieniem w podejrzeniu tj. z możnością podjęcia w każdej chwili zawieszonego postępowania.
     Ustawa karna zachodniogalicyjska z 1796r. znów połączyła przepisy postępowania karnego z prawem karnym materialnym. Zasady prawa karnego stają się podstawą rozwiązań procesowych Franciscany z 1803r. Proces jest inkwizycyjny, jest negatywna teoria dowodowa (brak dowodów - nie ma oskarżenia), Przyznanie się do winy jest najlepszym dowodem (jednak samo przyznanie się do winy musiało być rozpatrzone przez sąd, co jest zaczątkiem do swobodnej oceny dowodów). Brak podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą. Wyrok musiał być wydawany przez kolegium sędziowskie a nie sędziego jednostkowego. Wyrok po odwołaniu się nie mógł być ostrzejszy, niektóre wyroki musiały zostać zatwierdzone przez sąd wyższej instancji. Następstwem rewolucji w 1848r. były zmiany zapowiedziane w konstytucji w 1849r. : postępowanie powinno być ustne i jawne. Ma obowiązywać proces skargowy, sądy przysięgłych orzekać mają o zbrodniach ciężkich, które ustawa bliżej oznaczy, o przestępstwach politycznych i prasowych”. Program ten realizowała ustawa o postępowaniu karnym z 1850r. . Proces początkowo inkwizycyjny, później jawny, skargowy, ustny, swobodna ocena dowodów. Udział przysięgłych w sprawach politycznych i prasowych. Nawrót rządów absolutnych powoduje jednak powrót do zasad Franciscany.
     W 1873r. nowa procedura karna (Glaser) Reguluje ona prócz postępowania zasady organizacji sądów, instytucje prokuratury (hierarchiczna, scentralizowana, niezależna od sądów) Proces w tej procedurze ma charakter mieszany, dochodzenie z urzędu w wyjątkiem spraw prywatnoskargowych i z upoważnienia lub na wniosek pokrzywdzonego. Wstępne postępowanie inkwizycyjne (z urzędu, tajne), później proces skargowy jawny i ustny. Pewnym odstępstwem od zasady kontradyktoryjności było na rzecz działania z urzędu : kierownicze stanowisko przewodniczącego rozprawy i możność prowadzenia z urzędu materiału dowodowego. Odstępstwem od zasady ustności i bezpośredniości była możliwość odczytania zeznań stanowiących materiał dowodowy. Procedura ta wprowadziła dwa rodzaje środków prawnych przeciwko wyrokom: zwyczajne (zażalenie nieważności, odwołanie) i nadzwyczajne (ptośba o wznowienie, rewizja nadzwyczajna).

161. Historia postępowania sądowego, proces karny. Kodyfikacja procesu karnego w Prusach i II Rzeszy.
     Uregulowanie było fragmentaryczne w ordynacji procesowej z 1717r. i innych partykularnych aktach. 1805r. powstała pruska ordynacja kryminalna, regulowała ona postępowanie karne. Proces inkwizycyjny, zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą. Pojawia się przesłuchanie podsądne. Nadal panuje pozytywna teoria dowodowa, samo przyznanie się do winy i tak nakazywało dalsze śledztwo. Jeśli istniał pełny dowód stosowano kary zwyczajne, niepełny - kary z podejrzenia, brak dowodów - tymczasowe uniewinnienie z dozorem policyjnym. W procesie jest instytucja obrońcy, ale tylko do przedstawienia argumentów na piśmie. Można się było odwołać lub wnieść prośbę o złagodzenie bądź darowanie kary. W Księstwie Warszawskim pruska ordynacja karna obowiązywała na terenach zaboru pruskiego. Wynikała potrzeba jej dostosowania do nowej opartej na wzorach francuskich organizacji sądów. Do postępowania inkwizycyjnego chciano wprowadzić elementy skargowości. Przewidziano udział oskarżyciela publicznego, wprowadzono jawną i publiczną rozprawę, nie ma form przymusu wobec obwinionego, rozszerzono środki odwoławcze, w 1810 wprowadzono kasację od wyroków ostatecznych. Proces miał jednak charakter inkwizycyjny, gdyż główna część postępowania i wyrokowania stanowiło tajne i pisemne śledztwo. Proces Mierosławskiego i Wiosna ludów doprowadziła do reformy procesu karnego wszystkich niemal państw niemieckich. Pruska ustawa z 1849r. O wprowadzeniu postępowania ustnego i publicznego z udziałem przysięgłych w sprawach karnych, uzupełniona w 1852r. wprowadziła tzw. zreformowany proces karny wzorowany na francuskiej procedurze z 1808r. Zjednoczenie Niemiec wywołuje nowe prace.
     Opublikowano w 1877 i wprowadzono w życie w 1879r. Ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej wprowadza 3 stadia postępowania : wstępne (dochodzenie przygotowawcze i śledztwo), przejściowe (przygotowanie do rozprawy) i główne (sama rozprawa). Ścigała prokuratura, zhierarchizowana i niezależna od sądu, działa na zasadzie legalności (oskarżenie gdy zachodzą przewidziane przez ustawę warunki), wyjątkowo dopuszczano zaniechania oskarżenia (oportunizm). W śledztwie jawność wewnętrzna (wobec stron) i udział obrońcy w czynnościach śledczych. Rozprawa główna jest skargowa, oskarżony i oskarżyciel równoprawni, rozprawa jest ustna, jawna, cała prowadzona przed tym samym sądem, prawda jest materialna a sąd ma prawo dopuszczenia dowodów. Jest swobodna ocena dowodów. Przeciwko wyrokowi występuje odwołanie + rewizja. Odwoływać się można od sądów ławniczych, od krajowych i przysięgłych obowiązywała tylko rewizja.
     

162. Historia postępowania sądowego, proces karny. Proces karny rosyjski w XIX wieku.
     Pierwsza kodyfikacja w tomie XV Zwodu Praw z 1832r. Proces na zasadach inkwizycyjnych. W 1802 Aleksander I znosi tortury, a sąd ma zapytywać oskarżonego jak zmuszano go do odpowiedzi. W latach 60-tych XIX wieku pomimo wieloletniej pracy D.Błudowa nad projektem nowego KPK, został on zdezaktualizowany w obliczu ważnych zmian społecznych jakie nastąpiły za czasów Aleksandra II. W 1864r. przeprowadzono generalną reformę sądownictwa. Sąd jest powszechnym oddzielono rozdział sądownictwa od administracji, sądy przysięgłych objęły sferę postępowania karnego i cywilnego. W ustawie postępowania karnego z 1864r. proces jest mieszany z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej zwłaszcza w postępowaniu wstępnym. Postępowanie dzieliło się na stadia: Dochodzenie wstępne (policja) (W sprawach większej wagi śledztwo wstępne. Nie ma możliwości obrony, sędzia śledczy ma swobodę w zbieraniu dowodów. Charaktery inkwizycyjny poświadcza tzw. wywiad u okolicznych mieszkańców). Drugie stadium to oddanie pod oskarżenie, a 3 to rozprawa główna, usta jawna, na zasadach równouprawnienia stron. W postępowaniu dowodowym ważną rolę odgrywało przyznanie się do winy, mogło spowodować zaprzestanie dalszych poszukiwań. Po postępowaniu dowodowym przechodzi się do wywodów stron. Po wywodach sporządzenie na piśmie pytań co do faktu przestępstwa i winu oskarżonego na podstawie aktu oskarżenia i wyników rozprawy. Przeciwko wyrokowi apelacja od wyroków sądów orzekających bez udziału przysięgłych. Od wyroków sadów apelacyjnych i przysięgłych tzw. zażalenie nieważności w trybie kasacji. Od 1 lipca 1876r. całe Królestwo Polskie działa wg tegoż prawa, ze zmianami wynikającymi z organizacji sądów. Uchylone zostają w królestwie przepisy ordynacji procesowej pruskiej z 1805r.
     Zmiany sądownictwa w duchu reakcyjnym w latach 80-tych XIXw. dotknęły również Rosję. W 1881r. zostaje wprowadzony stan wzmożonej lub nadzwyczajnej ochrony, który rozszerzył stosowanie represji karnej. Ściganie następowało w trybie administracyjnym, sądzenie przez trybunały wojskowe. Rewolucja 1905r. pojawia się np. możliwość o przetrzymywaniu osób podejrzanych i rewizji (ukaz o nadzwyczajnych środkach ochrony dróg żelaznych). W 1906r. pojawia się ukaz o sądach wojnennych polowych. Mogły one sądzić zawsze, gdy czyn przestępny był tak oczywisty, że śledztwo nie było wymagane.

163. Historia postępowania sądowego, proces karny. Kodyfikacja procesu Karnego w II RP.
     Z chwilą odzyskania niepodległości postępowanie było w dalszym ciągu regulowane ustawami państw zaborczych: rosyjską ustawą postępowania karnego z 1864r., ze zmianami wprowadzonymi w czasie II wojny przez władze okupacyjne niemieckie i austro-węgierskie, ogólnoniemieckim kodeksem postępowania karnego z 1877r., austriacką procedurą Glaserowską z 1873r. W 1920r. utworzono sekcję postępowania karnego Komisji Kodyfikacyjnej. Projekt przygotowany przy udziale Krzymuskiego, po niewielkich zmianach Komisji i w Ministerstwie sprawiedliwości, wydany w formie rozporządzenia Prezydenta RP z 1928r jako KPK z mocą obowiązującą od 1 lipca 1929r. Zawierał on tendencje liberalne (zabezpieczenie praw jednostki poprzez gwarancje procesowe). Sam proces był mieszany (inkwizycyjny + skargowy). Większość spraw była ścigana z urzędu. Postępowanie dzieliło się na postępowanie przygotowawcze dzielące się na dochodzenie (informacje o przestępstwie) i śledztwo (wyświetlanie sprawy i utrwalenie dowodów). Postępowanie to było prowadzone na zasadzie śledczej. Stosowano środki zapobiegawcze jak tymczasowe aresztowanie. Następnie była rozprawa główna (skargowa), miała charakter trójpodmiotowy (oskarżyciel, oskarżony, sędzia). Jest równouprawnienie stron. Prawda której docieka się jest materialna (rzeczywista). Drogą do wyroku jest całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu. Przyznanie się do winy jest brane pod uwagę tylko gdy nie budziło wątpliwości. Sąd ocenia dowody wg swobodnej oceny dowodów. Istnieje instytucja domniemania niewinności. Kodeks przyjmuje zasadę wieloinstancyjności postępowania. Środki odwoławcze od wyroku to apelacja i kasacja (zarzuty natury prawnej). Kodeks wprowadzał także kilka postępowań szczególnych np. w sprawach nieletnich, karno-administracyjnych. Poza kodeksem unormowane zostało postępowanie doraźne (postępowanie karne w trybie przyśpieszonym, zaostrzona sankcja karna, natychmiastowa wykonalność). W 1932r. pojawia się nowa kodyfikacja prawa karnego materialnego, co powoduje potrzebę zmian. Jeszcze 2 nowele z 1938r. powodują zmiany od nazwiska ówczesnego ministra sprawiedliwości „lex Grabowski”, które m.in. ograniczają zakaz reformationis in peius, oraz utrudniają składanie zażaleń w trybie kasacji (na niekorzyść oskarżonego).

164. Historia postępowania sądowego, proces karny. Ogólne tendencje rozwojowe procesu karnego w XIX i XX wieku.
     Następuje odejście od zasady śledczej, pisemności, tajności, wyłączenie sądownictwa koronnego. Wchodzi skargowość, ustność, jawność, sądownictwo ludowe (przysięgli). Idea przyświecająca oświeceniu wymagała ustanowienia ostatecznych rękojmi dla obwinionego: z jednej strony dostęp do procesu zasady presumpcji niewinności, obustronnego posłuchania i równości broni, z drugiej zaś zasada ostatecznego załatwienia procesu, bezwzględnej sankcji i czystości (prawidłowości) wyroków karnych. Istotą przeobrażeń było przejście od procesu inkwizycyjnego do mieszanego. Stosowany proces karny wprowadził trójpodmiotowość stosunku procesowego (oskarżyciel, oskarżony, sąd). Proces był z założenia sporem toczonym przed sądem pomiędzy dwoma stronami. Zgodnie z zasadą równości broni wyrosła zasada obustronnego posłuchania. Proces był jawny zewnętrznie (publika) i wewnętrznie (sami zainteresowanie). Górowała zasada bezpośredniości, ustności, koncentracji (cała sprawa w tym samym składzie sędziów), zasada ostatecznego załatwienia. Istniała swobodna ocena dowodów, górowała prawda materialna. Przedstawione powyżej pryncypia kształtowały się nierównomiernie w XIXw. i stanowiły raczej pewnie typ idealny, do którego zmierzano zwłaszcza w dobie liberalizmu. Wraz z załamywaniem praworządności odchodzono od pryncypiów procesu skargowego, kosztem gwarancji procesowych i pozycji oskarżonego, na rzecz pierwszeństwa interesu państwowego w postępowaniu karnym.

165. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO. Prawo w dobie rewolucji październikowej.
     W pierwszym etapie rewolucji panowało przekonanie budowy wszystkiego od nowa, wyrzucenie na śmietnik historii (ex nihilo). Pierwszymi aktami regulującymi były trzy dekrety Rady Komisarzy Ludowych zredagowane z inspiracji Lenina. Pierwszy z grudnia 1917r. o sądzie - pozbawiał mocy prawa przedrewolucyjne, ale dopuszczał ich stosowanie o ile nie zostały przez rewolucję uchylone oraz nie sprzeciwiały się rewolucyjnemu sumieniu i rewolucyjnej świadomości prawnej. Dekret z 3 lipca 1918r. nie przewidywał w ogóle stosowania prawa przedrewolucyjnego. Sądy miały się kierować dekretami rządu robotniczo-chłopskiego i sumieniem socjalistycznym. Podstawowym źródłem prawa były dekrety rewolucyjne, uchwały zjazdów partii bolszewików, instrukcje Ludowego Komisariatu sprawiedliwości i inne, a jeśli brakowało regulacji sądy i inne organy miały orzekać wg rewolucyjnego sumienia i socjalistycznej świadomości prawnej. Ustawodawstwo obaliło również zasady prawa cywilnego. W sferze majątkowej dekret o ziemi z 1917r. ogłosił ziemię dobrem międzynarodowym, a następnie nakazał upaństwowić podstawowe środki produkcji (nacjonalizacja).Dekret z kwietnia 1918r. „o zniesieniu spadkobrania” likwidował całkowicie dziedziczenie własności kapitalistycznej, a spadkobranie własności z pracy niezmiernie ograniczył. W latach 1918-1920 nastąpiła ścisła regulacja cen. Zniesiono obrót cywilny. Znaczenia nabrały prawo rolne i pracy. Osobno zredagowano prawo rodzinne. Jeszcze w 1917r. wprowadzono dekrety rewolucyjne, które wprowadzały całkowicie nowe zasady ogólne, jak i poszczególne instytucje prawa małżeńskiego i rodzinnego. Pojawia się równouprawnienie kobiet, dzieci pozamałżeńskie mają te same prawa co dzieci z związku. Pojawia się dekret o rozwodzie dający pełną swobodę w tej kwestii. Pojawia się opór duchownych i ludności wiejskiej. Oba dekrety stały się podstawą globalnej regulacji prawa rodzinnego. 1918r. - „kodeks praw RSFRR o aktach stanu cywilnego, małżeństwie, prawie rodzinnym i opiekuńczym”. Prawo rodzinne zostało wyodrębnione i uwolnione od stosunków majątkowych. Podstawowym instrumentem władzy w walce o utrzymanie nowego ustroju było Prawo Karne. Na początku mało aktów, tylko ogólne ramy prawa o obronie „dyktatury proletariatu”. Prawo Karne tworzyły komitety rewolucyjne powołane do sądzenia przestępców. Jeśli brak było aktów sądzono wg rewolucyjnej świadomości prawnej. Karami były kary pieniężne, pozbawienia wolności, pozbawienia kart zaopatrzenia, ogłoszenie w rejestrze „wrogów ludu”, roboty w obozach pracy przymusowej, pozbawienie praw politycznych, wyjęcie spod prawa. Rozszerzł się zakres kar śmierci. Z przeciwnikami politycznymi walczyła CZEKA (przewodniczy Feliks Dzierżyński), mieli oni pełnomocnictwo do arbitralnego stosowania represji pozasądowych. Pojawia się chęć oparcia prawa karnego na zasadach legalizmu np. na kodeksie Tagnacewa z 1903r. W 191r. wydano „Przewodnie zasady prawa karnego RFSRR” będące „częścią ogólną” Była to bardziej doktryna - podręcznik aniżeli ustawa. Przestępstwo było tylko materialne, jako działanie lub zaniechanie niebezpieczne dla danego systemu stosunków społecznych, Kara była socjologiczna jako środek ochrony społeczeństwa przed przestępcą a nie odwet. Sądy były odpowiedzialne za tworzenie prawa nowego typu. Brak wskazówek co do ich działania spowodował zerwanie z wszelkim proceduralnym formalizmem. Brak było ściślejszego rozróżnienia pomiędzy postępowaniem cywilnym a karnym. Postępowanie karne było przeprowadzone w II trybach, albo przez trybunałami rewolucyjnymi powołanymi instrukcją Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości z 1918r. (tryb uproszczony i przyśpieszony) albo przed sądami ludowymi (jawność, ustność, bezpośredniość, prawo do obrony). Postępowanie cywilne rządziło się dawnymi procedurami, jeśli nie były przeciwne ustrojowi (np. norm z 1864r. nie stosowano w ogóle). Głównymi tendencjami był brak formalizmu proceduralnego, pełna swoboda dochodzenia prawdy, nawet wbrew woli stron.

166. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO. Program kodyfikacji prawa. Pierwsze kodeksy.
     Kodyfikacja była trwałym elementem rozwoju co było sprzeczne z dynamiką rewolucji. Jednak ilość tworzonych przepisów rodzi konieczność usuwania sprzeczności między nimi. Lenin aktywnie wspierał konsolidację prawa radzieckiego. Jednym z ważniejszych zadań Ludowego Komisariatu sprawiedliwości (D.I. Kursi przewodniczy) uporządkowanie i ujednolicenie przepisów, co określano mianem „kodyfikacji”. Można było jedynie uporządkować materiał i zapewnić względną jednolitość ustawodawstwu. Nowy etap w dziejach ustawodawstwa radzieckiego stanowiły czasy tzw. Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Dopuszczenie gospodarki rynkowej pociągało za sobą znaczną liberalizację życia społecznego. Ożywiono prywatną inicjatywę i ściągane zagranicznych kapitałów. Otwierała się droga do ożywionych prac legislacyjnych i sformułowania założeń kodyfikacji prawa socjalistycznego. W latach 1922-23 wydano aż 7 kodeksów: KC, KK, KPC, KPK, ziemski, leśny i KP. Równie szybkie były późniejsze zmiany przepisów. KC RFSRR z 1922r. wykorzystywał pewne kodyfikacje burżuazji. Napełniało to kodeks zawartością socjalistyczną. Miał wzór zachodnio-europejski, posiadał część ogólną, prawo rzeczowe, prawo o zobowiązaniach, prawo spadkowe ale bez rodzinnego (systematyka pandektowa). Pojawił się prymat interesu państwa nad jednostkowym. Najważniejszy był Lenin, mówił on: nie ma dla nas nic prywatnego, wszystko jest publicznoprawne. Było to swoiste nadużycie prawa, gdyż prawa jednostki podporządkowano prawu ogólnemu. Dawało to dużą dowolność interpretacji w orzecznictwie cywilnym. Można było rozszerzać interpretację gdy wymagał tego interes mas i państwa.
     KK RFSRR z 1922 wprowadzony był w celu ochrony przed opozycją. Podzielony na część ogólną i szczegółową. Nie był on kompletny. Przestępstwa sądzono na zasadzie analogii + korzystano z ustaw. Zawierał jedynie materialną definicję przestępstwa. Nie było w nim pojęcia winy, stosowano umyślność i nieostrożność jako podstawy odpowiedzialności. Obok pojęcia kary pojawiły się środki ochrony społecznej polegające z reguły na zamknięciu w obozach pracy przymusowej. Środki ochrony były wpływem szkoły socjologicznej. W przepisach części szczególnej kodeksu uwidoczniły się tendencje okresu NEP-u do ochrony inicjatywy prywatnej i gwarancji dla indywidualnych przedsiębiorców.

167. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO Tendencja rozwoju prawa cywilnego i rodzinnego.
     Stosunki cywilno prawne jednostek fizycznych i państwowych organizacji gospodarczych zaczęły się coraz bardziej różnić. Dlatego KC RFSRR z 1922. nie wystarczał. Pojawiła się koncepcja wyodrębnienia prawa gospodarczego (zwolennicy to Paszukanis i Sztuczka). Wyszyński uznał tę teorię jako przejawy burżuazji. Stanowisko Wyszyńskiego spowodowało pozostanie przy jedności prawa cywilnego. Lata 50-te to okres kolejnego sporu bez efektów. Prawo spadkowe zostało znowelizowane w 1926r. Przywrócono prawo dziedziczenia niezależnie od wartości majątku. W 1936r. powstaje kodeks cywilny dla całej federacji (wcześniej inne w różnych republikach). Jest to Konstytucja. Jednak różnice zwyczajowe i tak nie umożliwiły pełnej unifikacji. Ustawa konstytucyjna z 1957r. przewidywała tylko wydanie wytycznych prawa cywilnego z jego założeniami. W 1961r. zostają wydane zasady ustawodawstwa Cywilnego ZSRR - stanowią jak gdyby trzon radzieckiego Prawa Cywilnego. Na ich podstawie powstają kodeksy republik. Nowy kodeks RFSRR uchwalony zostaje w 1964r. W prawie rodzinnym istotne zmiany pojawiły się w 1926r. w wyniku „Kodeksu ustaw o małżeństwie, rodzinie i opiece. Celem jest ochrona interesu dziecka i kobiety oraz interesów państwa. Wolne związki działały na tych samych prawach co małżeństwa. Każdy dowód mógł świadczyć o zawarciu i rozwiązaniu małżeństwa. Wraca zniesiona w 1918r. instytucja adopcji.
     Do 1936r. prawo rodzinne było regulowane na mocy ustaw republik. Potem podlegało ustawodawstwu ogólnozwiązkowemu. W 1944r. w związku z skutkami wojny wydano w lipcu uchwałę o zwiększeniu pomocy państwa dla kobiet ciężarnych, wielodzietnych i matek samotnych. Ustanowiono nawet order Matki-Bohaterki. W 1947r uzupełnienie konstytucji z 1936r. przewidywało opracowanie zasad ustawodawstwa o małżeństwie, i rodzinie (uzupełnienie konstytucji z 1936r.) Istotą był rozwój socjalistycznej rodziny nowoczesnej.

168. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO. Kierunki rozwoju PK
     Zjednoczenie republik wprowadziło zmiany. Zgodnie z konstytucją z 1924r. powstają nowe „Podstawowe zasady ustawodawstwa kornego ZSRR i Republik Związkowych będące zarysem części ogólnej PK. Tradycjonaliści chcą przystosowania do kodeksu Tagnacewa z 1903r. Ich przeciwnikami są zwolennicy zerwania z burżuazyjnością PK, pojęciami winy i kary. Usankcjonowana zostaje w kodeksie z 1922r. zasada analogii - staje się ona koniecznością (ustawodawca nie nadąża za zmianami w życiu). Podczas regulowania Podstawowych zasad ustawodawstwa karnego uznano analogię za sposób ograniczenia swobody sędziego w kierowaniu prezeń rewolucyjną świadomoscią. Podstawowe zasady ustawodawstwa karnego z 1924r. nie nawiązywały (podobnie jak KK z 1922) do zasady trójpodziału przestępstw. Wprowadzono podział na przestępstwa skierowane przeciw podstawom ustroju radzieckiego (trybunały rewolucyjne), oraz wszystkie pozostałe (sądy ludowe). W grupie pierwszej istniała minimalna granica kary, w drugiej maksymalna granica. Zamiar kary stosowano środki ochrony poprawczej : sądowo - poprawcze (kary sensu stricte) medyczne (psychiatria) i medyczno-wychowawcze. Na podstawie Podstawowych zasad w 1929r. wydano KK RSFRR. Od początku lat 30-tych kolektywizacja rolnictwa, likwidacja kułactwa jako klasy, powoduje nasilenie się procesu penalizacji życia społecznego. W 1932r. Nowelą do KK zostają wprowadzone surowe kary za sprzeciw kolektywizacji. Np. Kradzież z kołchozów i spółdzielni = kara śmierci, mienie kołchozów = mienie państwowe. Rok 1934 - przepisy o zdradzie ojczyzny, rok 1935 - dekret o odpowiedzialności karnej od lat 12 za bójkę, kradzież itp. Usankcjonowana zostaje zasada odpowiedzialności zbiorowej członków rodziny, powszechne stają się represje pozasądowe (drogą administracyjną całe grupy społeczne trafiają do obozów pracy). Masowy charakter mają wysiedlenia lub zesłania do określonej miejscowości przez GPU a od 1934r. NKWD (ludowy komisariat spraw wewnętrznych)
     W okresie II woj. Światowej jest jeszcze gorzej, dopiero od 1953r. następuje złagodnienie. W 1958r. zostają wydane Podstawy ustawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych. Następuje złagodzenie odpowiedzialności karnej za czyny nie będące zagrożeniem państwa. Zaostrzone zostają kary za najcięższe przestępstwa przeciwko państwu życiu i zdrowiu obywateli. Zniesiona zostaje analogia, opiera się ustawodawstwo karne na legalizmie. Wina jest wyłączną podstawą odpowiedzialności karnej. System kar bez większych zmian. Kara śmierci staje się karą wyjątkową, brak kary „wroga mas panujących”. Udoskonalono systematykę przestępstw, nowy podział na stosowanie kar do wysokości zagrożenia. Walczy się z chuligaństwem. Dekret RFSRR z 1961r. mówi o karze dla pasożytów czyli tych, którzy uporczywie nie chcieli pracować, lub pozornie przyjmowali pracę (wysiedlenie 2-5 lat). Od roku 1970 złagodzono te rygory.

169. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO. Tendencje w rozwoju postępowania cywilnego.
     1923r. KPC - idea umacniania socjalistycznego porządku i godzenie w praktyce interesu obywateli z interesem organizacji socjalistycznych. I KPC, który nakładał obowiązek Prawy Obiektywnej (dotarcie do niej wbrew interesom stron). Pojawia się samodzielność i inicjatywa sądu (idea prawotwórczej roli sądu). Kodeks ma 5 części - postanowienia ogólne, sporne, szczególne rodzaje postępowania, skarga i wyrokowanie, wykonywanie orzeczeń. Traktował on fragmentarycznie o zasadach procesowych i przebiegu postępowania. Swoboda stosowania KPC przez sędziów powodowała łatwą realizację celów Postępowania Cywilnego. W 1928r. następuje zmiana w zakresie sporów ze stosunku pracy. W kodeksie brakuje ogólniejszej teorii procesu cywilnego, procedury w sprawach cywilnych, zagadnień następstwa sądowego. Głosy mówiące o brakach zderzały się z tendencjami dalszego upraszczania ustawodawstwa procesowego. Konstytucja z 1936r. daje ogólne zasady wyłączności sądowego wymiaru sprawiedliwości i udział czynnika społecznego w wyrokowaniu, sędziowie są wybieralni, sądownictwo jest kolegialne. Ustawa ogólnozwiązkowa z 1938r. mówi o ustroju sądów, zakłada jedność ustawodawstwa procesowego. W okresie II wojny światowej zastój w pracach. Na XX zjeździe KPZR ruszają dalsze prace nad reformą. Pojawiają się hasła praworządności i demokracji socjalistycznej. Przyjęto, że podstawowe zasady postępowania będą regulować Zasady Postępowania cywilnego ZSRR i republik związkowych z 1961r.

170. Prawo systemu SOCJALISTYCZNEGO. Tendencja w rozwoju postępowania karnego.
     I kodyfikacja Prawa Karnego z 1922r. Kodeks formułował podstawowe znaczenie zasad funkcjonowania organów ścigania, prokuratury i sądów. Zasady procesu karnego: zasada praworządności socjalistycznej, zasada gwarancji procesowych dla podsądnych, zasada jawności i ustności w postępowaniu z wyjątkami uzasadnionymi szczególnymi interesami państwa. Zasadę prawa do obrony osób oskarżonych przed sądami ludowymi, osób aresztowanych, upośledzonych itp., zasadę wyrokowania na podstawie swobodnego przekonania, prawdy materialnej, zasadę udziału przedstawicieli społeczeństwa w wyrokowaniu. Składał się on z VI rozdziałów - sprawy ogólne, śledztwo, postępowanie przed sądem ludowym, kasację i inne formy nadzoru, postępowanie przed trybunałami rewolucyjnymi, kontrolę sądową Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości, wykonywanie wyroków. Postępowanie przed sądami zwyczajnymi składało się z stadiów: wszczęcie dochodzenia karnego, postępowanie śledcze, oddanie pod sąd, rozprawa, postępowanie kasacyjne, wykonanie wyroku. Przed trybunałami było prościej. Sąd mógł decydować o dopuszczeniu oskarżyciela i obrońcy w zależności od wagi sprawy oraz możność wyrokowania na podstawie dowodów ze śledztwa.
     Wydane w 1924r. zasady sądownictwa karnego wnosiły postępowanie w języku większości danego regionu, obowiązek sądu wyjaśnienia praw i zagwarantowanie obrony interesu podsądnych. Swobodna ocena dowodów, wyrokowanie na podstawie dowodów zebranych w procesie, Brak apelacji, ale jest odwołanie w trybie kasacyjno - rewizyjnym. Sąd kasacyjny mógł bez postępowania wyrok zmienić (instancja rewizyjna). W latach 30-tych powstały uchwały o wyjątkowym trybie dochodzenia i sądzenia wprowadzono tryb pozasądowych represji karnych stosowanych przez NKWD.. Stalinowska polityka karna (Twórcą jest wyszyński) mówi że podstawą nie jest ustalenie obiektywnego faktu, a tylko maksymalne prawdopodobieństwo. W 1956r. zostaje uchylony tryb wyjątkowego dochodzenia i sądzenia spraw o niektóre przestępstwa przeciw państwu. W 1958r. powstają: zasady PK ZSRR i republik związkowych. PK umacnia praworządność socjalistyczną i jest ochroną praw obywatelskich. Rozszerzone zostaje prawo do obrony, są społeczni oskarżyciele i obrońcy.

1

---